ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی سەد ساڵە یەکێک بوو لە درێژترین و گرنگترین ملمانێکانی سەدەکانی ناوەڕاست لە ئەوروپا. ئەم جەنگە لە نێوان ساڵانی ١٣٣٧ تا ١٤٥٣ی زایینی بەردەوام بوو، واتە نزیکەی ١١٦ ساڵی خایاند. سەرەکیترین لایەنەکانی ئەم جەنگە بریتی بوون لە شانشینی ئینگلتەرا و شانشینی فەرەنسا، بەڵام زۆر وڵاتی تریش بەشێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تێوەگلان. ئەم جەنگە کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگا، ئابووری، سیاسەت و کولتووری ئەوروپا بەجێهێشت و بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە هاوسەنگی هێزی نێوان وڵاتان.
سەرەتای جەنگ و هۆکارەکانی
جەنگی سەد ساڵە لە ساڵی ١٣٣٧دا دەستی پێکرد کاتێک پاشای ئینگلتەرا(ئێدوارد سێیەم) داوای مافی خۆی کرد بۆ تاجی فەرەنسا. ئەم داوایە لەسەر بنەمای ئەوە بوو کە دایکی ئێدوارد کچی پاشای پێشووی فەرەنسا بوو. بەڵام یاسای فەرەنسی ڕێگەی نەدەدا ژنان یان نەوەکانیان ببنە پاشا. لەبری ئەوە، فیلیپی شەشەم، کە ئامۆزای پاشای پێشوو بوو، بووە پاشای فەرەنسا.
هۆکارەکانی دەستپێکردنی جەنگەکە تەنها پرسی میراتی تاج نەبوو، بەڵکو چەندین هۆکاری تریش ڕۆڵیان هەبوو:
١. ملمانێی ئابووری: ئینگلتەرا و فەرەنسا لەسەر بازرگانی و کۆنترۆڵی ناوچە ستراتیژییەکان لە کیشوەری ئەوروپا کێبڕکێیان هەبوو.
٢. ناکۆکی لەسەر ناوچەی گاسکۆنی: ئەم ناوچەیە لە باشووری فەرەنسا کەوتبوو، بەڵام لەژێر دەسەڵاتی پاشای ئینگلتەرا بوو. فەرەنسا هەوڵی دەدا کۆنترۆڵی ئەم ناوچەیە بەدەست بهێنێت.
٣. پشتیوانی ئینگلتەرا لە سکۆتلەندا: فەرەنسا هاوپەیمانی سکۆتلەندا بوو لە دژی ئینگلتەرا، ئەمەش پەیوەندی نێوان ئینگلتەرا و فەرەنسای ئاڵۆزتر کردبوو.
قۆناغە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگی سەد ساڵە بە چەند قۆناغێکی سەرەکیدا تێپەڕی کە هەر یەکەیان تایبەتمەندی و ڕووداوی گرنگی خۆی هەبوو:
قۆناغی یەکەم
ئەم قۆناغە (١٣٣٧-١٣٦٠) بە سەرکەوتنی گەورەی ئینگلتەرا دەناسرێتەوە. لە ساڵی ١٣٤٠دا، ئێدوارد سێیەم خۆی بە پاشای فەرەنسا ڕاگەیاند و هێرشی بۆ سەر فەرەنسا دەستپێکرد. لە ساڵی ١٣٤٦دا، ئینگلیزەکان توانییان سەرکەوتنێکی گەورە لە شەڕی کرێسی بەدەست بهێنن. لەم شەڕەدا، ئینگلتەرا بە سوود وەرگرتن لە تیرهاوێژە درێژهاوێژەکان و پیادە سەربازە چەکدارەکان توانی بەسەر سوارەی فەرەنسیدا زاڵ بێت.
لە ساڵی ١٣٤٧دا، ئینگلیزەکان گەمارۆی شاری کالێیان دا و دوای ساڵێک توانییان داگیری بکەن. ئەم شارە بۆ ماوەی زیاتر لە دوو سەدە لە ژێر کۆنترۆڵی ئینگلتەرادا مایەوە و بووە پێگەیەکی گرنگ بۆ هێرشەکانیان بۆ سەر فەرەنسا.
لە ساڵی ١٣٥٦دا، کوڕی ئێدوارد سێیەم، شازادە ڕەش (ئێدواردی شازادەی وێڵز) سەرکەوتنێکی گەورەی تری لە شەڕی پواتیێ بەدەست هێنا. لەم شەڕەدا، سوپای بچووکی ئینگلیز توانی سوپای گەورەی فەرەنسی تێک بشکێنێت و پاشای فەرەنسا، جۆنی دووەم، بە دیل بگرێت.
ئەم سەرکەوتنانە بوونە هۆی ئەوەی کە لە ساڵی ١٣٦٠دا پەیماننامەی برێتینی واژۆ بکرێت. بەپێی ئەم پەیماننامەیە، فەرەنسا ناچار کرا دەست لە بەشێکی زۆری خاکەکەی هەڵبگرێت و بیدات بە ئینگلتەرا.
قۆناغی دووەم
لەم قۆناغەدا (١٣٦٠-١٤١٥)، فەرەنسییەکان توانییان هەندێک لەو خاکانەی لە قۆناغی یەکەمدا لەدەستیان دابوو بگەڕێننەوە. لە ساڵی ١٣٦٤دا، چارلسی پێنجەم بووە پاشای فەرەنسا و توانی سوپای فەرەنسا ڕێکبخاتەوە. لەم ماوەیەدا، فەرماندەی سەربازی بەتوانا، بێرتراند دو گوێسکلین، ڕۆڵێکی گرنگی لە سەرکەوتنەکانی فەرەنسادا هەبوو.
لە ساڵی ١٣٧٥دا، پەیماننامەی بروژ واژۆ کرا کە بەپێی ئەو ئینگلتەرا تەنها شاری کالێ و چەند ناوچەیەکی بچووکی لە فەرەنسادا مایەوە. هەروەها لەم ماوەیەدا، ئینگلتەرا بە کێشەی ناوخۆیی و یاخیبوونی جوتیاران (شۆڕشی وات تایلەر) سەرقاڵ بوو کە ئەمەش وای کرد نەتوانێت هێرشی بەرفراوان بۆ سەر فەرەنسا ئەنجام بدات.
قۆناغی سێیەم
ئەم قۆناغە (١٤١٥-١٤٢٩) بە گەڕانەوەی بەهێزی ئینگلتەرا دەستی پێکرد. لە ساڵی ١٤١٥دا، هێنری پێنجەمی ئینگلتەرا هێرشێکی گەورەی بۆ سەر فەرەنسا دەستپێکرد. لە شەڕی ئاجینکۆرتدا، هێنری توانی سەرکەوتنێکی مەزن بەدەست بهێنێت و بەشێکی زۆری سەرکردە سەربازییەکانی فەرەنسای لەناوبرد یان بە دیل گرت.
لە ساڵی ١٤٢٠دا، پەیماننامەی تروا واژۆ کرا کە بەپێی ئەو هێنری پێنجەم وەک میراتگری تاجی فەرەنسا دانی پێدانرا. بەڵام هێنری لە ساڵی ١٤٢٢دا کۆچی دوایی کرد و کوڕە ساواکەی، هێنری شەشەم، بووە پاشای هەردوو وڵات.
قۆناغی چوارەم
ئەم قۆناغە (١٤٢٩-١٤٥٣) بە دەرکەوتنی ژان دارک، کچە لاوێکی فەرەنسی، دەستی پێکرد. ژان دارک توانی ورەی سوپای فەرەنسا بەرز بکاتەوە و سەرکردایەتی ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی بکات بۆ ڕزگارکردنی شاری ئۆرلیان لە گەمارۆی ئینگلیزەکان لە ساڵی ١٤٢٩دا. ئەم سەرکەوتنە بووە خاڵی وەرچەرخان لە جەنگەکەدا و فەرەنسییەکان دەستیان کرد بە گەڕاندنەوەی خاکەکانیان.
هەرچەندە ژان دارک لە ساڵی ١٤٣١دا لەلایەن ئینگلیزەکانەوە سووتێنرا، بەڵام سوپای فەرەنسا بەردەوام بوو لە پێشڕەوی. لە ساڵی ١٤٣٥دا، پەیماننامەی ئاراس واژۆ کرا کە بەپێی ئەو دوکی بۆرگەندی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئینگلتەرا هەڵوەشاندەوە و چووە پاڵ فەرەنسا.
لە ساڵی ١٤٥٠دا، فەرەنسییەکان توانییان نۆرماندی لە ئینگلیزەکان بستێننەوە و لە ساڵی ١٤٥٣دا گاسکۆنیشیان گەڕاندەوە. بەمەش کۆتایی بە جەنگی سەد ساڵە هات و تەنها شاری کالێ لەژێر دەسەڵاتی ئینگلتەرادا مایەوە.
کەسایەتییە دیارەکانی جەنگ
جەنگی سەد ساڵە چەندین کەسایەتی گرنگی تێدا دەرکەوت کە ڕۆڵی بەرچاویان لە ڕووداوەکاندا هەبوو:
١. ئێدوارد سێیەمی ئینگلتەرا: ئەو پاشایە بوو کە جەنگەکەی دەستپێکرد و سەرکەوتنە گەورەکانی قۆناغی یەکەمی بەدەست هێنا.
٢. شازادە ڕەش (ئێدواردی شازادەی وێڵز): کوڕی ئێدوارد سێیەم کە سەرکردایەتی شەڕی پواتیێی کرد و ناوبانگێکی زۆری پەیدا کرد.
٣. هێنری پێنجەمی ئینگلتەرا: پاشایەکی بەتوانا بوو کە توانی سەرکەوتنی گەورە لە شەڕی ئاجینکۆرت بەدەست بهێنێت و نزیک بوو ببێتە پاشای فەرەنساش.
٤. چارلسی پێنجەمی فەرەنسا: پاشایەکی ژیر بوو کە توانی لە قۆناغی دووەمدا بارودۆخی فەرەنسا باشتر بکات.
٥. بێرتراند دو گوێسکلین: فەرماندەیەکی سەربازی بەتوانای فەرەنسی بوو کە ڕۆڵێکی گرنگی لە سەرکەوتنەکانی قۆناغی دووەمدا هەبوو.
٦. ژان دارک: کچە لاوێکی فەرەنسی بوو کە بووە هێمای بەرگری و خۆڕاگری فەرەنسا. ئەو توانی ورەی سوپای فەرەنسا بەرز بکاتەوە و ببێتە هۆی وەرچەرخانی جەنگەکە.
٧. چارلسی حەوتەمی فەرەنسا: پاشای فەرەنسا بوو لە کۆتایی جەنگەکەدا و توانی سەرکەوتنە کۆتاییەکان بەدەست بهێنێت.
ئاکامەکانی جەنگ
جەنگی سەد ساڵە کاریگەری قووڵ و درێژخایەنی لەسەر هەردوو وڵاتی ئینگلتەرا و فەرەنسا و هەروەها سەرجەم ئەوروپا بەجێهێشت:
١. لە ڕووی سیاسییەوە: فەرەنسا توانی یەکێتی خۆی بپارێزێت و ببێتە دەوڵەتێکی بەهێزتر و ناوەندیتر. لە بەرامبەردا، ئینگلتەرا کەوتە ناو شەڕی ناوخۆیی (شەڕی گوڵە سوور و سپییەکان) کە بۆ ماوەی چەندین ساڵ درێژەی کێشا.
٢. لە ڕووی سەربازییەوە: جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکاری لە شێوازی شەڕکردن و گرنگی زیاتر درا بە پیادە و تیرهاوێژەکان لە بەرامبەر سوارەی قورسدا.
٣. لە ڕووی ئابوورییەوە: جەنگەکە زیانێکی زۆری بە ئابووری هەردوو وڵات گەیاند، بەتایبەتی فەرەنسا کە زۆربەی شەڕەکان لەسەر خاکی ئەو ڕوویاندا.
٤. لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە: جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکاری لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، بەتایبەتی لاوازبوونی سیستەمی فیودالی و بەهێزبوونی چینی ناوەند.
٥. لە ڕووی نەتەوەییەوە: جەنگەکە بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی لە هەردوو وڵاتدا، بەتایبەتی لە فەرەنسا.
٦. لە ڕووی زمانەوە: جەنگەکە بووە هۆی کەمبوونەوەی بەکارهێنانی زمانی فەرەنسی لە دەرباری ئینگلتەرا و بەهێزبوونی زمانی ئینگلیزی.
بە کۆتایی هاتنی جەنگی سەد ساڵە، ئەوروپا بەرەو قۆناغێکی نوێ هەنگاوی نا. هەرچەندە ملمانێ لە نێوان ئینگلتەرا و فەرەنسا بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام بوو، بەڵام شێوازی ئەم ملمانێیە گۆڕا و وردە وردە سیستەمی نوێی دەوڵەت-نەتەوە لە ئەوروپادا سەری هەڵدا. جەنگی سەد ساڵە وەک یەکێک لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەکانی ناوەڕاست لە مێژووی ئەوروپادا دەمێنێتەوە و کاریگەرییەکانی تا ئەمڕۆش بەردەوامە.
