ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کونبوونی گەدە (بە ئینگلیزی: Stomach perforation، بە عەرەبی: الثقب في المعدة) برینێکی تەواوی دیواری ئەندامەکەیە. لەو کاتەوەی کە پەردەی سک بە تەواوی گەدە داپۆشێت، کونبوونی دیوارەکە پەیوەندییەک دروست دەکات لە نێوان ناوەوەی گەدە و بۆشایی ناوسک.
ئەگەر کونبوونەکە بە شێوەیەکی تیژ ڕوو بدات، ئەوا کات نییە بۆ کاردانەوەی هەوکردن بۆ کونبوونی دیوارەکە و ناوەڕۆکی گەدە بە ئازادی دەچێتە ناو کونە بۆشایی ناوسک کە دەبێتە هۆی هەوکردنی کیمیایی ناوسک. ئەگەر کونبوونی دیواری گەدە بە ماوەیەکی درێژتر ڕووبدات ئەوکات لەگەڵ کونبوونی دیواری گەدە هەوکردن ڕوودەدات.
دەکرێت کونبوونی گەدە گومانلێکراو بێت لەسەر بنەمای پێشکەشکردنی پزیشکی نەخۆشەکە، یان دەستنیشانکردنەکە ئاشکرا دەبێت لە ڕێگەی ڕاپۆرتێک دەربارەی "هەوای ئازاد" لە دەرەوەی کەلێنی گەدە لەسەر وێنەگرتنی دەستنیشانکردن کە ئەنجام دەدرێت بۆ هەڵسەنگاندنی ئازاری سک یان نیشانەیەکی تر.
چارەسەری نەشتەرکارییە. لە کاتی نەشتەرکاریدا، زۆربەی کونەکان هێڵین لە گەدە و بە درێژایی چەمانەوەی گەورەتر دەدۆزرێنەوە. بە شێوەیەکی گشتی کونەکە دادەخرێت بە پارچەیەک لە پەریتۆنیەم (بەرگی سک) کە دروست کراوە یان کونەکە دەچێتە ژێر کرداری نەشتەرکاری لابردنەوە.
خستنەوەی نەخۆشی
گەدە بە شێوەیەکی گشتی وردەزیندەوەری نییە لە ئەنجامی ترشە بەرزەکەیەوە. بۆیە زۆربەی ئەو کەسانەی کە ئەزموونی کونبوونی گەدەیان هەیە مەترسی گەشەکردنی بەکتریای ڕاستەوخۆیان نییە.
لەگەڵ ئەوەشدا، دزەکردنی ترشێتی گەدە لە کونی سک دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردنی کیمیایی توند. لە ماوەی چەند کاتژمێرێکی کەمدا، نەخۆشەکە سکێکی توند و نیشانەکانی هەوکردنی بۆشایی سکی گەشە دەکات. کاتێک خۆراک لەناو بۆشایی سکدا دزە دەکات، دەتوانێت ببێتە هۆی کاردانەوەی هەوکردن. ئەگەر چارەسەر نەکرێت، نەخۆشەکە تووشی نەخۆشی هەوکردنی خوێنی بڵاوبووەوە دەبێت بەدوایدا شکستی ئەندامەکان.
نیشانەکان
نیشانەکان لەوانەیە ڕەتکردنەوەی خۆراک و ڕشانەوە و کەمبوونەوەی چالاکی بگرێتەوە. باوترین دەرکەوتنی نیشانەکان بریتییە لە دەستپێکردنی لەناکاوی ناڕەحەتی و ئازاری سک. نیشانە کەمتر باوەکان بریتین لە ڕیخۆڵە گیران، کێشەی هەناسەدان تا، خوێن هەڵهێنانەوە، یان پیسایی کردنی خوێناوی.
ئەو نەخۆشانەی کە کونیان هەیە هەمیشە سکاڵا لەسەر دەستپێکردنی ئازاری توندی سک یان ئازاری سنگ دەکەن. زۆرجار نەخۆشەکان کاتی دەستپێکردنی ئازارەکە دیاری دەکەن. ئازاری توندی سنگ یان سک لەدوای بەکارهێنای ئامێرەکان بە پلەیەکی بەرزی گومان بۆ کونبوونی گەدە دەکرێت. ئەو نەخۆشانەی کە دەرمانی لاوازی بەرگری یان دژە هەوکردنیان هەیە لەوانەیە وەڵامی هەوکردنی لاوازیان هەبێت و هەندێکیش لەوانەیە ئازار و نەرمی کەمتریان هەبێت.
زۆرێک لەوانە بەدوای چاودێری پزیشکیدا دەگەڕێن لەگەڵ دەستپێکردنی ئازار، بەڵام هەندێکیان بە شێوەیەکی دواکەوتوو بەدوایدا دەچن (لەوانەیە لەگەڵ هەوکردنی خوێن بێت). سکچوون لەوانەیە ببێتە هۆی ئازارێک کە تیشک دەدات بۆ ناوپەنچک. لەوانەیە هەوکردنی خوێنی سەرەتایی پێشکەشکردنی پێرفۆرمانس بێت. توانای ڕووی بۆشایی سک بۆ کونبوونی دیوارێک لەوانەیە لاواز بێت لەو نەخۆشانەی کە نەخۆشی پزیشکی توندیان هەیە بەتایبەتی ئەوانەی لاوازن، بەساڵاچووان، و ئەو نەخۆشانەی کە بەرگرییان کەمکراوەتەوە، کە دەبێتە هۆی نەخۆشی هەوکردنی خوێن.
هۆکارەکان
لە منداڵاندا، زۆربەی کونبوونەکانی گەدە پەیوەندییان بە ڕووداوەوە هەیە. زانیارییەکان ئەوە ئاشکرا دەکەن کە ئەم جۆرە کونانە لە زیادبووندان بەهۆی هەردوو برینی سەخت و تێپەڕبوون. لە کەسانی پێگەیشتوودا، باوترین هۆکار بوونی نەخۆشی برینەکانی هەرسە. لەگەڵ ئەوەشدا، لەگەڵ بوونی بەربەستەکانی پەمپی پرۆتۆن، ئەم کونانە ئەمڕۆ زۆر دەگمەن بوون. بە شێوەیەکی گشتی کونبوونی دوانزەگرێ باوترە لە کونبوونی گەدە. بە لایەنی کەمەوە ٣٠٪ی کونەکانی گەدە پەیوەندییان بە گرێی پیسەوە هەیە.
یەکێک لە هۆکارە باوەکانی کونبوونی گەدە لە نەخۆشخانەکانی ئەمڕۆدا کونبوونە بەهۆی ناوبینەوە. ژمارەی تەواوەتی نەزانراون لەبەرئەوەی دەستنیشانکردنی کونبوونی گەدە بە زۆری دەگۆڕدرێت و بە نەخۆشی برینەکانی هەرس ناودەبرێت.
هەڵسەنگاندن
دەستنیشانکردنەکە بەزۆری پشتڕاست دەکرێتەوە بە وێنەگرتنی تیشکدانەوە کە هەوای ناو بۆشایی سکی ئازاد نیشان دەدات. نیشانەیەکی دیکەی پێشنیارکراو کە ڕاپۆرت کراوە نەبوونی ئاستی شلەی هەوایە لە گەدە لە دیمەنێکی تیشکی ئاسۆیی و کەمی ڕێژەیی گاز لە کۆتاییەکانی ڕیخۆڵەدا.
مێژووی نەخۆشییەکە
پێشکەشکردنی کلینیکی هەر برینێکی گەدە زۆرجار زۆر لەناکاوە. بە پشت بەستن بە قەبارەی برینەکە، لەدەستدانی خوێن، و بوون یان نەبوونی برینی هاوکات، نیشانە کلینیکییەکان لەوانەیە لە ئازاری ناوخۆیی سووکەوە بۆ نیشانەکانی هەوکردنی پەردەی سک و شۆک بن. مێژوویەکی ئاشکرا گرنگە بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو نەخۆشانەی کە ئازاری مل و سنگ و سکیان هەیە. پێویستە پرسیارەکان دەربارەی ئازاری پێشووی سک یان سنگی لەخۆ بگرێت.
ئامێری پێشوو (بۆری ناوی قوڕگ بۆ گەدە، ناوبینی)، کارەسات، نەشتەرکاری، ئەگەری خواردنەوەی لاشە بیانییەکان، بارودۆخی پزیشکی وەک نەخۆشییەکانی برینی هەرس (PUD)، و دەرمان (NSAIDs، گلوکۆکۆرتیکۆیدس) هەموو ئەمانە گرنگە لە مێژووی نەخۆشەکە ئاماژەی پێبکرێت.
پشکنینی جەستەیی
پێویستە نیشانە گرنگەکان لەخۆ بگرێت، لەگەڵ پشکنینێکی تەواو بۆ سک. زۆربەی نەخۆشەکان خێرا لێدانی دڵ، تا، خێرا هەناسەدان، و نەرمی سکیان هەیە. هەروەها دەکرێت دەنگی ڕیخۆڵەی لەگەڵدا نەبێت.
وێنەگرتن
ڕێگای دەستنیشانکردن بۆ ئەو نەخۆشانەی کە ئازاری سکیان هەیە بە فیلمی سادە دەست پێدەکات. هەستیاری فیلمە سادەکان بۆ دۆزینەوەی هەوای ئازاد لە دەرەوەی ئەلەمنیۆم لە نێوان ٥٠٪ بۆ ٧٠٪ دەبێت. هەروەها لێکۆڵینەوە لە سۆنەر کراوە و توانایەکی زۆر باشی هەیە بۆ ناسینەوەی pneumoperitoneum. بەسودترین شێوازی وێنەگرتن تۆمۆگرافیای کۆمپیوتەرییە، سکانێکە کە زۆر هەستیارە و تایبەتە بۆ هەوای ئازاد.
دۆزینەوەی سی تی بۆ کونبوونی گەدە، دەتوانێت ئەمانە دەستنیشان بکات:
- Pneumoperitoneum
- هەوای مێزەنتەری
- پچڕانی دیواری ناوەوەی ئەندامەکە
- نەگونجانی چوونەژوورەوەی دەرەکی
- شلەی ناوسکی ئازاد
- بەراوردی ئینترناڤێنی
- ئەستووربوونی دیواری ڕیخۆڵە یان کۆبوونەوەی شلە
- کۆبوونەوەی خوێنی مەزەنتەری
لە حاڵەتە ئاڵۆزەکاندا، لەوانەیە یەکێک پێویستی بە ئەنجامدانی هەناوبینی دەستنیشانکردن هەبێت بۆ دیاریکردنی هۆکار و بەدەستهێنانی نموونە بۆ چاندن و زیندە کردارە کیمیاییەکان.
چارەسەر و بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی سەرەتایی پێکدێت لە بووژاندنەوەی توند، چارەسەری ئۆکسجین، شلەی ناو دەمارەکان، و دژە بەکتریاکان. هەروەها پێویستە بۆرییەکی ناو قوڕگ بۆ ڕیخۆڵە هەبێت. دەبێت بە پێی پێویست ئازار لابەر و PPI بەکاربهێنرێت. کاسێتەرێکی میز توانای چاودێریکردنی میزی کەسەکەی هەیە. نەشتەرکاری یەکێکە لە چارەسەرە سەرەکییەکانی زۆربەی کونەکانی گەدە. نەشتەرکاری بەپەلە (کراوە یان هەناوبینی) لە نزیکەی هەموو حاڵەتەکاندا ئاماژەی پێیدەکرێت.
دژە بەکتریاکان مەترسی هەوکردنی برین کەم دەکەنەوە، میترۆنیدازۆل و یان سەفالۆسپۆرین یان ئەمینۆگلایکۆساید بەپێی پێویستن. پێویستە نەشتەرکاری بە زووترین کات ئەنجام بدرێت. بریندارکردنی تەقە یان چەقۆ لە پشتەوە، لەگەڵیدا دیواری پێشەوە، دەکرێت لە هەمان کاتدا بریندار بێت. بەپێی ئەوە، دۆزینەوەی دیواری دواوە لە هەموو حاڵەتێکدا پێویستە بە جیاکردنەوەی پەیوەندییەکانی گەدە و ڕاکێشانی گەدە بۆ سەرەوە.
هەندێک حاڵەت هەیە کە دیواری دواوە بە تەنها بەهۆی GSW یان برینێکی چەقۆ لە دیواری سکدا بریندار بووە. ئەمە دەکرێت ڕووبدات ئەگەر لە کاتی ڕووداوەکەدا گەدە ئەوەندە بە توندی پڕ بووبێت کە چەماوەی گەورەتر بە دەوری تەوەرە درێژەکەی گەدەدا دەخولێتەوە بەرەو پێشەوە و بەرەو سەرەوەی دەبات.
بەڕێوەبردنی نەشتەرکاری
چاککردنەوەی سەرەتایی: کونەکە بە شێوەیەکی سەرەکی بە تەقەڵ دەدەخرێت، ئەمە گونجاوە بۆ زۆربەی کونەکان.
چاککردنەوەی گراهام پاچ: کونەکە بە یارمەتی بەز و بەرگی سک دادەخرێت.
چاککردنەوەی گۆڕاوی گراهام پاچ: کونەکە سەرەتا دادەخرێت دواتر پارچەیەک گۆشت و پێستی لەسەر دادەنرێت.
چاککردنەوەی لێواری: ناوچەی کونکراو لەوانەیە لە شانەی تەندروست جیابکرێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر لەسەر چەمانەوەی گەورەتر و دوور بێت لە گەدە و سورێنچک یان ئاشکەوان.
ئاڵۆزییەکان
ئاڵۆزییەکانی دوای کونبوونی گەدە ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە:
- هەوکردنی برین
- هەوکردنی خوێن
- بەدخۆراکی
- شکستی فرە ئەندامی
- ڕێگری لە ڕیخۆڵە و گیرانی
- وڕێنە (Delirium)
مەترسی تووشبوون بە ئاڵۆزییەکان لە زیادبووندایە لە حاڵەتی:
- زۆری تەمەن
- خەڵەفان
- بوونی ئاستی نائاسایی ئەلیکترۆلایت و زیندەپاڵی کەسەکە
- کەم ئۆکسجینی
بەرەو پێشچوونەکان
لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا، بەرەو پێشچوونی ئەو نەخۆشانەی کە کونی گەدەیان هەیە بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بووە. بەڵام دواکەوتنی دەستنیشانکردن و چارەسەر هێشتا دەتوانێت ببێتە هۆی مردن. هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی مردن بریتین لە:
-
- بوونی نەخۆشی کۆمۆربید
- زۆری تەمەن
- بەدخۆراکی
- بوونی ئاڵۆزییەکان
- جۆر و شوێنی کونبوونەکە
چاودێری دوای نەشتەرکاری و چاکبوونەوە
ئەو نەخۆشانەی کە هەر زوو دوای کونبوونی گەدە نەشتەرکاری دەکەن بە شێوەیەکی ئاسایی بە باشی چاک دەبنەوە و لەوانەیە ڕۆژێک یان دوو ڕۆژ دوای نەشتەرکارییەکە خواردنیان پێبدرێت و جارێک سەرئاویان پێ بکرێت. ئەو نەخۆشانەی کە درەنگ لە دۆخێکی تووشبوون بە هەوکردن ئامادە بوون یان لەگەڵیدا چەندین نەخۆشییان هەبێت لەوانەیە چاکبوونەوەیەکی درێژخایەنیان هەبێت و تەنانەت دەکرێت ماوەیەک لە چاودێری چڕی نەخۆشخانە بمێننەوە.
زۆربەی ئەو نەخۆشانەی کە کونبوونی گەدەیان هەیە سەردانی بەشی فریاکەوتن دەکەن. دوای دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە، پێویستە نەشتەرکارییەکی گشتی دەستبەجێ ئەنجام بدرێت. ئەم نەخۆشانە لەوانەیە پێویستیان بە جێگایەک بێت لە یەکەی چاودێری چڕ بەپێی ئەو حاڵەتەی کە تێیدان.
هۆشیاری نەخۆش
لەبەر ئەوەی کە باوترین هۆکاری کونبوونی گەدە نەخۆشییەکانی برینی هەرسە، ئەو کەسانەی برینی هەرسیان هەیە ئاگاداردەکرێنەوە لەسەر سیستەمێکی ڕێگری پەمپی پرۆتۆن کاریگەر بڕۆن کە ئەمە دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو مەترسی کونبوونی گەدەیان کەم بکاتەوە. پێویستە نەخۆشەکان بەردەوامبن لە وەرگرتنی ڕێگری پەمپی پرۆتۆن نەک تەنها کاتێک نیشانەکانیان هەیە بەکاریبهێنن. ڕیشەکێشکردنی هەوکردنی ئێچ پایلۆری ئەگەر بوونی هەبێت هۆکارێکی گرنگ دەبێت بۆ دوورکردنەوەی مەترسی کونبوونی گەدە. هەروەها پێویستە پزیشکەکان هەوڵ بدەن مەترسی کونبوونی گەدە کەم بکەنەوە لە کاتی ناوبینی.
باشترکردنی ئەنجامەکانی تیمی تەندروستی
دەستنیشانکردن و بەڕێوەبردنی کونبوونی گەدە پێویستی بە تیمێکی گشتگیری تەندروستی هەیە کە لە نەشتەرکارێک، پزیشکێکی بەشی فریاکەوتن، پزیشکی تیشکدان، پزیشکی گەدە و پەرستار پێکهاتبێت. کاتێک دەستنیشانکردنەکە تەواو دەکرێت، تاکە چارەسەر نەشتەرکارییە. کونبوونی گەدە دەتوانرێت بەڕێوەببرێت لە ڕێگەی پارچەیەکی کانزایی یان دووبارەکردنەوەی چەمانەوە لە کۆمەڵەکەدا.
