ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی نیکاراگوا، کە لە نێوان ساڵانی ١٩٧٨ تا ١٩٩٠ بەردەوام بوو، یەکێک بوو لە خوێناویترین و درێژترین ناکۆکییەکانی ئەمریکای ناوەڕاست لە سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژووی نیکاراگوا و هەروەها سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبوو، بە تایبەتی لە سەردەمی جەنگی سارددا.
پاشخانی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جەنگی ناوخۆی نیکاراگوا، پێویستە سەرنج بدەینە پاشخانی مێژوویی وڵاتەکە. نیکاراگوا لە ساڵی ١٩٣٦ەوە لەژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی سۆمۆزادا بوو، کە ڕژێمێکی دیکتاتۆری و گەندەڵیان دامەزراندبوو. ئەم ڕژێمە پشتگیری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکای هەبوو، بەڵام زۆربەی خەڵکی نیکاراگوا ناڕازی بوون لە دەسەڵاتی ئەم بنەماڵەیە.
لە ساڵی ١٩٦١دا، بەرەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی ساندینیستا (FSLN) دامەزرا، کە بزووتنەوەیەکی چەپگەرا بوو و ئامانجی ڕووخاندنی ڕژێمی سۆمۆزا بوو. ساندینیستەکان ناوی خۆیان لە ئۆگۆستۆ سێزار ساندینۆ وەرگرتبوو، کە سەرکردەیەکی شۆڕشگێڕ بوو لە دژی داگیرکاریی ئەمریکا لە سییەکانی سەدەی بیستەم خەباتی کردبوو.
دەستپێکی جەنگ
جەنگی ناوخۆی نیکاراگوا بە شێوەیەکی فەرمی لە ساڵی ١٩٧٨دا دەستی پێکرد، کاتێک ناڕەزایەتییەکانی دژ بە حکومەتی سۆمۆزا بوونە شۆڕشێکی چەکداری. ساندینیستەکان توانییان پشتگیری بەرفراوانی خەڵک بەدەست بهێنن و لە ماوەیەکی کورتدا کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری وڵاتیان کرد.
لە ١٩ی تەمموزی ١٩٧٩دا، ساندینیستەکان توانییان پایتەختی وڵات، ماناگوا، داگیر بکەن و ئاناستاسیۆ سۆمۆزا دێبایل، دوا سەرۆکی بنەماڵەی سۆمۆزا، ناچار بە هەڵاتن بۆ دەرەوەی وڵات بوو. بەمەش، سەردەمێکی نوێ لە مێژووی نیکاراگوادا دەستی پێکرد.
لایەنە سەرەکییەکانی ناکۆکی
دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ساندینیستا، حکومەتێکی نوێ بە سەرۆکایەتی دانیێل ئۆرتێگا دامەزرا. ئەم حکومەتە هەوڵی دا چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئابووری جێبەجێ بکات، بەڵام زوو ڕووبەڕووی بەرهەڵستی بەهێز بووەوە.
لە لایەکەوە، کۆنترا (Contras)، کە گرووپێکی دژە-شۆڕش بوو و زۆربەیان لە لایەنگرانی ڕژێمی پێشوو پێکهاتبوون، دەستیان بە خەباتی چەکداری کرد دژی حکومەتی ساندینیستا. لە لایەکی ترەوە، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە لە سەردەمی سەرۆکایەتی ڕۆناڵد ڕەیگاندا بوو، دژایەتی توندی حکومەتی نوێی نیکاراگوای دەکرد و پشتگیری کۆنتراکانی دەکرد.
ڕۆڵی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا
ڕۆڵی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە جەنگی ناوخۆی نیکاراگوادا یەکێک بوو لە خاڵە هەرە ناکۆکەکانی ئەم ملمانێیە. ئەمریکا لە چوارچێوەی سیاسەتی دژایەتی کۆمۆنیزم لە ئەمریکای لاتیندا، پشتگیری دارایی و سەربازی بەرچاوی بە کۆنتراکان دەکرد.
لە ساڵی ١٩٨٥دا، کۆنگرێسی ئەمریکا بڕیاری دا کۆتایی بە یارمەتی ڕاستەوخۆی کۆنتراکان بهێنێت. بەڵام، ئیدارەی ڕەیگان بە نهێنی بەردەوام بوو لە پشتگیریکردنی کۆنتراکان، کە دواتر بووە هۆی سکانداڵی ناسراو بە "ئیران-کۆنترا". ئەم ڕووداوە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی ئەمریکا و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی هەبوو.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر دانیشتووان
جەنگی ناوخۆی نیکاراگوا کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر دانیشتووانی وڵات هەبوو. لە ماوەی دوازدە ساڵی جەنگدا، نزیکەی ٥٠,٠٠٠ کەس گیانیان لەدەستدا و سەدان هەزار کەسیش ئاوارە بوون. ژێرخانی ئابووری وڵات بە تەواوی تێکشکا و هەژاری و نەخۆشی بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد. هەروەها، جەنگ کاریگەری نەرێنی لەسەر پەروەردە و تەندروستی هەبوو.
کۆتایی جەنگ و ڕێککەوتننامەی ئاشتی
لە کۆتایی هەشتاکاندا، هەردوو لایەنی ناکۆکییەکە هەستیان بە ماندووبوون کرد و دەرکیان بەوە کرد کە ناتوانن بە ڕێگای سەربازی سەرکەوتن بەدەست بهێنن. هەروەها، گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەتی لاوازبوونی یەکێتی سۆڤیەت، کاریگەرییان لەسەر دۆخەکە هەبوو.
لە ساڵی ١٩٨٧دا، سەرۆکەکانی پێنج وڵاتی ئەمریکای ناوەڕاست ڕێککەوتننامەی ئاشتی ئێسکیپۆلاسیان واژۆ کرد، کە چوارچێوەیەکی بۆ کۆتاییهێنان بە ناکۆکییەکانی ناوچەکە دانا. لە ئەنجامدا، لە ساڵی ١٩٩٠دا هەڵبژاردنێکی گشتی لە نیکاراگوا بەڕێوەچوو کە تێیدا ڤیۆلێتا چامۆرۆ، کاندیدی ئۆپۆزسیۆن، سەرکەوتنی بەدەستهێنا بەسەر دانیێل ئۆرتێگادا.
دەرەنجامەکان و کاریگەرییە درێژخایەنەکان
کۆتاییهاتنی جەنگی ناوخۆ سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو بۆ نیکاراگوا، بەڵام وڵاتەکە ڕووبەڕووی کێشەی گەورە بووەوە لە بوارەکانی ئاشتەوایی نیشتمانی و بنیاتنانەوەی ئابووری. زۆربەی چەکدارەکانی هەردوو لا دەبوایە بگەڕێنەوە بۆ ژیانی ئاسایی، کە پڕۆسەیەکی ئاڵۆز و درێژخایەن بوو.
لە ڕووی سیاسییەوە، نیکاراگوا هەنگاوی بەرەو دیموکراسی نا، بەڵام ناسەقامگیری سیاسی بەردەوام بوو. دانیێل ئۆرتێگا لە ساڵی
٢٠٠٦دا دووبارە گەڕایەوە دەسەڵات، کە ئەمەش نیشانەی ئەوە بوو کە کاریگەری ساندینیستەکان هێشتا بەردەوامە لە سیاسەتی نیکاراگوادا.
لە ڕووی ئابوورییەوە، نیکاراگوا ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە بووەوە لە هەوڵەکانی بۆ بوژاندنەوەی ئابووری. قەرزی دەرەکی، بێکاری و هەژاری بەردەوام کێشەی سەرەکی بوون. هەرچەندە هەندێک پێشکەوتن بەدیهات، بەڵام نیکاراگوا هێشتا یەکێکە لە هەژارترین وڵاتانی نیمچە گۆی ڕۆژئاوا.
