ناوه‌ڕۆك
دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان
هەرچەندە نازییەکان لە دوو هەڵبژاردنی گشتیی ڕیشستاگی ساڵی ١٩٣٢دا زۆرترین پشکی دەنگی خەڵکیان بەدەستهێنا، بەڵام زۆرینەیان نەبوو. بۆیە هیتلەر سەرکردایەتی حکوومەتێکی هاوپەیمانی کورتخایەنی کرد کە لەگەڵ پارتی نیشتمانی گەلی ئەڵمانیا پێکهێنرا. لە ژێر فشاری سیاسەتمەداران و پیشەسازییەکان و کۆمەڵگەی بازرگانیدا، سەرۆک پۆڵ ڤۆن هیندنبێرگ لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٣٣ هیتلەری وەک ڕاوێژکاری ئەڵمانیا دەستنیشان کرد. ئەم ڕووداوە بە ماچتەرگریفۆنگ ("دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات") ناسراوە.
شەوی ٢٧ی شوباتی ١٩٣٣ بینای ڕیشستاگ ئاگری تێبەردرا. مارینۆس ڤان دێر لوبێ، کۆمۆنیستێکی هۆڵەندی، بە تاوانبار زانرا کە ئاگرەکەی دروست کردووە. هیتلەر ڕایگەیاند کە ئاگرتێبەردانەکە دەستپێکی ڕاپەڕینی کۆمۆنیستەکانە. فەرمانی ئاگرکوژێنەوەی ڕیشستاگ کە لە ٢٨ی شوباتی ١٩٣٣ سەپێندرا، زۆربەی ئازادییە مەدەنییەکانی هەڵوەشاندەوە، لەوانەش مافی کۆبوونەوە و ئازادی ڕۆژنامەگەری. هەروەها لە فەرمانەکەدا ڕێگەی بە پۆلیس دا کە خەڵک بەبێ تۆمەت بۆ ماوەیەکی نادیار دەستبەسەر بکات. یاساکە لەگەڵ هەڵمەتێکی پڕوپاگەندەیدا بوو کە بووە هۆی پشتیوانی گشتیی بۆ ئەو ڕێوشوێنە. سەرکوتکردنی توندوتیژانەی کۆمۆنیستەکان لەلایەن ڕێکخراوی SA لە سەرانسەری وڵاتدا ئەنجامدرا و ٤ هەزار ئەندامی حیزبی کۆمۆنیستی ئەڵمانیا دەستگیرکران.
لە ٢٣ی ئازاری ١٩٣٣، یاسای کاراکردن، هەموارکردنەوەیەک بۆ دەستووری ڤایمار، لە ڕیشستاگدا بە دەنگی ٤٤٤ بەرانبەر ٩٤ پەسەندکرا. بەو پێیەی کە پڕۆژە یاساکە پێویستی بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی هەبوو بۆ تێپەڕاندنی، نازییەکان تاکتیکی تۆقاندن و هەروەها بڕگەکانی فەرمانی ئاگرکوژێنەوەی ڕیشستاگیان بەکارهێنا بۆ ئەوەی چەند جێگرێکی سۆسیال دیموکرات بەشداری نەکەن و پێشتریش کۆمۆنیستەکان قەدەغە کرابوون. لە ١٠ی ئایاردا حکوومەت دەستی بەسەر سەروەت و سامانی سۆسیال دیموکراتەکاندا گرت و لە ٢٢ی حوزەیران قەدەغە کران. لە ٢١ی حوزەیران، SA هەڵیکوتایە سەر نووسینگەکانی پارتی گەلی نیشتمانی ئەڵمانیا کە دواتر لە ٢٩ی حوزەیران هەڵوەشایەوە. پارتە سیاسییە گەورەکانی دیکەش بەدوایدا هەمان چارەنووسیان هەبوو. لە ١٤ی تەممووزی ساڵی ١٩٣٣ ئەڵمانیا بوو بە دەوڵەتێکی یەک حیزبی بە دەرکردنی یاسایەک کە بڕیاریدا پارتی نازی تاکە لایەنی یاسایی بێت لە ئەڵمانیا. هەروەها دامەزراندنی حیزبی نوێ نایاسایی کرا و هەموو ئەو پارتە سیاسیانەی کە مابوونەوە کە پێشتر هەڵنەوەشابوونەوە قەدەغە کران. دواتر یاسای تواناسازی وەک بناغەی یاسایی بۆ ئەو دیکتاتۆرییەی نازییەکان دامەزراندبوو، کاری دەکرد. هەڵبژاردنی زیاتر لە تشرینی دووەمی ١٩٣٣ و ١٩٣٦ و ١٩٣٨ لەژێر کۆنترۆڵی نازییەکان بوون، تەنیا ئەندامانی حیزب و ژمارەیەکی کەم لە سەربەخۆکان هەڵبژێردرابوون.
نازیکردنی ئەڵمانیا
کابینەی هیتلەر مەرجەکانی فەرمانی ئاگرکوژێنەوەی ڕیشستاگ و دواتر یاسای کاراکردنی بەکارهێنا بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی گلایششاڵتونگ ("هەماهەنگی")، کە هەموو لایەنەکانی ژیانی خستە ژێر کۆنترۆڵی حیزبەکانەوە. ئەو دەوڵەتە تاکەکەسیانەی کە لەلایەن حکوومەتە هەڵبژێردراوەکانی نازی یان هاوپەیمانییەکانی سەرکردایەتی نازییەکانەوە کۆنترۆڵ نەکرابوون، ناچار بوون بە دانانی کۆمیساری ڕیش ڕازی بن بۆ ئەوەی دەوڵەتەکان لەگەڵ سیاسەتەکانی حکوومەتی ناوەندیدا بگونجێن. ئەم کۆمیساریانە دەسەڵاتی دانان و لابردنی حکوومەتە ناوخۆییەکان و پەرلەمانی ویلایەتەکان و بەرپرسان و دادوەرەکانیان هەبوو. بەم شێوەیە ئەڵمانیا بوو بە دەوڵەتێکی یەکگرتووی دیفاکتۆ، کە هەموو حکوومەتەکانی ویلایەتەکان لەلایەن حکوومەتی ناوەندی لە ژێر دەسەڵاتی نازییەکان کۆنتڕۆڵکرابوون. پەرلەمانەکانی ویلایەتەکان و ڕیشسرات (ئەنجوومەنی باڵای فیدراڵی) لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٣٤دا هەڵوەشێنرانەوە و هەموو دەسەڵاتەکانی ویلایەتەکان گوازرانەوە بۆ حکوومەتی ناوەندی.
هەموو ڕێکخراوە مەدەنییەکان، لەوانەش گرووپە کشتوکاڵییەکان، ڕێکخراوە خۆبەخشەکان و یانە وەرزشییەکان، سەرکردایەتییان بە هاوسۆزی نازی یان ئەندامانی حیزب گۆڕدرابوو؛ ئەم ڕێکخراوە مەدەنییانە یان لەگەڵ پارتی نازی تێکەڵ بوون یان ڕووبەڕووی هەڵوەشانەوە بوون. حکوومەتی نازییەکان "ڕۆژی کاری نیشتمانی"ی بۆ ڕۆژی ئایاری ساڵی ١٩٣٣ ڕاگەیاند، و زۆرێک لە نوێنەرانی سەندیکاکانی کرێکارانی بانگهێشتی بەرلین کرد بۆ ئاهەنگگێڕان. ڕۆژێک دوای ئەوە، سەربازانی SA ئۆفیسەکانی سەندیکاکانیان لە سەرانسەری وڵاتدا ڕووخاند؛ هەموو سەندیکاکان ناچار بوون هەڵبوەشێنەوە و سەرکردەکانیان دەستگیرکران. یاسای گەڕاندنەوەی خزمەتگوزاری شارستانی پیشەیی، لە مانگی نیساندا تێپەڕێندرا، هەموو ئەو مامۆستا و پرۆفیسۆر و دادوەر و بەرپرسە حکوومییەکانی لە کارەکانیان دوورخستەوە کە جوولەکە بوون یان پابەندبوونیان بەو حیزبەوە گوماناوی بوو. ئەمەش بەو واتایە بوو کە تاکە دامەزراوە ناسیاسیەکان کە لە ژێر کۆنترۆڵی نازییەکاندا نەبوون، کڵێساکان بوون.
ڕژێمی نازی هێماکانی کۆماری ڤایماری هەڵوەشاندەوە، لەوانەش ئاڵای سێ ڕەنگی ڕەش، سوور و زێڕین و دووبارە هێماکانی دروست کردەوە. سێ ڕەنگی ڕەش و سپی و سووری ئیمپراتۆری پێشوو وەک یەکێک لە دوو ئاڵای فەرمی ئەڵمانیا نۆژەنکرایەوە؛ دووەمیان ئاڵای سواستیکای پارتی نازی بوو، کە بوو بە تاکە ئاڵای نیشتمانی لە ساڵی ١٩٣٥. سروودی حیزب بوو بە سروودی دووەمی نیشتمانی.
ئەڵمانیا هێشتا لە دۆخێکی ئابووری خراپدا بوو، چونکە شەش ملیۆن کەس بێکار بوون و هاوسەنگی کورتهێنانی بازرگانی ترسناک بوو. بە بەکارهێنانی خەرجییە کورتهێنانەکان، پڕۆژەکانی کارە گشتیەکان لە ساڵی ١٩٣٤ ئەنجامدرا، کە تەنها لە کۆتایی ئەو ساڵەدا ١,٧ ملیۆن هەلی کاری نوێ دروستکرا. تێکڕای مووچە دەستی بە بەرزبوونەوە کرد.
چەسپاندنی دەسەڵات
سەرکردایەتی SA بەردەوام بوو لە فشارخستنە سەر بۆ دەسەڵاتی سیاسی و سەربازیی زیاتر. لە وەڵامدا هیتلەر شوتزستافڵ (SS) و گێستاپۆی بەکارهێنا بۆ پاککردنەوەی تەواوی سەرکردایەتی SA. هیتلەر ئێس ئەی ستابشێف (سەرۆکی ئەرکانی سوپا) ئێرنست ڕۆم و سەرکردەکانی تری ئێس ئەی کردە ئامانج کە لەگەڵ ژمارەیەک لە نەیارانی سیاسیی هیتلەر (وەک گریگۆر ستراسەر و ڕاوێژکاری پێشوو کورت ڤۆن شلایچەر)- دەستگیرکران و تەقەیان لێکرا. لە ٣٠ی حوزەیران تا ٢ی تەممووزی ١٩٣٤ تا ٢٠٠ کەس کوژران لە ڕووداوێکدا کە بە شەوی چەقۆی درێژ ناسرا.
لە ٢ی ئابی ١٩٣٤ هیندنبێرگ کۆچی دوایی کرد. ڕۆژی پێشوو، کابینەکە "یاسای تایبەت بە باڵاترین ئۆفیسی دەوڵەتی ڕیش"ی دەرکردبوو، کە تێیدا هاتبوو کە لەگەڵ مردنی هیندنبێرگ پۆستی سەرۆکایەتی هەڵدەوەشێتەوە و دەسەڵاتەکانی لەگەڵ دەسەڵاتەکانی ڕاوێژکاردا تێکەڵ دەکرێن. بەم شێوەیە هیتلەر بووە سەرۆکی دەوڵەت و هەروەها سەرۆکی حکوومەت و بە فەرمی ناوی فوهرەر و ڕاوێژکاری وەرگرت. ئەڵمانیا بەمە بووە دەوڵەتێکی تۆتالیتاری و هیتلەر سەرۆکی تەواوی سەرۆکایەتی بوو. وەک سەرۆکی دەوڵەت، هیتلەر بوو بە فەرماندەی باڵای هێزە چەکدارەکان. یاسا نوێیەکە سوێندێکی دڵسۆزی گۆڕدراوی بۆ سەربازەکان دابین کرد کە دەبێت تەنیا گوێرایەڵی هیتلەر بن و نەگەڕێنەوە بۆ نووسینگەی فەرماندەی باڵا یان دەوڵەت. لە ١٩ی ئابدا، یەکگرتنی سەرۆکایەتی لەگەڵ پۆستی ڕاوێژکار لەلایەن ٩٠%ی دەنگدەرانەوە لە ڕاپرسییەکدا پەسەندکرا.
زۆربەی ئەڵمانییەکان ئارام بوون لەوەی کە ململانێکان و شەڕی شەقامەکانی سەردەمی ڤایمار کۆتایی هات. پارتی نازی لە ڕێگەی چالاکییە شۆڕشگێڕییە سەرەتاییەکانییەوە، پاشان لە ڕێگەی دەستکاریکردنی میکانیزمە یاساییەکان و بەکارهێنانی دەسەڵاتەکانی پۆلیس و بە کۆنتڕۆڵکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەت و فیدراڵی، دەسەڵاتی بەدەستهێنا و شەرعییەتی پێدا. یەکەم ئۆردوگای گەورەی کۆکردنەوەی نازییەکان کە سەرەتا بۆ زیندانیانی سیاسی بوو، لە داخاو لە ساڵی ١٩٣٣ کرایەوە.تا کۆتایی جەنگی جیهانیی دووەم سەدان کەمپی قەبارە و ئەرکی جیاواز دروست بوون.
لە نیسانی ساڵی ١٩٣٣ـەوە، دەیان ڕێوشوێنی پێناسەکردنی پێگەی جوولەکەکان و مافەکانیان دامەزران. ئەم ڕێوشوێنانە بە دامەزراندنی یاساکانی نورنبێرگ لە ساڵی ١٩٣٥دا گەیشتە لوتکە، کە مافە سەرەتاییەکانیانی لێ سەندەوە. نازییەکان سامان و مافی هاوسەرگیریان لەگەڵ غەیرە جوولەکەکان و مافی داگیرکردنی زۆر بوارەکانی کار (وەک یاسا، پزیشکی، یان پەروەردە) لە جوولەکەکان دەبرد. لە کۆتاییدا نازییەکان جوولەکەکانیان بە نەخوازراو ناساند کە لە نێو هاووڵاتییان و کۆمەڵگای ئەڵمانیدا بمێننەوە.
بنیاتنانی سەربازی
لە ساڵانی سەرەتای ڕژێمدا، ئەڵمانیا بێ هاوپەیمان بوو و بەهۆی پەیمانی ڤێرسایەوە سەربازییەکەی بە شێوەیەکی توند لاواز بوو. فەرەنسا، پۆڵەندا، ئیتالیا و یەکێتیی سۆڤیەت هەریەکەیان هۆکاریان هەبوو بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرانبەر بە سەرهەڵدانی هیتلەر بۆ سەر دەسەڵات. پۆڵەندا پێشنیاری بۆ فەرەنسا کرد کە ئەو دوو وڵاتە لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٣٣ دا بەشداری شەڕێکی خۆپارێزی بکەن دژی ئەڵمانیا. هەر لە شوباتی ساڵی ١٩٣٣دا هیتلەر ڕایگەیاند کە دەبێت چەکدارکردنەوە دەست پێبکات، هەرچەندە سەرەتا بە نهێنی، چونکە ئەنجامدانی ئەو کارە پێشێلکردنی پەیمانی ڤێرسای بوو. لە ١٧ی ئایاری ١٩٣٣، هیتلەر وتارێکی لەبەردەم ڕیشستاگ پێشکەش کرد و تێیدا خواستی خۆی بۆ ئاشتیی جیهانی خستەڕوو و پێشنیارێکی لەلایەن فرانکلین دی ڕۆزڤێڵتی سەرۆکی ئەمریکاوە بۆ داماڵینی چەک لە سوپا قبووڵ کرد، بەمەرجێک گەلانی دیکەی ئەورووپا هەمان شت بکەن. کاتێک زلهێزەکانی دیکەی ئەورووپا نەیانتوانی ئەم پێشنیارە قبووڵ بکەن، هیتلەر ئەڵمانیای لە کۆنفرانسی جیهانی داماڵینی چەک و کۆمەڵەی گەلان لە تشرینی یەکەمدا دەرهێنا و وتی بڕگەکانی داماڵینی چەک نادادپەروەرانەن ئەگەر تەنها ئەڵمانیا بگرێتەوە. لە ڕیفراندۆمێکدا کە لە مانگی تشرینی دووەمدا ئەنجامدرا، لەسەدا ٩٥ی دەنگدەران پشتگیریان لە کشانەوەی ئەڵمانیا کرد.
لە ساڵی ١٩٣٤ هیتلەر بە سەرکردە سەربازییەکانی گوت کە شەڕێک لە ڕۆژهەڵات دەبێت لە ساڵی ١٩٤٢ دەست پێبکات. سارلاند کە بۆ ماوەی ١٥ ساڵ لە کۆتایی جەنگی جیهانیی یەکەمدا خرایە ژێر چاودێری کۆمەڵەی گەلان، لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٣٥ دەنگیدا ببنە بەشێک لە ئەڵمانیا. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٣٥، هیتلەر دروستکردنی هێزی ئاسمانی ڕاگەیاند، و ڕایگەیاند کە سوپا بۆ ٥٥٠ هەزار پیاو زیاد دەکرێت. بەریتانیا ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ئەوەی ئەڵمانیا کەشتییەکی دەریایی دروست بکات لەگەڵ واژۆکردنی ڕێککەوتنی دەریایی ئینگلیز-ئەڵمانی لە ١٨ی حوزەیرانی١٩٣٥.
کاتێک لەشکرکێشی ئیتالیا بۆ سەر ئەسیوپیا تەنها ناڕەزایەتییەکی سوکی حکوومەتی بەریتانیا و فەرەنسای لێکەوتەوە، لە ٧ی ئازاری ١٩٣٦دا هیتلەر پەیماننامەی هاوکاریکردنی یەکتری فەرەنسا و سۆڤیەتی وەک بیانوویەک بەکارهێنا بۆ ئەوەی فەرمانی بە سوپا بکات کە ٣ هەزار سەرباز بباتە ناوچەی بێ سەربازی لە ڕاینلاند و پێشێلکردنی پەیمانی ڤێرسای. بەو پێیەی ئەو خاکە بەشێک بوو لە ئەڵمانیا، حکوومەتی بەریتانیا و فەرەنسا هەستیان نەدەکرد کە هەوڵدان بۆ جێبەجێکردنی پەیماننامەکە مەترسیی شەڕە. لە هەڵبژاردنی تاک حیزبی کە لە ٢٩ی ئازاردا بەڕێوەچوو، نازییەکان لەسەدا ٩٨ پشتگیریان وەرگرت. لە ساڵی ١٩٣٦ هیتلەر پەیمانی دژە کۆمینتەرنی واژۆ کرد لەگەڵ ژاپۆن و ڕێککەوتنێکی نادەستدرێژی لەگەڵ مۆسۆلینیش واژۆکرد، کە زۆری نەخایاند ئاماژەی بە "میحوەرێکی ڕۆما-بەرلین" دەکرد.
هیتلەر پێداویستی سەربازی و هاوکاری بۆ هێزە ناسیۆنالیستەکانی ژەنەڕاڵ فرانسیسکۆ فرانکۆ لە شەڕی ناوخۆی ئیسپانیا نارد، کە لە تەممووزی ١٩٣٦ دەستی پێکرد. ناسیۆنالیستەکان لە ساڵی ١٩٣٩ سەرکەوتنیان بەدەستهێنا و بوونە هاوپەیمانێکی نافەرمی ئەڵمانیای نازی.
نەمسا و چیکۆسلۆڤاکیا
لە مانگی شوباتی ساڵی ١٩٣٨دا هیتلەر بۆ کورت شوشنیگ، ڕاوێژکاری نەمسا جەختی لەسەر پێویستی پاراستنی سنوورەکانی ئەڵمانیا کردەوە. شوشنیگ بڕیار بوو لە ١٣ی ئازاردا ڕاپرسی سەبارەت بە سەربەخۆیی نەمسا ئەنجام بدرێت، بەڵام هیتلەر لە ١١ی ئازاردا ئۆڵتیماتۆمێکی بۆ شوشنیگ نارد و داوای کرد هەموو دەسەڵاتەکان ڕادەستی پارتی نازی نەمسا بکات یان ڕووبەڕووی لەشکرکێشی ببێتەوە. سەربازانی ئەڵمانیا ڕۆژی دواتر چوونە ناو نەمسا و لەلایەن خەڵکەوە بە جۆش و خرۆشەوە پێشوازییان لێکرا.
کۆماری چیکۆسلۆڤاکیا شوێنی کەمینەیەکی بەرچاوی ئەڵمانییەکان بوو، کە زۆربەیان لە سودێتنلاند دەژیا. لە ژێر فشاری گرووپە جوداخوازەکانی ناو پارتی سودێتن ئەڵمانی، حکوومەتی چیکۆسلۆڤاکیا ئیمتیازاتی ئابووری پێشکەش بە ناوچەکە کرد. هیتلەر بڕیاریدا نەک تەنها سودتنلاند بخاتە ناو ڕیشەوە، بەڵکو وڵاتی چیکۆسلۆڤاکیا بە تەواوی بخاتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە. نازییەکان هەڵمەتێکی پڕوپاگەندەیان ئەنجامدا بۆ هەوڵدان بۆ دروستکردنی پشتیوانی بۆ لەشکرکێشییەکە. سەرکردە سەربازییە باڵاکانی ئەڵمانیا دژی ئەو پلانە بوون، چونکە ئەڵمانیا هێشتا ئامادە نەبوو بۆ شەڕ.
قەیرانەکە بووە هۆی ئامادەکارییەکانی جەنگ لەلایەن بەریتانیا، چیکۆسلۆڤاکیا و فەرەنسا (هاوپەیمانی چیکۆسلۆڤاکیا). لە هەوڵی دوورکەوتنەوە لە شەڕ، سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا نێڤڵ چەمبەرلین زنجیرەیەک کۆبوونەوەی ڕێکخست، کە ئەنجامەکەی ڕێککەوتنی میونشن بوو، کە لە ٢٩ی ئەیلوولی ١٩٣٨ واژۆکرا. حکوومەتی چیکۆسلۆڤاکیا ناچار بوو لکاندنی سودتنلاند بە ئەڵمانیا قبوڵ بکات. چەمبەرلین کاتێک لە لەندەن نیشتەوە بە دڵخۆشی پێشوازی لێکرا و وتی ڕێککەوتنەکە "ئاشتی بۆ سەردەمی ئێمە" هێناوەتە ئاراوە. جگە لە لکاندنی ئەڵمانیا، پۆڵەندا لە ٢ی تشرینی یەکەمدا دەستی بەسەر زەوییەکی تەسک لە نزیک سیزین گرت. دوای دانوستانەکان لەگەڵ سەرۆک ئیمیل هاچا، هیتلەر لە ١٥ی ئازاری ١٩٣٩ دەستی بەسەر نیوەکەی تری چیکدا گرت و پارێزگاری بۆهێمی و مۆراوڤیای دروستکرد، ئەمەش ڕۆژێک دوای ڕاگەیاندنی کۆماری سلۆڤاکیا لە نیوەی سلۆڤاکیا. هەروەها لە ١٥ی ئازاردا، هەنگاریا ناوچەی کارپاتۆ-ئۆکرانیای داگیرکرد.
یەدەگی دراوی بیانی نەمسا و چیک لەلایەن نازییەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا، هەروەها کۆگاکانی کەرەستەی خاو وەک کانزا و کەلوپەلی تەواوکراوی وەک چەک و فڕۆکە، ڕەوانەی ئەڵمانیا کران. کۆمەڵەی پیشەسازی ڕیشسڤێرک هێرمان گۆرینگ کۆنترۆڵی دامەزراوەکانی بەرهەمهێنانی پۆڵا و خەڵوزی لە هەردوو وڵاتدا گرت.
پۆڵەندا
لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٣٤ ئەڵمانیا لەگەڵ پۆڵەندا پەیماننامەی دەستدرێژی نەکردنیان واژۆ کرد. لە ئازاری ساڵی ١٩٣٩، هیتلەر داوای گەڕانەوەی شاری ئازادی دانزیگ و ڕێڕەوی پۆڵەندی کرد، کە پارچە زەوییەک بوو کە پرۆسیای ڕۆژهەڵاتی لە ئەڵمانیا جیاکردەوە. ئینگلیزەکان ڕایانگەیاند کە ئەگەر هێرش بکرێتە سەر پۆڵەندا بە هانای پۆڵەندا دەچن. هیتلەر بەو باوەڕەی کە بەریتانییەکان لە ڕاستیدا هیچ هەنگاوێک ناگرن، فەرمانی دا کە پلانی داگیرکاری بۆ ئەیلوولی ١٩٣٩ ئامادە بکرێت لەسەر پۆڵەندا. ئەڵمانییەکان هاوپەیمانی خۆیان لەگەڵ ئیتاڵیا دووپاتکردەوە و پەیماننامەی دەستدرێژی نەکردنیان لەگەڵ دانیمارک و ئیستۆنیا و لاتڤیا واژۆ کرد لە کاتێکدا پەیوەندییە بازرگانییەکان لەگەڵ ڕۆمانیا و نەرویج و سوید بە فەرمی کرا. وەزیری دەرەوە یواکیم ڤۆن ڕیبنترۆپ لە دانوستانەکاندا لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت پەیمانێکی نادەستدرێژی ڕێکخست، پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبینترۆپ، کە لە ئابی ١٩٣٩ واژۆکرا پەیمانی نادەستدرێژیی نێوان یەکێتیی سۆڤیەت و ئەڵمانیای نازی بوو.
جەنگی جیهانیی دووەم
سیاسەتی دەرەوە
سیاسەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لە سەردەمی جەنگدا بریتی بوو لە دروستکردنی حکوومەتی هاوپەیمان کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە بەرلینەوە کۆنترۆڵکرابوون. ئەوان بەنیازی ئەوە بوون سەرباز لە هاوپەیمانەکانی وەک ئیتاڵیا و هەنگاریا و کرێکار و پێداویستی خۆراک لە هاوپەیمانەکانی وەک ڤیچی فەرەنسا وەربگرن. هەنگاریا چوارەم وڵات بوو کە پەیوەندی بە وڵاتانی تەوەرەوە کرد، لە ٢٧ی ئەیلوولی ١٩٤٠ پەیمانی سێ قۆڵی واژۆ کرد. بولگاریا لە ١٧ی تشرینی دووەم پەیماننامەکەی واژۆ کرد. هەوڵەکانی ئەڵمانیا بۆ دەستەبەرکردنی نەوت بریتی بوون لە دانوستان لەسەر دابینکردنی نەوت لەلایەن هاوپەیمانە نوێیەکەیانەوە، ڕۆمانیا، کە لە ٢٣ی تشرینی دووەمدا پەیماننامەکەی واژۆکرد، شانبەشانی کۆماری سلۆڤاکیا. تا کۆتایی ساڵی ١٩٤٢، ٢٤ یەکە لە ڕۆمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، ١٠ لە ئیتاڵیا و ١٠ لە هەنگاریا بوون. ئەڵمانیا کۆنترۆڵی تەواوی لە فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٢، ئیتاڵیا لە ساڵی ١٩٤٣ و هەنگاریا لە ساڵی ١٩٤٤ گرتە دەست. هەرچەندە ژاپۆن هاوپەیمانێکی بەهێز بوو، بەڵام پەیوەندییەکە دوور بوو، هەماهەنگی و هاوکارییەکی کەمی هەبوو.
بابەت: جەنگی جیهانیی دووەم
زیانە گیانییەکانی ئەڵمانیا
خەمڵاندنەکانی کۆی کوژراوانی جەنگی ئەڵمانیا لە نێوان ٥.٥ بۆ ٦.٩ ملیۆن کەسدایە. توێژینەوەیەکی مێژوونووسی ئەڵمانی ڕودیگەر ئۆڤەرمانس ژمارەی کوژراو و بێسەروشوێنە سەربازییەکانی ئەڵمانیا دەخاتە ٥.٣ ملیۆن کەس، لەنێویاندا ٩٠٠ هەزار پیاو کە لە دەرەوەی سنوورەکانی ئەڵمانیاوە لە ساڵی ١٩٣٧ وەرگیراون. ڕیچارد ئۆڤەری لە ساڵی ٢٠١٤دا مەزەندەی کردووە کە نزیکەی ٣٥٣،٠٠٠ مەدەنی لە هێرشە ئاسمانییەکانی هاوپەیمانان کوژراون. مردنی مەدەنی دیکە بریتین لە ٣٠٠،٠٠٠ ئەڵمانی (لەوانەش جوولەکەکان) کە قوربانی گۆشەگیری سیاسی، ڕەگەزی و ئایینی نازییەکان بوون و ٢٠٠،٠٠٠ کە لە بەرنامەی ئیۆتانازیای نازییەکان کوژران. دادگا سیاسییەکان کە پێیان دەگوترا سۆندەرگەریختسزای لەسێدارەدانی بەسەر نزیکەی ١٢ هەزار ئەندامی بەرخۆدانی ئەڵمانیادا سەپاند و دادگا مەدەنییەکان ٤٠ هەزار ئەڵمانی دیکەیان سزادا. هەروەها دەستدرێژی بەکۆمەڵ بۆ سەر ژنانی ئەڵمانی ڕوویدا.
