ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
پێش ساڵی ١٩١٤، زلهێزە گەورەکانی ئەورووپا لە نێوان سێ ئینتێنت (کە فەرەنسا و ڕووسیا و بەریتانیا پێکهاتووە) و سێ هاوپەیمانی (ئەڵمانیا و نەمسا-مەجارستان و ئیتالیا لەخۆدەگرێت) دابەش بوون. گرژییەکان لە باڵکان لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٤دا گەیشتە لوتکە، دوای تیرۆرکردنی دوکیی سەرەکی فرانز فێردیناند لە نەمسا-مەجارستان لەلایەن گاڤریلۆ پرینسیپ، سربی بۆسنەییەوە. نەمسا-مەجارستان، سربیایان بە تاوانبار زانی کە بووە هۆی قەیرانی تەممووز، هەوڵێکی سەرکەوتوو نەبوو بۆ دوورکەوتنەوە لە ململانێ لە ڕێگەی دیپلۆماسیەوە. لە ٢٨ی تەممووزی ١٩١٤دا نەمسا-مەجارستان شەڕی دژی سربیا ڕاگەیاند و ڕووسیا کەوتە بەرگری لە دووەمیان. تا ٤ی ئاب، ئەڵمانیا و فەرەنسا و بەریتانیا (لەگەڵ کۆلۆنیەکانیان)ـیش کێشرانە ناو شەڕەکەوە. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئەڵمانیا و نەمسا-مەجارستان زلهێزەکانی ناوەڕاستیان پێکهێنا و لە ٢٦ی نیسانی ١٩١٥ ئیتاڵیا وەک هاوپەیمانی جەنگی جیهانیی یەکەم پەیوەندی بە بەریتانیا و فەرەنسا و ڕووسیا و سربیا کرد.
ستراتیجیی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٩١٤دا ئەوە بوو کە هێزەکانی خۆی لەسەر شکستپێهێنانی فەرەنسا لە ماوەی شەش هەفتەدا چڕ بکاتەوە، پێش ئەوەی بیانگوازێتەوە بۆ بەرەی ڕۆژهەڵات و هەمان شت لەگەڵ ڕووسیادا بکات. بەڵام لە ئەیلوولی ١٩١٤ لە مارن دۆڕا و ساڵەکە بە ڕووبەڕووبوونەوەی هەردوو لایەن بە درێژایی بەرەی ڕۆژاوا کۆتایی هات، زنجیرە خەندەقێکی بەردەوام کە لە کەناڵی ئینگلیزییەوە تا سویسرا درێژدەبووەوە. هێڵی پێشەوە لە ڕۆژاوا تا ساڵی ١٩١٧ گۆڕانکارییەکی کەمی بەسەردا هات، لە کاتێکدا بەرەی ڕۆژهەڵات زیاتر بوو. هەردوو نەمسا-مەجارستان و ڕووسیا بەشێکی زۆری خاکیان بەدەستهێنا و دواتر لەدەستیاندا. شانۆ گرنگەکانی دیکە بریتی بوون لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیتاڵیا، زەریای هێمن، و باڵکان، کە بولگاریا و ڕۆمانیا و یۆنانیان بۆ ناو شەڕەکە ڕاکێشا. هەردوو ڕووسیا و نەمسا-مەجارستان بە درێژایی ساڵی ١٩١٥ لە ڕۆژهەڵات تووشی زیانێکی زۆر بوون، لە کاتێکدا هێرشەکانی هاوپەیمانان لە گالیپۆلی و بەرەی ڕۆژاوا بە شکست کۆتایی هات. لە ساڵی ١٩١٦ هێرشەکانی ئەڵمانیا بۆ سەر ڤێردون و هێرشی فەرەنسی و بەریتانیا بۆ سەر سۆمێ، بووە هۆی زیانێکی زۆر، لە کاتێکدا هێرشەکانی بروسیلۆڤی ڕووسی دوای سەرکەوتنی سەرەتایی وەستا. تا ساڵی ١٩١٧ ڕووسیا لە لێواری شۆڕشدا بوو، هێرشی نیڤێلی فەرەنسی بە شکست کۆتایی هات و هێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا لە یپرێس زیانێکی زۆریان بەخۆوە بینی و هەموو لایەنەکانی شەڕ و لە ژێر فشاری ئابووری تونددا بوون و سەربازیان کەم بوو. کەموکورتییەکانی بەهۆی گەمارۆی دەریایی هاوپەیمانانەوە بووە هۆی ئەوەی ئەڵمانیا شەڕی ژێردەریایی بێ سنوور دەستپێبکات، کە وایکرد ئەمریکای بێلایەن لە ٦ی نیسانی ١٩١٧دا بێتە ناو شەڕەکەوە.
لە ڕووسیا، بەلشەفییەکان لە شۆڕشی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩١٧دا دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت و بە پەیماننامەی برێست-لیتۆڤسکی ئازاری ١٩١٨ لە شەڕەکە دەرچوون، ژمارەیەکی زۆر لە سەربازانی ئەڵمانیایان ئازاد کرد. ئەڵمانیا ئەم سەرچاوە زیادانەی بەکارهێنا بۆ دەستپێکردنی هێرشی ئازاری ١٩١٨، بەڵام بەهۆی بەرگریی سەرسەختی هاوپەیمانان و قوربانییەکی زۆر و کەمیی کەرەستە و دابینکردنی وەستا. کاتێک هاوپەیمانان لە مانگی ئابدا دەستیان بە هێرشی سەد ڕۆژە کرد، سوپای ئیمپراتۆری ئەڵمانیا بەردەوام بوو لە شەڕی سەخت بەڵام تەنها توانی پێشڕەوییەکە خاو بکاتەوە نەک ڕێگری لێبکات. بەرەو کۆتایی ساڵی ١٩١٨ زلهێزە ناوەندییەکان دەستیان بە داڕمان کرد؛ بولگاریا لە ٢٩ی ئەیلوول ئاگربەستی واژۆکرد، دواتر عوسمانییەکان لە ٣١ی تشرینی یەکەم، پاشان نەمسا-مەجارستان لە ٣ی تشرینی دووەم. کایزەر ویلهێلمی دووەم لە ناوخۆدا ڕووبەڕووی شۆڕشی ئەڵمانیا بووەوە و سەربازێکی لە لێواری یاخیبوون بوو، لە ٩ی تشرینی دووەمدا دەستی لەکارکێشایەوە، حکوومەتی نوێی ئەڵمانیاش واژۆی ئاگربەستی ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ی کرد و ململانێکانی گەیاندە کۆتایی. کۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵانی ١٩١٩-١٩٢٠ یەکلاییکردنەوەی جۆراوجۆری بەسەر زلهێزە دۆڕاوەکاندا سەپاند، ناسراوترینیان پەیمانی ڤێرسای بوو. هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لە ساڵی ١٩١٧، ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٩١٨، ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجارستان لە ساڵی ١٩٢٠ و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ساڵی ١٩٢٢، بووە هۆی چەندین ڕاپەڕین و دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆ، لەوانە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و یووگۆسلاڤیا و تورکیا. بەڵام پەیماننامەکان و ڕەفتارەکانی سەرکەوتووانی جەنگ بە جۆرێک بووە هۆی دەستپێکردنی جەنگی جیهانیی دووەم لە ئەیلوولی ١٩٣٩.
هۆکارەکانی جەنگ
ئەو زانایانەی کە توێژینەوەی درێژخایەنیان هەیە، هەوڵدەدەن ڕوونی بکەنەوە کە بۆچی دوو کۆمەڵە زلهێزی ڕکابەر (ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا و نەمسا-مەجارستان دژی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، فەرەنسا، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و دواتر ئەمریکا) تا ساڵی ١٩١٥ کەوتنە ململانێ، هۆکارەکانیش دەگەڕێننەوە بۆ کێبڕکێی سیاسی و خاکی و ئابووری؛ میلیتاریزم، تۆڕێکی ئاڵۆزی هاوپەیمانی و یەکگرتوویی؛ ئیمپریالیزم، گەشەکردنی ناسیۆنالیزم؛ و بۆشایی دەسەڵات کە بەهۆی لاوازبوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە دروست بوو بوو. هۆکارە گرنگەکانی دیکەی درێژخایەن یان پێکهاتەیی کە زۆرجار لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت بریتین لە ناکۆکییە خاکییە چارەسەرنەکراوەکان، تێکچوونی هەستپێکراوی هاوسەنگی هێزی ئەورووپی، حوکمڕانی پێچاوپێچ و پارچەپارچە، پێشبڕکێی چەکداری دەیەکانی پێشوو، و پلاندانانی سەربازی.
ئەو زانایانەی کە بەدوای شیکاری کورتخایەندا دەگەڕێن، سەرنجیان لەسەر هاوینی ساڵی ١٩١٤یە و دەپرسن ئایا دەکرا ململانێیەکە بوەستێنرێت یان هۆکاری قووڵتر وایکردووە کە حەتمی بێت. هۆکارە دەستبەجێیەکانی لە بڕیارەکانی دەوڵەتمەداران و ژەنەڕاڵەکاندا بوو لە کاتی قەیرانی تەممووزدا کە بەهۆی تیرۆرکردنی دوکی سەرەکی فرانز فێردیناندی نەمسا لەلایەن ناسیۆنالیستی سربی بۆسنەییەوە گاڤریلۆ پرینسیپ کە لەلایەن ڕێکخراوێکی ناسیۆنالیستی لە سربیا پشتیوانی لێکرابوو، دەستیپێکرد. قەیرانەکە پەرەی سەند، چونکە ململانێی نێوان نەمسا-مەجارستان و سربیا لەگەڵ هاوپەیمانەکانیان ڕووسیا، ئەڵمانیا، فەرەنسا و دواجار بەلجیکا و بەریتانیا دروست بوو. فاکتەرەکانی دیکە کە لە کاتی قەیرانی دیپلۆماسی پێش شەڕەکەدا هاتنە گۆڕەپانەکەوە بریتی بوون لە تێڕوانینێکی هەڵە بۆ دۆخەکە (وەک باوەڕی ئەڵمانیا بەوەی کە بەریتانیا بێلایەن دەمێنێتەوە)، باوەڕبوون بەوەی کە شەڕ حەتمییە و تێنەگەیشتن لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان.
قەیرانەکە دوای زنجیرەیەک پێکدادانی دیپلۆماسی لە نێوان زلهێزەکان (ئیتاڵیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، بەریتانیا، نەمسا-مەجارستان و ڕووسیا) هات لەسەر پرسە ئەورووپی و کۆلۆنیالیزمەکان لە دەیەکانی پێش ساڵی ١٩١٤ کە گرژییەکانی زۆر بەجێهێشتبوو. لە بەرانبەردا دەکرێت پێکدادانی گشتی بگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییەکانی هاوسەنگیی هێز لە ئەورووپا لە ساڵی ١٨٦٧ـەوە. کۆدەنگیی لەسەر سەرچاوەی شەڕەکە تا ئێستاش بە زەحمەت ماوەتەوە چونکە مێژوونووسان لەسەر هۆکارە سەرەکییەکان ناکۆکن و جەختی جیاواز لەسەر چەندین هۆکاری جۆراوجۆر دەکەنەوە. ئەوەش بەهۆی گۆڕانی مشتومڕە مێژووییەکان بە تێپەڕبوونی کات، ئاڵۆزتر دەبێت، بە تایبەتی لەگەڵ بەردەستبوونی ئەرشیفی مێژوویی پۆلێنکراو، و گۆڕانی دیدگا و ئایدۆلۆژیای مێژوونووسان.
سەرەتای جەنگ
تیرۆرکردنی سەرایڤۆ
لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٤، دوکی سەرەکی فرانز فێردیناند لە نەمسا، میراتگری ئیمپراتۆر فرانز جۆزێف، سەردانی سەرایڤۆی پایتەختی پارێزگاکانی بۆسنە و هەرزەگۆڤینای کرد کە بە تازەیی لکێندرابوون. شەش بکوژ لە بزووتنەوەی ناسراو بە بۆسنیای گەنج، یان ملادا بۆسنا، پێگەیان دروست کرد بە مەبەستی تیرۆرکردنی. لەلایەن توندڕەوەکانی ناو ڕێکخراوی هەواڵگری دەستی ڕەشی سربیا چەکیان بۆ دابینکرا.
نێدێلکۆ چابرینۆڤیچ نارنجۆکێکی فڕێدایە سەر ئۆتۆمبێلی ئارچدوک و دوو یاریدەدەرەکەی بریندار کرد، کە لە کاتێکدا کاروانەکە بەردەوام بوو، گەیەندرانە نەخۆشخانە. بکوژەکانی دیکەش سەرکەوتوو نەبوون بەڵام دوای کاتژمێرێک، کاتێک فێردیناند لە سەردانی ئەفسەرە بریندارەکان دەگەڕایەوە، ئۆتۆمبێلەکەی چووە شەقامێک کە گاڤریلۆ پرینسیپ لێی وەستابوو و دواتر گاڤریلۆ دوو فیشەک دەنێت بە فێردیناند و سۆفی هاوسەری و هەردووکیان دوای ماوەیەکی کەم گیانیان لەدەستدا. ئەمەش بە دەستپێکی جەنگ دادەنرێت.
فراوانبوونی توندوتیژی لە بۆسنە و هەرزەگۆڤینا
دەسەڵاتدارانی نەمسا-مەجارستان هانی ئاژاوەگێڕییەکانی دواتر دژی سربەکانیان دا لە سەرایڤۆ، کە تێیدا کرواتی و بۆسنەییەکانی بۆسنە دوو سربی بۆسنەیان کوشت و زیانیان بە چەندین بینای خاوەندارێتی سربەکان گەیاند. دەسەڵاتدارانی نەمسا-مەجارستان لە بۆسنە و هەرزەگۆڤینا نزیکەی ٥٥٠٠ کەسی ناسراوی سربییان زیندانی کرد. کە ٧٠٠ بۆ ٢٢٠٠ کەسیان لە زینداندا گیانیان لەدەستدا. ٤٦٠ سربی دیکەش سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێندرا. میلیشیایەکی تایبەت کە زۆرینەیان بۆسنەییەکان بوون و بە شوتزکۆرپەکان ناسراون دامەزرا و دژی سربەکان چالاکی ئەنجام دا.
قەیرانی تەممووز
تیرۆرکردنەکە بووە هۆی قەیرانی تەممووز کرد، کە مانگێک لە مانۆڕی دیپلۆماسی لە نێوان نەمسا-مەجارستان، ئەڵمانیا، ڕووسیا، فەرەنسا و بەریتانیا بوو. بەرپرسانی نەمسا بەو باوەڕەی کە هەواڵگریی سربیا یارمەتیدەر بووە لە ڕێکخستنی کوشتنی فرانز فێردیناند، دەیانویست ئەو دەرفەتە بەکاربهێنن بۆ کۆتاییهێنان بە دەستوەردانەکانیان لە بۆسنە و شەڕیان بە باشترین ڕێگا بۆ گەیشتن بەو کارە دەزانی. بەڵام وەزارەتی دەرەوە هیچ بەڵگەیەکی تۆکمەی نەبوو لەسەر دەستوەردانی سربیا. لە ٢٣ی تەممووزدا، نەمسا ئۆڵتیماتۆمێکی پێشکەش بە سربیا کرد، دە داواکاری خستەڕوو کە بە ئەنقەست قبووڵ نەکران بۆ ئەوەی بیانوویەک بۆ دەستپێکردنی شەڕکردنەکان دابین بکەن.
سربیا لە ٢٥ی تەممووزدا فەرمانی کۆکردنەوەی گشتی دەرکرد، بەڵام هەموو مەرجەکانی قبوڵکرد، جگە لەو مەرجانەی کە دەسەڵاتیان بە نوێنەرانی نەمسا دەدا بۆ سەرکوتکردنی "توخمە وێرانکەرەکان" لە ناوخۆی سربیا، و بەشداریکردن لە لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی ئەو سربیانەی کە پەیوەندییان بە تیرۆرەکەوە هەیە. بە بیانووی ئەوەی کە ئەمە یەکسانە بە ڕەتکردنەوە، نەمسا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی پچڕاند و ڕۆژی دواتر فەرمانی کۆکردنەوەی سەربازی دا؛ لە ٢٨ی تەممووزدا شەڕیان دژی سربیا ڕاگەیاند و دەستیان کرد بە تۆپبارانکردنی بەلگراد. دوای ئەوەی لە ٢٥ی تەممووزدا دەستی بە ئامادەکارییەکانی جەنگ کرد، ڕووسیا لە ٣٠ی مانگدا فەرمانی کۆکردنەوەی گشتی بۆ پشتیوانیکردن لە سربیا دەرکرد.
لە ٣١ی تەممووزدا بەریتانیا تێبینییەکی بۆ ئەڵمانیا و فەرەنسا نارد و داوای لێکردن ڕێز لە بێلایەنی بەلجیکا بگرن؛ فەرەنسا بەڵێنیدا ئەو کارە بکات، ئەڵمانیا وەڵامی نەدایەوە. لە بەرەبەیانی ١ی ئاب ویلهێلمی سەرۆکی ئەڵمانیا لەلایەن باڵیۆزی خۆی لە لەندەن، شازادە لیچنۆڤسکی ئاگادارکرایەوە کە بەریتانیا بێلایەن دەمێنێتەوە ئەگەر هێرش نەکرێتە سەر فەرەنسا، و ڕەنگە بە هیچ شێوەیەک دەستوەردان نەکات بە لەبەرچاوگرتنی قەیرانی بەردەوامی حوکمڕانی ناوخۆ لە ئێرلەندا. بە خۆشحاڵییەوە بەم هەواڵە، فەرمانی بە جەنەڕاڵ مۆڵتکە، سەرۆکی ئەرکانی ئەڵمانیا کرد کە "هەموو سوپاکە بەرەو ڕۆژهەڵات بڕۆن". کە ئەمەش بووە هۆی تووڕەبوونی سەرۆکی ئەرکانی سوپا.
جۆزێف جۆفری فەرماندەی گشتی فەرەنسا کە ئاگاداری پلانەکانی ئەڵمانیا بوو بۆ هێرشکردن لە ڕێگەی بەلجیکاوە، داوای مۆڵەتی لە حکوومەتەکەی کرد بۆ بەزاندنی سنوورەکان و پێشگرتن لە هەنگاوێکی لەو شێوەیە. بۆ ئەوەی بێلایەنی بەلجیکا پێشێل نەکرێت، پێی گوترا هەر پێشڕەوییەک تەنها دوای لەشکرکێشییەکی ئەڵمانیا دەتوانێت بێت. لە ٢ی ئابدا ئەڵمانیا لۆکسمبۆرگی داگیرکرد و هێرشی کردە سەر فەرەنسا؛ لە ٣ی ئابدا شەڕیان لەگەڵ فەرەنسا ڕاگەیاند و لە ڕۆژی ٤ی مانگ بەلجیکا داگیر کرا و ئەلبێرتی یەکەمی بەلجیکا داوای هاوکاری کرد بەپێی پەیمانی لەندەن. بەریتانیا ئۆڵتیماتۆمێکی بۆ ئەڵمانیا نارد و داوای کرد لە بەلجیکا بکشێنەوە؛ بەڵام لەبەر ئەوەی بەبێ وەڵام مایەوە، هەردوو ئیمپراتۆرییەکە چوونە جەنگەوە دژی یەکتری.
پێشکەوتنی شەڕ
سەرلێشێواوی لە نێوان زلهێزەکانی ناوەندیدا
ئەڵمانیا بەڵێنی دابوو پشتگیری لە داگیرکردنی سربیا لەلایەن نەمسا و هەنگاریا بکات، بەڵام لێکدانەوەکان بۆ ئەوەی ئەمە مانای چییە جیاواز بوون. سەرکردەکانی نەمسا و هەنگاریا پێیان وابوو ئەڵمانیا لایەنی باکووری خۆی لە دژی ڕووسیا دادەپۆشێت. بەڵام ئەڵمانیا پێشبینی ئەوەی دەکرد کە نەمسا-مەجارستان زۆربەی سەربازەکانی ئاراستەی ڕووسیا بکات، لە کاتێکدا ئەڵمانیا مامەڵەی لەگەڵ فەرەنسادا دەکرد. ئەم سەرلێشێواوییە سوپای نەمسا و هەنگاریای ناچار کرد هێزەکانی لە نێوان بەرەی ڕووسیا و سربیادا دابەش بکات.
هەڵمەتی سربیا لە ١٢ی ئابەوە دەستی پێکرد، نەمسا و سربەکان لە شەڕەکانی سێر و کۆلوبارادا پێکدادانیان کرد؛ لە ماوەی دوو هەفتەی داهاتوودا، هێرشەکانی نەمسا بە زیانێکی زۆر بەرپەرچدرانەوە، هیواکانیان بۆ سەرکەوتنی خێرا تێکشکێنرا و ئەوە یەکەم سەرکەوتنی گەورەی هاوپەیمانان بوو لە شەڕەکەدا. لە ئەنجامدا نەمسا ناچار بوو هێزی بەرفراوان لە بەرەی سربیادا بهێڵێتەوە و هەوڵەکانی لە دژی ڕووسیا لاوازتر کرد. شکستی سربیا لە داگیرکاری ساڵی ١٩١٤ بە یەکێک لە سەرکەوتنە ناڕەحەتکەرەکانی سەدەی بیستەم ناوزەد کراوە. لە بەهاری ساڵی ١٩١٥، ئەم هەڵمەتە یەکەم بەکارهێنانی شەڕی دژە فڕۆکەی بەخۆیەوە بینی دوای ئەوەی فڕۆکەیەکی نەمسایی بە دژەفڕۆکەیەک بۆ ئاسمان خرایە خوارەوە، هەروەها یەکەم چۆڵکردنی پزیشکی لەلایەن سوپای سربیا لە پاییزی ساڵی ١٩١٥ ڕوویدا.
هێرشی ئەڵمانیا لە بەلجیکا و فەرەنسا
لەگەڵ کۆکردنەوە لە ساڵی ١٩١٤، ٨٠%ـی سوپای ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژاوا جێگیر بوو، ئەوانەی کە مابوونەوە وەک هێزێکی سکرینکردن لە ڕۆژهەڵات کاریان دەکرد؛ ئەم هەڵمەتە بەناوی پلانی شلیفن ناسراوە بەناوی دروستکەرەکەی، ئەلفڕێد ڤۆن شلیفن، سەرۆکی ئەرکانی گشتیی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٨٩١ تا ١٩٠٦. لەبری ئەوەی هێرشێکی ڕاستەوخۆ بکاتە سەر سنوورە هاوبەشەکەیان، باڵی ڕاستی ئەڵمانیا چووە ناوەوەی هۆڵەندا و بەلجیکا، پاشان بڕیار بوو بەرەو باشوور بسوڕێنەوە و پاریس دەورە بدەن و سوپای فەرەنسا لە سنووری سویسرا بخەنە تەڵەوە. شلیفن مەزەندەی کردبوو کە ئەمە شەش هەفتەی پێدەچێت، دوای ئەوە سوپای ئەڵمانیا دەگوازرێتەوە بۆ ڕۆژهەڵات و ڕووسەکان تێکدەشکێنێت.
پلانەکە لەلایەن جێنشینەکەیەوە، هێلموت ڤۆن مۆڵتکی بچووکەوە، دەستکارییەکی بەرچاوی بۆ کرا. لە سەردەمی شلیفن ٨٥%ی هێزەکانی ئەڵمانیا لە ڕۆژاوا بۆ باڵی ڕاست دانرابوون و ئەوانەی کە مابوونەوە بەدرێژایی سنوورەکە دانرابوون. بە هێشتنەوەی باڵی چەپ بە چۆڵی و بە ئەنقەست، هیوای خواست فەرەنسییەکان ڕابکێشێت بۆ هێرشکردنە سەر "پارێزگە ونبووەکان"ی ئەلزاس-لۆرین، کە لە ڕاستیدا ئەو ستراتیژییە بوو کە پلانی شازدەهەمیان پێشبینی دەکرد. بەڵام مۆڵتکە نیگەرانی ئەوە بوو کە فەرەنسییەکان زۆر بە توندی پاڵ بە لای چەپیەوە بنێن، بۆیە هێزێکی زیاتری بۆ تەرخان کرا. هەروەها بێلایەنیی هۆڵەندای بۆ بازرگانی ئەڵمانیا بە گرنگ زانی و دەستدرێژی بۆ سەر هۆڵەندا هەڵوەشاندەوە، ئەمەش بەو واتایە بوو کە هەر دواکەوتنێک لە بەلجیکا هەڕەشە لە تەواوی بەردەوامبوونی پلانەکە دەکات.
پێشڕەویی سەرەتایی ئەڵمانیا لە ڕۆژاوا زۆر سەرکەوتوو بوو و تا کۆتایی مانگی ئاب چەپی هاوپەیمانان کە هێزی بەریتانیا (BEF)ی لەخۆگرتبوو، لە پاشەکشەی تەواودا بوو. لە هەمان کاتدا هێرشی فەرەنسا لە ئەلزاس-لۆرین شکستێکی کارەساتبار بوو، قوربانییەکانی لە ٢٦٠ هەزار کەس تێپەڕی، لەنێویاندا ٢٧ هەزار کەس لە ٢٢ی ئاب لە کاتی شەڕی سنوورەکاندا کوژران. پلاندانانی ئەڵمانیا ڕێنمایی ستراتیژی فراوانی دابین دەکرد، لە هەمان کاتدا ڕێگەی بە فەرماندەکانی سوپا دا ئازادییەکی بەرچاویان هەبێت لە ئەنجامدانی کارەکانیان لە بەرەدا؛ ڤۆن کلۆک ئەم ئازادییەی بەکارهێنا بۆ سەرپێچیکردنی فەرمانەکان، کەلێنێکی لە نێوان سوپای ئەڵمانیادا کردەوە و ئینگلیزەکان و فەڕەنسییەکان ئەم بۆشاییەیان قۆستەوە بۆ ڕاگرتنی پێشڕەویی ئەڵمانیا لە ڕۆژهەڵاتی پاریس لە یەکەم شەڕی مارن لە ٥ تا ١٢ی ئەیلوول و پاڵنانی هێزەکانی ئەڵمانیا بۆ دواوە بە نزیکەی ٥٠ کیلۆمەتر.
لە ساڵی ١٩١١دا ستاڤکای ڕووسی لەگەڵ فەرەنسییەکان ڕێککەوتبوو کە لە ماوەی پانزە ڕۆژدا دوای کۆکردنەوە، هێرش بکاتە سەر ئەڵمانیا، دە ڕۆژ پێش ئەوەی ئەڵمانییەکان پێشبینییان کردبێت، لە ١٧ی ئابدا سوپای ڕووسی چوونە ناو پرۆسیای ڕۆژهەڵاتەوە بەبێ ئەوەی بەشی پشتیوانییان لەگەڵ بێت. هەرچەندە سوپای دووەمی ڕووسیا لە شەڕی تاننبێرگ لە ٢٦-٣٠ی ئابدا بە شێوەیەکی کاریگەر لەناوچوو، بەڵام پێشڕەوییان بووە هۆی ئەوەی ئەڵمانییەکان سوپای مەیدانی هەشتەمیان لە فەرەنساوە بۆ پرۆسیای ڕۆژهەڵات بگەڕێننەوە، ئەمەش هۆکارێک بوو بۆ سەرکەوتنی هاوپەیمانان لە مارن.
تا کۆتایی ساڵی ١٩١٤ سەربازانی ئەڵمانیا پێگەی بەرگریی بەهێزیان لە ناوخۆی فەرەنسادا هەبوو، بەشێکی زۆری کێڵگە خەڵوزەکانی ناوخۆی فەرەنسایان کۆنترۆڵکرد و ٢٣٠ هەزار قوربانی زیاتری لێکەوتەوە. بەڵام کێشەکانی پەیوەندییەکان و بڕیارە جێی پرسیارەکانی فەرماندەیی، چانسی دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوەی ئەڵمانیایان بەفیڕۆدا، لە کاتێکدا نەیتوانیبوو ئامانجی سەرەکیی دوورکەوتنەوە لە شەڕێکی درێژخایەن و دوو بەرەیی بەدەستبهێنێت.
ئاسیا و زەریای هێمن
لە ٣٠ی ئابی ١٩١٤ نیوزلەندا سامۆوای ئەڵمانی داگیرکرد کە ئێستا دەوڵەتی سەربەخۆی ساموایە. لە ١١ی ئەیلوولدا هێزی دەریایی و سەربازیی ئوسترالیا لە دوورگەی نیوبریتانی نیشتەوە کە ئەوکات بەشێک بوو لە نیوگینیای ئەڵمانی. لە ٢٨ی تشرینی یەکەمدا کەشتیی کروزەری ئەڵمانی ئێس ئێم ئێس ئێمدن کەشتیی کروزەری ڕووسی ژێمچوگی لە شەڕی پینانگدا نوقم کرد. ژاپۆن پێش دەستبەسەرداگرتنی خاکەکانی لە زەریای هێمن شەڕی دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند کە دواتر بوو بە بەدەستهێنانی دەریاکانی باشوور، هەروەها بەندەرەکانی ئەڵمانیا لە نیمچە دوورگەی شاندۆنگی چینی لە تسینگتاو. دوای ئەوەی ڤییەنا ڕەتیکردەوە کەشتییە کروزەرەکەی (SMS Kaiserin Elisabeth) لە تسینگتاو بکشێنێتەوە، ژاپۆن شەڕی دژی نەمسا-مەجارستانیش ڕاگەیاند و کەشتییەکە لە تسینگتاو لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ نوقم کرد. لە ماوەی چەند مانگێکدا، هێزەکانی هاوپەیمانان دەستیان بەسەر هەموو خاکەکانی ئەڵمانیادا گرتبوو لە زەریای هێمن.
هەڵمەتەکانی ئەفریقا
هێزەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا و فەرەنسی و ئەڵمانیا لە ئەفریقادا بەشداربوون لە جەنگ. لە ٦-٧ی ئابدا، سەربازانی فەرەنسی و بەریتانیا هێرشیان کردە سەر ناوچەی پارێزراوی ئەڵمانیا لە تۆگۆلاند و کامێرون. لە ١٠ی ئابدا هێزەکانی ئەڵمانیا لە باشووری ڕۆژاوای ئەفریقا هێرشیان کردە سەر ئەفریقای باشوور؛ شەڕی وردە وردە و توند تا کۆتایی جەنگ بەردەوام بوو. هێزەکانی کۆلۆنیالیزمی ئەڵمانیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقای ئەڵمانیا بە سەرۆکایەتی کۆلۆنێل پاوڵ ڤۆن لێتۆ-ڤۆربێک لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا هەڵمەتێکی شەڕی گەریلایان ئەنجامدا و دوو هەفتە دوای ئەوەی ئاگربەستەکە لە ئەورووپا جێبەجێکرا، خۆیان ڕادەست کرد.
پشتیوانیی هیندستان بۆ هاوپەیمانان
پێش جەنگ، ئەڵمانیا هەوڵیدابوو ناسیۆنالیزمی هیندستان و پان-ئیسلامیزم بە قازانجی خۆی بەکاربهێنێت، سیاسەتێک لە دوای ساڵی ١٩١٤ بەردەوام بوو بە هاندانی ڕاپەڕین لە هیندستان، لە کاتێکدا گەشتی نیدەرمایەر-هێنتیگ داوای لە ئەفغانستان کرد کە لەلایەن زلهێزەکانی ناوەڕاستەوە بەشداری شەڕەکە بکات. بەڵام بە پێچەوانەی ترسی بەریتانیا لە ڕاپەڕین لە هیندستان، لە هەڵگیرسانی شەڕەکەدا کەمبوونەوەی چالاکیی ناسیۆنالیستی بەخۆیەوە بینی. ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو لەبەر ئەوە بوو کە سەرکردەکانی کۆنگرەی نیشتمانیی هیندستان و گرووپەکانی دیکە پێیان وابوو پشتگیریکردن لە هەوڵەکانی جەنگی بەریتانیا دەبێتە هۆی خێراکردنی حوکمڕانی ناوخۆی هیندستان، بەڵێنێک کە گوایە لە ساڵی ١٩١٧ لەلایەن ئێدوین مۆنتاگو، وەزیری دەرەوەی ئەوکاتە بە هیندستان درابوو.
لە ساڵی ١٩١٤دا سوپای هیندستانی بەریتانیا لە خودی سوپای بەریتانیا گەورەتر بوو و لە نێوان ساڵانی ١٩١٤ بۆ ١٩١٨ بە مەزەندەکردنی یەک ملیۆن و ٣٠٠ هەزار سەرباز و کرێکاری هیندی لە ئەورووپا و ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خزمەتیان کردووە، لەکاتێکدا حکوومەتی هیندستان و هاوپەیمانە شازادییەکانیان بڕێکی زۆری خۆراک و پارە و تەقەمەنییان پێشکەش بە بەریتانیا کرد. بە گشتی ١٤٠ هەزار سەرباز لە بەرەی ڕۆژاوا و نزیکەی ٧٠٠ هەزار سەرباز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خزمەتیان کردووە و ٤٧ هەزار و ٧٤٦ سەرباز کوژراون و ٦٥ هەزار و ١٢٦ کەسیش بریندار بوون.
شانۆکانی جەنگ
ئەم چەند بابەتە تایبەتە بە بەرەکانی جەنگ لە جەنگی جیهانیی یەکەم:
- بەرەی ڕۆژاوا لە ساڵی ١٩١٤ تا ١٩١٦
- شانۆکانی باشوور
- بەرەی ڕۆژهەڵات
- ١٩١٧؛ هێڵی کاتی پێشهاتە گەورەکان
- ١٩١٨؛ هێڵی کاتی پێشهاتە گەورەکان
- خۆبەدەستەوەدان و کۆتاییی جەنگ
زانیاریی گشتی
|
|||||||||
| شەڕکەرەکان | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
زلهێزە هاوپەیمانەکان:
|
هێزەکانی ناوەند:
|
||||||||
| فەرماندە و سەرکردەکان | |||||||||
|
|
||||||||
| هێز | |||||||||
| کۆی گشتی: ٤٢،٩٢٨،٠٠٠ | کۆی گشتی: ٢٥،٢٤٨،٠٠٠ | ||||||||
| ٦٨،١٧٦،٠٠٠ (کۆی گشتی هەموو) | |||||||||
| قوربانی و زیان | |||||||||
|
|
||||||||
