ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (بە ئینگلیزی: United States of America)، کۆمارێکی دەستووری فیدراڵییە کە لە پەنجا ویلایەت و یەک ھەرێمی فیدراڵ پێکھاتووە، زۆربەی خاکی ئەم وڵاتە لە ناوەندی ئەمریکای باکووردایە، ٤٨ ویلایەت و واشنتۆنی پایتەخت دەکەونە نێوان ئۆقیانووسی ئارام و ئۆقیانووسی ئەتڵەسی، لە باکوورەوە لەگەڵ کەنەدا و لە باشوورەوە لەگەڵ مەکسیکدا ھاوسنوورە، ویلایەتی ئالاسکا دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای کیشوەری ئەمریکای باکوور، هەروەها ویلایەتی ھاوای کۆمەڵە دوورگەیەکە لە ناوەڕاستی زەریای هێمن، هەروەها کۆمەڵێک زەوی و دوورگە لە کاریبی و زەریای هێمن لەخۆدەگرێت.
پێش مێژوو
نازانرێت کە چۆن و کەی ڕەسەنەکانی ئەمریکا بۆ یەکەمجار لە ئەمریکا نیشتەجێ بوون. تیۆری باو ئەوەیە کە خەڵکی ئۆراسیا بەرەو بێرینجیا ڕۆشتوون، پردێکی وشکانی کە سیبیریای بە ئەلاسکای ئێستاوە بەستۆتەوە بووەتە ڕێگای ئەوان و لە سەردەمی سەهۆڵبەندان لەوێوە بەرەو باشوور ڕۆشتوون و دواتر لە سەرانسەری ئەمریکادا بڵاوبوونەتەوە. ڕەنگە ئەم کۆچکردنە هەر لە ٣٠ هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە دەستی پێکردبێت و تا نزیکەی ١٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر بەردەوام بووبێت، کاتێک پردی وشکانی بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاوە ژێرئاوکەوتووە کە بەهۆی توانەوەی سەهۆڵبەندانەکانەوە بووە. ئەم دانیشتووانەی سەرەتایی، پێیان دەوترێت هیندییە کۆنەکان، زۆری نەخایاند هەمەچەشن بوون بۆ سەدان نەتەوە و هۆزی جیاواز لە ڕووی کولتوورییەوە.
ئەم سەردەمە هەموو قۆناغەکانی مێژووی ئەمریکا پێش دەرکەوتنی کاریگەرییە ئەورووپییەکان لەسەر کیشوەرەکانی ئەمریکا لەخۆدەگرێت، لە نیشتەجێبوونی ڕەسەن لە سەردەمی بەردی کۆنی سەرەوە تا کۆلۆنیکردنی ئەورووپی لە سەرەتای سەردەمی مۆدێرن. لە کاتێکدا کە ئەم زاراوەیە لە ڕووی تەکنیکییەوە ئاماژەیە بۆ سەردەمی پێش گەشتەکەی کریستۆڤەر کۆڵۆمبۆس لە ساڵی ١٤٩٢، لە پراکتیکدا ئەم زاراوەیە بەزۆری مێژووی کولتوورە ڕەسەنەکانی ئەمریکا دەگرێتەوە تاوەکوو ئەورووپییەکان داگیریان کرد یان بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەرییان لەسەر بوو، تەنانەت ئەگەر ئەمە دەیان ساڵ یان سەدە دوای نیشتنەوەی سەرەتایی کۆڵۆمبۆس ڕوویدابێت.
هیندییە کۆنەکان
تا ساڵی ١٠ هەزار پێش زایین، مرۆڤەکان تاڕادەیەک لە سەرانسەری ئەمریکای باکووردا جێگیر بوون. لە بنەڕەتدا، هیندییە کۆنەکان مامۆس و مێگافاوناکانی سەردەمی سەهۆڵینیان ڕاو دەکرد، بەڵام لەگەڵ دەستپێکردنی لەناوچوونیان، خەڵک لەبری ئەوە ڕوویان لە بیزۆن کرد وەک سەرچاوەیەکی خۆراک. لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، گەڕان بەدوای خۆراکدا بۆ توو و تۆو بووە جێگرەوەیەکی گرنگ بۆ ڕاوکردن. هیندییە کۆنەکان لە ناوەڕاستی مەکسیک یەکەم کەس بوون لە ئەمریکا کە کشتوکاڵیان دەکرد، لە دەوروبەری ساڵی ٨٠٠٠ پێش زایین دەستیان بە چاندنی گەنمەشامی و فاسۆلیا و کولەکە کرد. لە کۆتاییدا زانستەکە دەستی کرد بە بڵاوبوونەوە بەرەو باکوور. تا ساڵی ٣٠٠٠ پێش زایین، گەنمەشامی لە دۆڵی ئەریزۆنا و نیو مەکسیکۆدا دەچێنرا، دواتر سیستەمی ئاودێری سەرەتایی و گوندەکانی سەرەتایی هۆهۆکام دەرکەوتن. یەکێک لە کولتوورەکانی پێشووتر لە ئەمریکای ئێستادا کولتووری کلۆڤیس بوو، کە بە پلەی یەکەم بە بەکارهێنانی خاڵەکانی ڕمزی فلوتدار دەناسرێنەوە کە پێیان دەوترێت خاڵی کلۆڤیس. لە ساڵانی ٩١٠٠ بۆ ٨٨٥٠ پێش زایین، ئەم کولتوورە بەسەر بەشێکی زۆری ئەمریکای باکووردا بووە و هەروەها لە ئەمریکای باشووریشدا دەرکەوتووە. شوێنەوارەکانی ئەم کولتوورە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٣٢ لە نزیک شاری کلۆڤیس لە ویلایەتی نیو مەکسیکۆ هەڵکەندراون.
کۆچێکی دواتر کە لەلایەن زمانناسان و مرۆڤناسەکان و شوێنەوارناسەکانەوە دەستنیشانکرا، لە دەوروبەری ساڵی ٨٠٠٠ پێش زایین ڕوویدا. ئەمەش گەلانی زمانی نا-دێنی لەخۆگرتبوو، کە تا ساڵی ٥٠٠٠ پێش زایین گەیشتنە باکووری ڕۆژاوای زەریای هێمن. لەوێشەوە بەدرێژایی کەنارەکانی زەریای هێمن و ناوەوە کۆچیان کرد و شوێنی نیشتەجێبوونی گەورەی فرەخێزانییان لە گوندەکانیان دروستکرد، کە تەنها وەرزی هاوین بۆ ڕاوکردن و ماسیگرتن و لە زستاندا بۆ کۆکردنەوەی پێداویستی خۆراک بەکاردەهێنران. گرووپێکی دیکە، خەڵکی نەریتی ئۆشارا بوون، کە لە ساڵانی ٥٥٠٠ پێش زایین تا ٦٠٠ی زایینی ژیاون، بەشێک بوون لە باشووری ڕۆژاوای کۆن.
دروستکەرانی تەپۆڵکە و پوبلۆس
ئادێنا لە دەوروبەری ساڵی ٦٠٠ پێش زایین دەستی بە دروستکردنی تەپۆڵکەی گەورەی زەوی کرد. ئەوان سەرەتاییترین کەسن کە ناسراون کە تەپۆڵکەیان دروستکردووە، لەگەڵ ئەوەشدا، کۆمەڵێک تەپۆڵکە لە ئەمریکا هەن کە پێش ئەم کولتوورە بوون. واتسۆن برێک کۆمەڵگەیەکی ١١ تەپۆڵکەییە لە ویلایەتی لویزیانا کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٣٥٠٠ پێش زایین، و لە نزیک ئەوەوە پۆڤێرتی پۆینت هەیە کە لەلایەن کولتووری خاڵی هەژارییەوە دروستکراوە، و کۆمەڵگەیەکی کاری زەوییە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٧٠٠ پێش زایین. پێدەچێت ئەم تەپۆڵکانە خزمەتیان بە ئامانجێکی ئایینی کردبێت.
ئادینانەکان لە نەریتی هۆپوێڵدا ون بوون، گەلێکی بەهێز کە بازرگانییان بە ئامراز و کاڵاکانەوە دەکرد لە سەرانسەری خاکێکی فراواندا. ئەوان بەردەوام بوون لە نەریتی ئەدینا بۆ دروستکردنی تەپۆڵکە. هۆپوێڵ پێشەنگ بوو لە سیستەمێکی بازرگانی بە ناوی سیستەمی ئاڵوگۆڕی هۆپوێڵ، کە لە گەورەترین ئاستدا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئێستاوە تا لای کەنەدا و دەریاچەی ئۆنتاریۆ دەڕۆیشت. تا ساڵی ٥٠٠ی زایینی، هۆپوێلیەکان زۆر نەمابوون، و لە کولتووری گەورەتری میسیسیپیدا هەڵمژران.
میسیسیپیەکان کۆمەڵەیەکی فراوانی هۆز بوون. گرنگترین شارەکەیان کاهۆکیا بوو، کە نزیک بوو لە شاری سانت لویس لە ویلایەتی میزۆری لە ئێستادا. لە لوتکەی سەدەی دوازدەهەمدا، ژمارەی دانیشتووانی شارەکە بە ٢٠ هەزار کەس مەزەندە کراوە، کە زیاتر لە ژمارەی دانیشتووانی لەندەن لەو کاتەدا. تەواوی شارەکە لە دەوری تەپۆڵکەیەکدا بوو کە بەرزییەکەی ٣٠ مەتر بوو. کاهۆکیا وەک زۆرێک لە شار و گوندەکانی دیکەی ئەو سەردەمە پشتی بە ڕاوکردن و خۆراک دۆزینەوە و بازرگانی و کشتوکاڵ بەستبوو و سیستەمێکی چینایەتی بە کۆیلە و قوربانیدانی مرۆڤ پەرەپێدا کە لە ژێر کاریگەری کۆمەڵگاکانی باشووردا بوو، وەک گەلی مایا.
لە باشووری ڕۆژاوا، ئەناسازییەکان لە دەوروبەری ساڵی ٩٠٠ پێش زایین دەستیان کرد بە دروستکردنی کۆشکی بەرد و نەخشەسازی و هەڵکۆڵین. ئەم پێکهاتە یەک لەسەر یەک و شوقەییانە زۆرجار لە ڕووی بەردەکانەوە دروست دەکران، وەک لە کۆشکی بەردەکان لە مێسا ڤێردێدا دەبینرێت. هەندێکیان گەورە بوون و قەبارەیان بە قەبارەی شارەکان بوو، پویبلۆ بۆنیتۆ بەدرێژایی ڕووباری چاکۆ لە نیو مەکسیکۆ سەردەمانێک لە ٨٠٠ ژوور پێکهاتبوو.
باکووری ڕۆژاوا و باکووری ڕۆژهەڵات
گەلانی ڕەسەنی باکووری ڕۆژاوای زەریای هێمن دەوڵەمەندترین ڕەسەنی ئەمریکی بوون. لەوێدا چەندین گرووپی کولتووری و قەوارەی سیاسی جیاواز گەشەیان کرد، بەڵام هەموویان هەندێک بیروباوەڕ و نەریت و پراکتیزەیان هاوبەش بوو، وەک ناوەندیبوونی سەلەمون وەک سەرچاوە و هێمایەکی ڕۆحی. گوندە هەمیشەییەکان هەر لە ساڵی ١٠٠٠ پێش زایین لەم ناوچەیەدا دەستیان بە گەشەکردن کردووە.
لە باکووری ویلایەتی نیویۆرکی ئێستا، ئیرۆکوایەکان لە ناوەڕاستی سەدەی پازدەهەمدا کۆنفیدڕاڵی گەلانی خێڵەکییان پێکهێنا، کە پێکهاتبوون لە ئۆنێیدا، مۆهاوک، ئۆنۆنداگا، کایۆگا و سێنێکا. سیستەمی پەیوەستبوونیان جۆرێک لە فیدراسیۆن بوو، جیاواز بوو لە پاشایەتییە بەهێز و ناوەندییەکانی ئەورووپا. هەر هۆزێک لە کۆمەڵەیەکدا کورسییان هەبوو کە لە ٥٠ سەرۆکی ساچێم پێکهاتبوون. ئیرۆکواییەکان بەهێز بوون، شەڕیان لەگەڵ زۆرێک لە هۆزەکانی دراوسێ و دواتر، ئەورووپییەکان ئەنجامدا. لەگەڵ فراوانبوونی خاکەکەیان، هۆزە بچووکەکان ناچار بوون زیاتر بەرەو ڕۆژاوا بڕۆن، لەنێویاندا گەلانی ئۆسایج، کاو، پۆنکا و ئۆماها.
خەڵکی ڕەسەنی هاوایی
لە دەوروبەری ساڵی ١٢٠٠ی زایینی، گەڕێنەرانی تاهیتی ناوچەکەیان دۆزیەوە و دەستیان کرد بە نیشتەجێکردنی و سیستەمێکی نوێی کاستییان دامەزراند. ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی شارستانیەتی هاوایی، کە تا ڕادەیەکی زۆر لە جیهان جیا دەبووەوە تا هاتنی ئینگلیزەکان دوای ٦٠٠ ساڵ. ئەورووپییەکان لە سەردەمی گەڕانی بەریتانیی جەیمس کوک لە ساڵی ١٧٧٨ گەیشتنە دوورگەکانی هاوایی و لە ماوەی پێنج ساڵدا لە بەرکەوتن، و بەهۆی تەکنەلۆژیای سەربازیی ئەورووپی توانییان دوورگەکان داگیر بکەن، و لە کۆتاییدا بۆ یەکەمجار دوورگەکان یەکبخەن بەناوی شانشینی هاوایی.
