ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
شۆڕشی بۆکسێرەکان (١٨٩٩-١٩٠١) یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی مێژووی نوێی چین کە لە نێوان ساڵانی ١٨٩٩ تا ١٩٠١ ڕوویدا. ئەم شۆڕشە بە بزووتنەوەیەکی دژە بیانی و نیشتمانپەروەرانە دەناسرێت کە لەلایەن گرووپێکی چینییەوە بەناوی "بۆکسێرەکان" سەریهەڵدا. ناوی ڕاستەقینەی ئەم گرووپە "یێهێتوان" بوو کە بە واتای "هێزی یەکگرتووی ڕاستودروست" دێت. ئەم شۆڕشە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر پەیوەندییەکانی چین لەگەڵ دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ژاپۆن هەبوو و بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی چین.
هۆکارەکانی سەرهەڵدانی شۆڕش
شۆڕشی بۆکسێرەکان لە ئەنجامی چەندین هۆکاری ئاڵۆز سەریهەڵدا. یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکان، هەستی دژایەتی بەرامبەر بە دەستێوەردانی دەوڵەتانی بیانی لە کاروباری ناوخۆی چین بوو. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، چین لەژێر فشاری زۆری دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ژاپۆندا بوو کە بە شێوەیەکی بەرچاو دەستیان لە کاروباری ناوخۆی وڵات وەردەدا. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی هەستێکی توندی نیشتمانپەروەری و دژە بیانی لەناو خەڵکی چیندا.
هۆکارێکی دیکەی گرنگ، قەیرانی ئابووری و برسێتی بوو کە چین لەو سەردەمەدا پێیدا تێپەڕ دەبوو. خراپی دۆخی ژیانی خەڵک و بێکاری بەرفراوان بووە هۆی پەرەسەندنی ناڕەزایەتی لەناو چینە هەژارەکاندا. هەروەها، بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی لە چین و چالاکییەکانی میسیۆنەرە بیانییەکان وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر کەلتوور و نەریتە کۆنەکانی چین سەیر دەکرا.
لەلایەکی دیکەوە، لاوازی حکومەتی ناوەندی چین و نەبوونی توانای بەرەنگاربوونەوەی دەستێوەردانی بیانی، هۆکارێکی دیکەی گرنگ بوو بۆ سەرهەڵدانی شۆڕش. خەڵکی چین هەستیان دەکرد کە حکومەتەکەیان ناتوانێت بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی وڵات بکات و بۆیە خۆیان دەستیان دایە چەک بۆ بەرگریکردن لە وڵاتەکەیان.
دەستپێکردن و پەرەسەندنی شۆڕش
شۆڕشی بۆکسێرەکان لە هەرێمی شاندۆنگ لە باکووری ڕۆژهەڵاتی چین دەستی پێکرد. لە سەرەتادا، بۆکسێرەکان وەک گرووپێکی بچووکی خۆبەخش دەستیان بە چالاکی کرد کە مەشقی هونەرە ڕەزمییەکان و ڕۆحانییەتی نەریتی چینییان دەکرد. بەڵام بە خێرایی ژمارەیان زیادی کرد و بوونە بزووتنەوەیەکی فراوان.
بۆکسێرەکان لە سەرەتادا هێرشیان دەکردە سەر میسیۆنەرە مەسیحییەکان و چینییە مەسیحییەکان، بەڵام دواتر ئامانجەکانیان فراوانتر بوو و دەستیان کرد بە هێرشکردنە سەر هەموو بیانییەک و ئەو دامەزراوانەی کە پەیوەندییان بە بیانییەکانەوە هەبوو. لە ساڵی ١٩٠٠دا، شۆڕشەکە گەیشتە لووتکە و بۆکسێرەکان توانییان کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری باکووری چین بگرنە دەست.
کاردانەوەی دەوڵەتانی بیانی
کاتێک شۆڕشی بۆکسێرەکان پەرەی سەند و گەیشتە پایتەختی چین، پەکین (بێجین)، دەوڵەتانی بیانی بە توندی کاردانەوەیان نیشاندا. ئەمریکا، بەریتانیا، فەڕەنسا، ڕووسیا، ژاپۆن، ئیتالیا، ئەڵمانیا و نەمسا-هەنگاریا هاوپەیمانییەکیان پێکهێنا و هێزێکی سەربازی گەورەیان ناردە چین بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان و ڕزگارکردنی هاوڵاتیانیان.
ئەم هێزە هاوپەیمانە لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٠٠دا گەیشتنە پێکین و دەستیان کرد بە شەڕ لەگەڵ بۆکسێرەکان و سوپای چین. شەڕەکە زۆر توند و خوێناوی بوو و هەردوولا زیانی گەورەیان بەرکەوت. هێزە بیانییەکان بە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای سەربازی پێشکەوتوو توانییان زاڵ بن بەسەر بۆکسێرەکان و سوپای چیندا.
شەڕ و پێکدادانەکان
شەڕەکانی نێوان بۆکسێرەکان و هێزە بیانییەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاوبووەوە لە زۆربەی ناوچەکانی باکووری چین. بۆکسێرەکان سەرەڕای ئازایەتی و خۆبەختکردنیان، نەیانتوانی بەرەنگاری هێزە پڕچەک و پێشکەوتووەکانی هاوپەیمانان ببنەوە. شەڕەکان بوونە هۆی کوژرانی ژمارەیەکی زۆر لە هەردوو لا و وێرانبوونی بەشێکی زۆر لە شارەکانی چین.
یەکێک لە ناسراوترین ڕووداوەکانی ئەم شەڕە، گەمارۆدانی گەڕەکی دیپلۆماسی لە پێکین بوو کە تێیدا نزیکەی ٩٠٠ بیانی و ٢٨٠٠ چینی مەسیحی بۆ ماوەی ٥٥ ڕۆژ لەلایەن بۆکسێرەکان و سوپای چینەوە گەمارۆ دران. ئەم ڕووداوە بووە هۆی وروژاندنی هەستی گشتی لە وڵاتانی ڕۆژئاوا و پاساوێک بۆ دەستێوەردانی سەربازی.
کۆتایی شۆڕش و دەرەنجامەکانی
شۆڕشی بۆکسێرەکان لە ئەیلولی ساڵی ١٩٠١دا بە شکستی تەواوەتی بۆکسێرەکان و مل کەچکردنی حکومەتی چین بۆ داواکارییەکانی دەوڵەتانی بیانی کۆتایی هات. لە ئەنجامدا، پەیماننامەیەک بەناوی "پرۆتۆکۆڵی کۆتایی" لە نێوان چین و ١١ دەوڵەتی بیانیدا واژۆ کرا کە تێیدا چین ناچار کرا قەرەبووی زیانەکانی شەڕ بکاتەوە و مافی زیاتر بە بیانییەکان بدات.
بەپێی ئەم پەیماننامەیە، چین دەبووایە قەرەبووی ٣٣٣ ملیۆن دۆلار (کە لەو سەردەمەدا بڕێکی زۆر گەورە بوو) بە دەوڵەتانی بیانی بدات. هەروەها چین ڕێگەی دا بە هێزە بیانییەکان کە لە ناوچە دیاریکراوەکاندا بمێننەوە و مافی زیاتریان پێدرا بۆ بازرگانی و چالاکی ئابووری لە چین.
کاریگەرییەکانی شۆڕش لەسەر چین
شۆڕشی بۆکسێرەکان کاریگەری قووڵی لەسەر چین بەجێهێشت. لەلایەکەوە، ئەم شۆڕشە بووە هۆی لاوازبوونی زیاتری حکومەتی چین و زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتانی بیانی لە وڵاتدا. بەڵام لەلایەکی دیکەوە، ئەم ڕووداوە بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەری لەناو چینییەکاندا.
دوای شۆڕشی بۆکسێرەکان، حکومەتی چین هەوڵی دا کۆمەڵێک چاکسازی ئەنجام بدات بۆ نوێکردنەوەی وڵات و بەهێزکردنی خۆی. ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێ لە مێژووی چین کە تێیدا هەوڵ درا سیستەمی کۆنی فەرمانڕەوایی بگۆڕدرێت و وڵات بەرەو مۆدێرنبوون بڕوات.
