ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
شۆڕشی هایتی، کە لە ساڵی ١٧٩١ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٨٠٤ درێژەی کێشا، یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی مێژووی نوێی جیهان. ئەم شۆڕشە نەک تەنها بووە هۆی سەربەخۆیی هایتی و کۆتایی هێنان بە سیستەمی کۆیلایەتی لەو وڵاتە، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر بزووتنەوە ئازادیخوازەکانی سەرتاسەری جیهان، بە تایبەتی لە ئەمریکای لاتین و کاریبی، هەبوو.
پاشخانی مێژوویی
هایتی، کە پێشتر بە ناوی سان دۆمینگۆ ناسرابوو، لە سەدەی شازدەهەمەوە لەژێر دەسەڵاتی ئیسپانیا و دواتر فەڕەنسادا بوو. لە سەرەتای سەدەی هەژدەهەمدا، سان دۆمینگۆ بوو بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین کۆڵۆنییەکانی ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسا، بەهۆی بەرهەمهێنانی شەکر، قاوە و کاکاو. ئەم سامانە لەسەر پشتی کۆیلە ئەفریقییەکان بەرهەم دەهێنرا کە بە سەدان هەزار کەس لە ئەفریقیاوە هێنرابوون. لە کۆتایی سەدەی هەژدەهەمدا، نزیکەی نیو ملیۆن کۆیلە لە سان دۆمینگۆ هەبوون، کە زۆربەیان لە بارودۆخێکی زۆر خراپدا دەژیان.
کۆمەڵگای کۆڵۆنیالی سان دۆمینگۆ بە توندی چینایەتی و ڕەگەزپەرستی بوو. لە سەرەوەی هەرەمی کۆمەڵایەتی، کەمینەیەکی سپی پێستی فەڕەنسی هەبوون کە خاوەنی زەوی و کۆیلەکان بوون. لە خوارەوەش کۆیلە ڕەش پێستەکان هەبوون کە هیچ مافێکیان نەبوو. لە نێوانیشیاندا چینێکی ناوەند هەبوو کە پێکهاتبوو لە کەسانی ڕەنگاوڕەنگ (مولاتۆ) کە هەندێک مافیان هەبوو، بەڵام هێشتا ڕووبەڕووی جیاکاری دەبوونەوە.
سەرەتای شۆڕش
شۆڕشی هایتی لە شەوی ٢٢ی ئابی ١٧٩١ دەستی پێکرد، کاتێک کۆمەڵێک لە کۆیلەکان لە باکووری سان دۆمینگۆ ڕاپەڕینێکیان دەستپێکرد. ئەم ڕاپەڕینە، کە بە "سێرێمۆنی بوا کایمان" ناسراوە، لەلایەن دوتی بوکمان، کۆیلەیەکی ئازادکراو و کاهینێکی ڤۆدوو، ڕێبەرایەتی دەکرا. لە ماوەی چەند ڕۆژدا، ڕاپەڕینەکە بڵاو بووەوە و هەزاران کۆیلە بەشداریان تێدا کرد. کێڵگەکان سووتێنران و خاوەن کۆیلەکان کوژران یان ناچار کران هەڵبێن.
ئەم ڕاپەڕینە سەرەتاییە خێرا گەشەی کرد و بوو بە شۆڕشێکی بەرفراوان. سەرکردە سەرەکییەکانی وەک تووسان لووڤێرتوور، ژان-ژاک دێسالین و هێنری کریستۆف دەرکەوتن و ڕۆڵی گرنگیان لە ڕێکخستن و ڕێبەرایەتی کردنی شۆڕشەکەدا گێڕا. شۆڕشگێڕەکان خواستی سەرەکییان کۆتایی هێنان بە کۆیلایەتی و بەدەستهێنانی مافە مەدەنییەکان بوو.
قۆناغەکانی شۆڕش
شۆڕشی هایتی بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، شۆڕشگێڕەکان تەنها داوای باشترکردنی بارودۆخی ژیانیان و هەندێک مافی سنوورداریان دەکرد. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات و بەهۆی بەرەنگاری توندی دەسەڵاتدارانی کۆڵۆنیالی، خواستەکانیان بەرەو داوای ئازادی تەواو و سەربەخۆیی گۆڕا.
لە ساڵی ١٧٩٣دا، فەڕەنسا ناچار بوو کۆیلایەتی لە کۆڵۆنییەکانیدا هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئەمە کۆتایی بە ملمالنێکە نەهێنا. لە ساڵی ١٧٩٤دا، تووسان لووڤێرتوور بوو بە سەرکردەی سەرەکی شۆڕشگێڕەکان و توانی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری دوورگەکە بکات. لووڤێرتوور سیاسەتێکی زیرەکانەی پەیڕەو کرد، هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئیسپانیا و بەریتانیا دروست کرد و دواتر گەڕایەوە لای فەڕەنسا کاتێک بۆی دەرکەوت ئەمە بە قازانجی شۆڕشەکەیە.
لە ساڵی ١٨٠١دا، لووڤێرتوور دەستووری نوێی هایتی ڕاگەیاند کە سەربەخۆیی ناوخۆیی بۆ کۆڵۆنییەکە دابین دەکرد، هەرچەندە هێشتا بە فەرمی بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسا. بەڵام ناپلیۆن بۆناپارت، کە تازە ببوو بە دەسەڵاتدار لە فەڕەنسا، ئەمەی قبووڵ نەکرد و هێزێکی گەورەی ناردە هایتی بۆ گێڕانەوەی دەسەڵاتی فەڕەنسا و سەپاندنەوەی کۆیلایەتی، بەڵام شکستی هێنا.
سەرکردە سەرەکییەکان
تووسان لووڤێرتوور، ژان-ژاک دێسالین و هێنری کریستۆف سێ سەرکردەی سەرەکی شۆڕشی هایتی بوون. لووڤێرتوور، کە پێشتر کۆیلەیەکی ئازادکراو بوو، بە لێهاتوویی سەربازی و سیاسی خۆی توانی ببێتە سەرکردەی سەرەکی شۆڕش. ئەو سیاسەتێکی زیرەکانەی پەیڕەو کرد کە تێیدا هەوڵی دا هاوسەنگی لە نێوان بەرژەوەندییە جیاوازەکاندا ڕابگرێت، بەڵام لە کۆتاییدا لەلایەن هێزەکانی فەڕەنساوە دەستگیر کرا و دوورخرایەوە.
دێسالین، کە جێگری لووڤێرتوور بوو، درێژەی بە خەباتەکە دا و لە کۆتاییدا بوو بە یەکەم سەرۆکی هایتی سەربەخۆ. ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هایتی لە ساڵی ١٨٠٤دا گێڕا. هێنری کریستۆف، کە دواتر بوو بە پاشای هایتی، یەکێکی تر بوو لە سەرکردە گرنگەکانی شۆڕش کە ڕۆڵی بەرچاوی لە سەرکەوتنی کۆتایی شۆڕشەکەدا هەبوو.
کاریگەرییە نێودەوڵەتییەکان
شۆڕشی هایتی کاریگەری گەورەی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبوو. وڵاتانی خاوەن کۆیلە، بە تایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بە ترسەوە سەیری ئەم ڕووداوەیان دەکرد و دەترسان کاریگەری
لەسەر کۆیلەکانی خۆیان هەبێت. لە لایەکی ترەوە، شۆڕشی هایتی بوو بە سەرچاوەی ئیلهام بۆ بزووتنەوە ئازادیخوازەکانی سەرتاسەری جیهان، بە تایبەتی لە ئەمریکای لاتین و کاریبی.
سەرکەوتنی شۆڕش و دامەزراندنی دەوڵەت
دوای چەندین ساڵ خەباتی بەردەوام، شۆڕشگێڕانی هایتی لە کۆتاییدا توانیان سەرکەوتنی تەواو بەدەست بهێنن. لە ١ی کانوونی دووەمی ١٨٠٤دا، ژان-ژاک دێسالین سەربەخۆیی هایتی ڕاگەیاند و وڵاتەکەی ناونا "هایتی"، کە بە واتای "وڵاتی چیاکان" دێت لە زمانی تاینۆی خۆجێیی.
دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی هایتی ڕووداوێکی مێژوویی گرنگ بوو. ئەمە یەکەم کۆماری سەربەخۆ بوو کە لەلایەن کۆیلە ئازادکراوەکانەوە دامەزرا و یەکەم دەوڵەتی سەربەخۆی ڕەش پێست بوو لە جیهانی نوێدا. هەروەها، هایتی بوو بە دووەم وڵات لە نیوەی ڕۆژئاوای گۆی زەوی (دوای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا) کە سەربەخۆیی لە دەسەڵاتێکی ئەوروپی بەدەست هێنا. بەڵام دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ بێ کێشە نەبوو.
دەرەنجام و کاریگەرییە درێژخایەنەکان
سەرکەوتنی شۆڕشی هایتی کاریگەری قووڵی لەسەر مێژووی جیهان هەبوو. یەکەم، ئەم شۆڕشە زەبرێکی گەورەی لە سیستەمی کۆیلایەتی دا و بووە هۆی بەهێزبوونی بزووتنەوەی دژە-کۆیلایەتی لە سەرتاسەری جیهاندا. دووەم، سەرکەوتنی هایتی بووە هۆی ئەوەی کە فەڕەنسا دەست لە زۆربەی خاکەکانی لە ئەمریکای باکوور هەڵبگرێت، کە بووە هۆی فرۆشتنی لویزیانا بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ١٨٠٣دا.
هەروەها، شۆڕشی هایتی کاریگەری گەورەی لەسەر بزووتنەوە سەربەخۆییخوازەکانی ئەمریکای لاتین هەبوو. سەرکردەکانی وەک سیمۆن بۆلیڤار سەرسام بوون بە سەرکەوتنی هایتی و هاوکاری و پشتگیرییان لە حکومەتی هایتی وەرگرت بۆ خەباتی سەربەخۆییخوازی خۆیان.
بەڵام سەربەخۆیی هایتی بە نرخێکی گران بەدەست هات. وڵاتەکە بۆ ماوەیەکی درێژ لە گۆشەگیری نێودەوڵەتیدا مایەوە و ڕووبەڕووی گەمارۆی ئابووری و سیاسی بووەوە. فەڕەنسا داوای قەرەبووی گەورەی لە هایتی کرد بۆ دانپێدانان بە سەربەخۆیی، کە بارێکی قورسی خستە سەر ئابووری وڵاتەکە. هەروەها، هایتی بۆ ماوەیەکی درێژ ڕووبەڕووی ناسەقامگیری سیاسی و کێشەی ئابووری بووەوە کە تا ئەمڕۆش کاریگەرییان هەی.
