ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە پانتیۆنی بیرمەندە مەزنەکانی مێژووی مرۆڤایەتیدا، عەبدولڕەحمان ئیبن خەلدون (١٣٣٢-١٤٠٦ زایینی) پێگەیەکی بێهاوتا و درەوشاوەی هەیە. تەنها مێژوونووسێک نەبووە کە ڕووداوەکانی تۆمار کردبێت، بەڵکو یەکەم بیرمەند بوو کە بە شێوازێکی زانستی و شیکاری هەوڵیدا مێژوو وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی بخوێنێتەوە و ئەو یاسا ناوەکییانە بدۆزێتەوە کە جووڵە و چارەنووسی کۆمەڵگە و دەوڵەتەکان دیاری دەکەن. بەهۆی ئەم کارە شۆڕشگێڕانەیەیەوە، کە لە شاکارە نەمەرەکەیدا، "المقدمة" (پێشەکییەکە)، خستوویەتییە ڕوو، زۆرجار وەک باوکی ڕاستەقینەی زانستی کۆمەڵناسی، فەلسەفەی مێژوو و تەنانەت زانستی ئابووریش دادەنرێت. لە کاتێکدا مێژوونووسانی هاوچەرخی خۆی سەرقاڵی گێڕانەوەی ژیانی پاشاکان و فەتحە سەربازییەکان بوون، ئیبن خەلدون هەنگاوێکی گەورەی بۆ دواوە نا تا سەیری وێنە گەورەکە بکات و بپرسێت: بۆچی شارستانیەتەکان سەرهەڵدەدەن؟ بۆچی دەگەنە لووتکەی شکۆمەندی؟ و گرنگتر لە هەمووی، بۆچی بە ناچاری دەڕووخێن و لەناو دەچن؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە لە کرۆکی بیردۆزە مەزنەکەیدایە، کە بریتییە لە تیۆریی سووڕی شارستانیەتەکان کە لەسەر بنەمای چەمکێکی ناوەندی بەناوی "عەسەبییە" بنیات نراوە.
شیکردنەوەی چەمکی 'عەسەبییە'
بۆ تێگەیشتن لە فکری ئیبن خەلدون، یەکەم و گرنگترین هەنگاو بریتییە لە تێگەیشتن لە چەمکی 'عەسەبییە' (عصبية). وەرگێڕانی ئەم زاراوەیە بۆ زمانەکانی تر هەمیشە کارێکی سەخت بووە، چونکە هیچ وشەیەکی تاک وهاوتا نییە کە بتوانێت هەموو ماناکانی بگرێتە خۆ. عەسەبییە زۆر لە "خێڵەکی بوون" یان "هۆزگەرایی" فراوانترە. باشترین وەسف بۆی ئەوەیە کە تێکەڵەیەکی ئاڵۆز و بەهێزە لە: هەستی هاوپشتیی کۆمەڵایەتی، گیانی یەکڕیزی، ئیرادەی بەکۆمەڵ، و دڵسۆزیی بێمەرج بۆ گرووپ. ئەوە ئەو هێزە ڕۆحی و کۆمەڵایەتییە نادیارەیە کە ئەندامانی کۆمەڵگەیەک پێکەوە دەبەستێتەوە و وایان لێدەکات بەرژەوەندیی گشتی بخەنە سەرووی بەرژەوەندیی تاکەکەسییەوە. عەسەبییە وەک ئەو چەسپە وایە کە تاکە تاکەی کۆمەڵگە دەکات بە بلۆکێکی یەکگرتوو، ئامادە بۆ بەرگری، هێرش، و بنیاتنانی پرۆژەی مەزن.
ئیبن خەلدون تێبینی کرد کە بەهێزترین و خاوێنترین شێوەی عەسەبییە لەنێو ئەو هۆز و خێڵانەدا دەردەکەوێت کە لە ژینگەیەکی سەخت و دژواردا دەژین، بەتایبەتی ژیانی بیاباننشینی کە خۆی ناوی ناوە "بەداوە" (البداوة). ژیانی سەختی بیابان، بە هەموو مەترسییەکانییەوە، مرۆڤەکان ناچار دەکات کە بۆ مانەوە پشتی یەکتر بگرن. ئەم دۆخە تایبەتمەندی وەک ئازایەتی، خۆڕاگری، سادەیی لە ژیان، و لە هەمووی گرنگتر، هاوپشتییەکی قووڵ، لە ناخیاندا دەچێنێت. لە بەرامبەردا، ژیانی شارنشینی و خۆشگوزەرانی، کە ناوی ناوە "حەضارە" (الحضارة)، بە پێچەوانەوە، دەبێتە هۆی لاوازبوون و پووکانەوەی ئەم هەستە. لە شاردا، تاکەکان پشت بە دامەزراوەکانی دەوڵەت (وەک پۆلیس و سوپا) دەبەستن بۆ پاراستنیان، و ژیانی خۆش و ئاسوودە وا دەکات ورە و توندیی خۆیان لەدەست بدەن و زیاتر بیر لە بەرژەوەندییەکانی خۆیان بکەنەوە. کەواتە عەسەبییە ئەو وزە خاو و سەرەتاییەیە کە لە سەختییەوە لەدایک دەبێت و لە خۆشیدا دەمرێت.
نەخشەی سووڕەکە: قۆناغەکانی هەڵکشان و داکشانی دەوڵەتەکان
ئیبن خەلدون مێژووی دەوڵەت و شارستانیەتەکانی وەک بازنەیەکی دووبارەبووەوە وێنا کردووە کە بە شێوەیەکی حەتمی بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت. ئەو پێی وابوو تەمەنی هەر دەوڵەتێک بە شێوەیەکی گشتی لە تەمەنی سێ نەوەی مرۆڤ تێپەڕ ناکات، کە نزیکەی ١٢٠ ساڵ دەکات. ئەم سووڕە بە تەواوی پەیوەستە بە بەهێزی و لاوازیی "عەسەبییە"وە:
قۆناغی یەکەم
نەوەی دامەزرێنەر (قۆناغی هەڵکشان): ئەم قۆناغە بە هاتنی گرووپێک یان هۆزێک دەست پێدەکات کە لە ژیانی "بەداوە"وە هاتوون و خاوەنی عەسەبییەکی زۆر بەهێزن. ئەوان هێشتا ڕەوشت و خەسڵەتە سەختەکانی ژیانی بیابانیان تێدا ماوە: ئازا، یەکگرتوو، سادە و خۆڕاگرن. ئەم هێزە کۆمەڵایەتییە وایان لێدەکات بتوانن هێرش بکەنە سەر دەوڵەتێکی شارنشینیی کۆن و لاواز کە عەسەبییەی خۆی لەدەستداوە. دوای سەرکەوتن، دەوڵەتێکی نوێ (مُلک) دادەمەزرێنن. فەرمانڕەوایانی ئەم نەوەیە نزیکن لە خەڵک، دادپەروەرن، و ئامانجە هاوبەشەکەیان لەبیر نەکردووە. ئەمە قۆناغی زێڕینی دەوڵەتەکەیە کە ئاسایش و سەقامگیری و هێزێکی بێوێنە بەخۆیەوە دەبینێت.
قۆناغی دووەم
نەوەی لاساییکەرەوە (قۆناغی گەیشتن بە لووتکە و سەرەتای دابەزین): ئەم نەوەیە لەناو سایەی دەسەڵات و نازونیعمەتی باوانیاندا لەدایک دەبن. هەرچەندە شایەتحاڵی سەختی و خەباتی نەوەی یەکەم بوون، بەڵام خۆیان ڕاستەوخۆ ئەزموونیان نەکردووە. عەسەبییە لە ناخیاندا دەست بە لاوازبوون دەکات. ئەوان لە ژیانی سەختی باوباپیرانیان دوور دەکەونەوە و دەست دەکەن بە چێژوەرگرتن لە خۆشگوزەرانی و ژیانی شاهانە. هەستی هاوپشتی کەم دەبێتەوە و فەرمانڕەوا تاکڕەو و خۆسەپێن دەبێت. هەرچەندە دەوڵەت لەم قۆناغەدا دەگاتە لووتکەی سامان و جوانی و هونەر و زانست، بەڵام ئەمە سەرەتای پووکانەوەیەکی ناوەکییە.
قۆناغی سێیەم
نەوەی لەناوبەر (قۆناغی ڕووخان): ئەم نەوەیە بە تەواوی لە جیهانێکی جیاوازدا لەدایک دەبن. ئەوان هیچ شتێک دەربارەی ژیانی سەخت و ئەو عەسەبییەیەی کە دەوڵەتەکەیانی بنیاتناوە، نازانن. ژیانیان لەناو خۆشگوزەرانییەکی بێسنوور، تەمبەڵیی، و چێژپەرستی (ترَف) دا بەسەر دەبەن. عەسەبییە بە تەواوی نامێنێت و لەبیریان دەچێتەوە کە چۆن بەرگری لە خۆیان و دەوڵەتەکەیان بکەن. فەرمانڕەواکان ئەوەندە لاواز دەبن کە پشت بە سوپای بەکرێگیراو دەبەستن. بۆ دابینکردنی خەرجییە زەبەلاحەکانیان، باجی قورس بەسەر خەڵکدا دەسەپێنن و ستەم و گەندەڵی بڵاو دەبێتەوە. دەوڵەت لەم قۆناغەدا وەک میوەیەکی پێگەیشتوو وایە کە لەناوەوە بە تەواوی کلۆر بووە و تەنها پێویستی بە پاڵپێوەنانێکی بچووکە تا بکەوێت. ئەمە ئەو کاتەیە کە خێڵێکی نوێی بیاباننشین، کە خاوەنی عەسەبییەکی بەهێز و تازەنەفەسە، لەوپەڕی سنوورەکانەوە دەردەکەوێت و دەوڵەتە کۆنەکە دەڕووخێنێت، و بازنەکە جارێکی تر بە شێوەیەکی حەتمی دەست پێدەکاتەوە.
بەکورتی
١. دۆخی باش و ئارام، مرۆڤی گێل و بێ بەرهەم، بەرهەم ئەهێنێت.
٢. مرۆڤی گێل و بێ بەرهەم دەبێتە هۆی دۆخی خراپ.
٣. دۆخی خراپ، مرۆڤی بەهێز بەرهەم دەهێنێت.
٤. مرۆڤی بەهێز، دۆخی جەنگ و پێشکەوتن درووست دەکات.
٥. دۆخی جەنگ و پێشکەوتن لە دوورمەودا دۆخی ئارام دەهێنێتە ئاراوە، وە دووبارە بازنەکە.
کەموکوڕی تیۆرییەکە
هەرچەندە ئیبن خەلدون نزیکەی حەوت سەدە لەمەوبەر ژیاوە و بیردۆزەکەی لە چاودێریکردنی کۆمەڵگەکانی باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام بیردۆزەکەی بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر هێشتا زیندەیە و دەتوانرێت بۆ شیکردنەوەی دیاردە هاوچەرخەکان بەکاربهێنرێت. ئەم بیرۆکە بنەڕەتییە کە "سەختی، هێز دروست دەکات" و "خۆشگوزەرانیی بێسنوور، لاوازی دەهێنێت"، یاسایەکی کۆمەڵایەتییە کە لە چەندین ئاستی جیاوازدا ڕەنگدەداتەوە. دەتوانرێت هەڵکشان و داکشانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم، عوسمانی، و تەنانەت ململانێی نێوان زلهێزەکانی ئەمڕۆش بە ڕەچاوکردنی ئەم تێڕوانینە بخوێنرێتەوە. لەسەر ئاستێکی بچووکتر، دەکرێت بۆ شیکردنەوەی چارەنووسی بزنس و کۆمپانیا گەورەکانیش بەکاربێت؛ کۆمپانیایەک کە لەلایەن چەند دامەزرێنەرێکی ماندوونەناس و خاوەن ئیرادەوە دادەمەزرێت، دوای چەند نەوەیەک لە بەڕێوەبەران کە لەناو ئاسوودەییدا گەورە بوون، ڕەنگە ورە و داهێنانی خۆی لەدەست بدات و ببێتە نێچیرێکی ئاسان بۆ کۆمپانیا نوێ و برسێکان.
سەرەڕای ئەم گرنگییە، دەبێت بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانەش سەیری بیردۆزەکە بکرێت. هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە بیردۆزەکەی ئیبن خەلدون زیاد لە پێویست "حەتمی" (Deterministic) یە؛ واتە چارەنووسی کۆمەڵگەکانی پێشوەختە دیاری کردووە و ڕۆڵێکی کەم بۆ ئیرادەی ئازادی مرۆڤ و کاریگەریی ڕێبەرە گەورەکان و داهێنانە تەکنەلۆژییەکان جێدەهێڵێت. هەروەها، تەرکیزکردنی لەسەر "عەسەبییە" کە لە بنەڕەتدا لەسەر پەیوەندیی خوێن و خێڵ دامەزراوە، ڕەنگە پرسیار دروست بکات سەبارەت بە جێبەجێکردنی لە جیهانی مۆدێرندا کە ناسنامەی نەتەوەیی و ئایدیۆلۆژی و چینایەتی ڕۆڵی گەورەتری تێدا دەبینێت. لەگەڵ ئەوەشدا، دەکرێت بگوترێت کە "عەسەبییە" دەتوانێت لە شێوازی نوێدا بەرجەستە بێت، وەک ناسیۆنالیزمی بەهێز، شۆڕشێکی ئایدیۆلۆژی، یان تەنانەت یەکگرتوویی لەنێو کۆمپانیایەک یان بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیدا.
کۆبەند
ئیبن خەلدون دیارییەکی بەنرخی پێشکەش بە بیری مرۆڤایەتی کردووە. ئەو یەکەم کەس بوو کە ماسکی پیرۆزیی لەسەر ڕووی مێژوو لابرد و وەک دیاردەیەکی سروشتی و کۆمەڵایەتی کە ملکەچی یاسای دیاریکراوە، شیکاری بۆ کرد. بیردۆزە سووڕییەکەی، کە لەسەر چەمکی داهێنەرانەی "عەسەبییە" بنیات نراوە، تێڕوانینێکی قووڵمان پێدەبەخشێت سەبارەت بە پەیوەندیی دیالەکتیکی نێوان مرۆڤ و ژینگەکەی، نێوان سەختی و شکۆمەندی، و نێوان خۆشگوزەرانی و پووکانەوە. ئەو فێری کردین کە شارستانیەتەکان وەک زیندەوەر وان؛ لەدایک دەبن، گەشە دەکەن، پیر دەبن و دەمرن. پەیامە سەرەکی و نەمەرەکەی ئەوەیە کە هیچ دەوڵەت و شکۆمەندییەک تا هەتایە نییە، و ئەو هێزەی کە شارستانیەتێک دەگەیەنێتە لووتکە، لەناو خودی ئەو لووتکەیەوە تۆوی لەناوچوونی خۆی دەچێنێت. ئەم تێڕوانینە تراژیدی بەڵام واقیعییە، تا ئەمڕۆش وەک زەنگێکی ئاگادارکەرەوە لە گوێی مرۆڤایەتیدا دەزرنگێتەوە و هانمان دەدات کە هەمیشە بەدوای بنەماکانی هێزی ڕاستەقینەی کۆمەڵگەکانی خۆماندا بگەڕێین.
سەرچاوەکان
25 بینین
