ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جینۆسایدی گواتیمالا یەکێکە لە تاریکترین و دڵتەزێنترین ڕووداوەکانی مێژووی هاوچەرخی ئەمریکای لاتین کە تێیدا ٢٠٠ هەزار مرۆڤ کوژران. ئەم جینۆسایدە، کە لە ماوەی شەڕی ناوخۆی گواتیمالا (١٩٦٠-١٩٩٦) ڕوویدا، بریتی بوو لە کۆمەڵێک کردەوەی سیستماتیک و بەرنامە بۆ داڕێژراو دژ بە گەلی مایا.
پێشینەی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جینۆسایدی گواتیمالا، پێویستە سەرنج بخەینە سەر مێژووی درێژی ناکۆکی و نابەرابەری لەم وڵاتەدا. گواتیمالا، وەک زۆربەی وڵاتانی ئەمریکای لاتین، مێژوویەکی پڕە لە داگیرکاری، کۆڵۆنیالیزم و دابەشبوونی چینایەتی.
لە سەدەی شازدەهەمەوە، کاتێک ئیسپانیا گواتیمالای داگیرکرد، خەڵکی ڕەسەنی مایا ڕووبەڕووی چەوساندنەوە و جیاکاری بوونەوە. دوای سەربەخۆیی لە ساڵی ١٨٢١، سیستەمێکی سیاسی و ئابووری دامەزرا کە بەرژەوەندی کەمینەیەکی بچووکی دەستەبژێری مێستیزۆ (ڕەگەزی تێکەڵاو) و کرێۆلی (ئیسپانی-ئەمریکی)ی دەپاراست، لە کاتێکدا زۆرینەی دانیشتووانی ڕەسەن لە هەژاری و بێمافیدا دەژیان.
لە ساڵی ١٩٤٤، شۆڕشێک ڕوویدا کە بووە هۆی دەستپێکردنی دەیەیەک لە ڕیفۆرمی دیموکراتی. بەڵام لە ساڵی ١٩٥٤، کودەتایەکی سەربازی بە پشتیوانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کۆتایی بەم قۆناغە هێنا و دەسەڵاتی گەڕاندەوە بۆ دەستی هێزە کۆنەپارێزەکان. ئەم ڕووداوە بووە سەرەتای شەڕی ناوخۆی گواتیمالا کە نزیکەی چوار دەیە درێژەی کێشا.
هۆکارەکانی جینۆسایدەکە
جینۆسایدی گواتیمالا بەرهەمی کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆز و تێکەڵاو بوو. لێرەدا چەند هۆکارێکی سەرەکی دەخەینە ڕوو:
ناکۆکی سیاسی و ئایدیۆلۆژی
شەڕی ناوخۆی گواتیمالا لە چوارچێوەی شەڕی سارددا ڕوویدا. حکومەتی گواتیمالا، بە پشتیوانی ویلایەتە یەکگرتووەکان، دژی هەر جووڵانەوەیەکی چەپڕەو یان سۆشیالیستی بوو. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی هەر داواکارییەک بۆ دادپەروەری کۆمەڵایەتی یان ڕیفۆرمی زەوی وەک هەڕەشەیەکی کۆمۆنیستی ببینرێت.
نابەرامبەری ئابووری و کۆمەڵایەتی
جیاوازی قووڵی ئابووری لە نێوان دەستەبژێری دەوڵەمەند و جووتیارە هەژارەکان، زۆربەیان لە نەتەوەی مایا، بووە هۆی ناڕەزایەتی و ململانێی کۆمەڵایەتی.
نەژادپەرستی و جیاکاری
مێژوویەکی دوورودرێژ لە جیاکاری دژی خەڵکی مایا هەبوو. زۆرێک لە دەستەبژێرانی دەسەڵاتدار، خەڵکی مایایان وەک هاووڵاتی پلە دوو دەبینی و وەک ڕێگرێک لە بەردەم پێشکەوتنی وڵات سەیریان دەکردن.
ترسی حکومەت لە یاخیبوون
حکومەتی گواتیمالا، بە تایبەتی لە ژێر سەرۆکایەتی جەنەراڵ ئیفراین ڕیۆس مۆنت (١٩٨٢-١٩٨٣)، بڕوای وابوو کە خەڵکی مایا پشتیوانی لە گرووپە چەکدارە یاخیبووەکان دەکەن. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە حکومەت سیاسەتی "زەوی سووتاو" پەیڕەو بکات، کە تیایدا گوندە مایانشینەکان بە تەواوی وێران دەکران.
چۆنیەتی و جۆری جینۆسایدەکە
جینۆسایدی گواتیمالا بە شێوەیەکی سیستماتیک و دڕندانە ئەنجام درا. لێرەدا چەند ڕێگایەکی سەرەکی ئەنجامدانی جینۆسایدەکە دەخەینە ڕوو:
کوشتنی بەکۆمەڵ
هێزەکانی حکومەت و گرووپە پارامیلیتارییەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان دەستیان دایە کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی مایا. زۆرجار، گوندێکی تەواو کۆدەکرایەوە و هەموو دانیشتووانەکەی دەکوژران، لە منداڵەوە تا پیر.
وێرانکردنی گوند و کێڵگەکان
لە چوارچێوەی سیاسەتی "زەوی سووتاو"دا، سەدان گوندی مایانشین بە تەواوی وێران کران. خانووەکان دەسووتێنران، کێڵگە و ئاژەڵەکان لەناودەبران، و سەرچاوەکانی ئاو ژەهراوی دەکران. مەبەست لەمە، لەناوبردنی ژێرخانی ژیانی خەڵکی مایا بوو.
ئەشکەنجە و توندوتیژی سێکسی
ئەشکەنجەدان بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرا، نەک تەنها بۆ وەرگرتنی زانیاری، بەڵکو وەک ئامرازێک بۆ چاندنی ترس لە دڵی خەڵکدا. توندوتیژی سێکسی، بە تایبەتی دژی ژنان و کچان، وەک چەکێکی شەڕ بەکاردەهێنرا.
ڕاگواستنی زۆرەملێ
سەدان هەزار کەس بە زۆر لە گوند و شارۆچکەکانیان دەرکران و ناچار کران پەنا بۆ ناوچەکانی تر یان وڵاتانی دراوسێ ببەن. ئەمەش بووە هۆی لەناوچوونی کۆمەڵگا و کولتووری مایا لە زۆر ناوچەدا.
دزینی منداڵان
هەزاران منداڵی مایا لە دایک و باوکیان جیاکرانەوە و درانە بنەماڵە ناماییەکان یان ناردران بۆ دەرەوەی وڵات بۆ بەخێوکردن. مەبەست لەمە، بڕینی پەیوەندی نەوەی داهاتوو لەگەڵ کولتوور و ناسنامەی مایا بوو.
سەرکوتکردنی کولتوور و زمان
حکومەت هەوڵی دەدا زمان و کولتووری مایا سنووردار و سەرکوت بکات. بەکارهێنانی زمانی مایا لە قوتابخانەکان قەدەغە کرا و کەسانی ناسراو بە پارێزەرانی کولتووری مایا دەکەوتنە بەر ئامانجی تایبەت.
قوربانیان و کاریگەرییەکانی
جینۆسایدی گواتیمالا کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر خەڵک و کۆمەڵگای گواتیمالا هەبوو. لێرەدا چەند خاڵێکی گرنگ دەخەینە ڕوو:
ژمارەی قوربانیان
بە پێی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی ڕوونکردنەوەی مێژوویی گواتیمالا، نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ کەس کوژران یان بێسەروشوێن کران لە ماوەی شەڕی ناوخۆدا. زۆربەی هەرە زۆری ئەم قوربانیانە خەڵکی مایا بوون.
وێرانکاری کۆمەڵگا
نزیکەی ٦٢٦ گوند بە تەواوی وێران کران. ئەمەش بووە هۆی لەناوچوونی ژێرخانی کۆمەڵایەتی و ئابووری لە زۆر ناوچەی مایانشین.
پەنابەران و ئاوارەبووان
سەدان هەزار کەس ناچار بوون ماڵ و شوێنی خۆیان بەجێبهێڵن. زۆرێک لەوانە پەنایان بۆ وڵاتانی دراوسێ وەک مەکسیک برد، لە کاتێکدا هەندێکی تر لە ناو وڵاتدا ئاوارە بوون.
کاریگەری دەروونی
ئەو کەسانەی لە جینۆسایدەکە ڕزگاریان بوو، بۆ ماوەیەکی درێژ لە ژێر کاریگەری دەروونی و تراوما (زامی دەروونی)دا ژیان. ترس، خەمۆکی و هەستی تاوان لە نێو ڕزگاربووان و نەوەکانی دواتریشدا بڵاو بووەوە.
لەدەستدانی کولتوور
بەشێکی زۆر لە کولتوور، داب و نەریت و زانیاری نەتەوەیی مایا لەناوچوو. زۆر لە پیاوە ئایینی و ڕێبەرە کولتوورییەکان کوژران، کە بووە هۆی پچڕانی زنجیرەی گواستنەوەی زانیاری لە نێوان نەوەکاندا.
کاریگەری ئابووری
جینۆسایدەکە کاریگەرییەکی نەرێنی قووڵی لەسەر ئابووری گواتیمالا هەبوو. وێرانکردنی گوند و کێڵگەکان، کوشتن و ئاوارەبوونی هێزی کار، و ناسەقامگیری سیاسی بوونە هۆی دواکەوتنی گەشەی ئابووری وڵات بۆ چەندین دەیە.
ڕۆڵی نێودەوڵەتی و کاردانەوەکان
جینۆسایدی گواتیمالا لە سەرەتادا کەمتر سەرنجی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ڕاکێشا، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، کاردانەوەی نێودەوڵەتی زیاتر بوو:
ڕۆڵی ویلایەتە یەکگرتووەکان
لە سەرەتادا، ویلایەتە یەکگرتووەکان پشتیوانی لە حکومەتی گواتیمالا دەکرد وەک بەشێک لە ستراتیژی دژە-کۆمۆنیستی. بەڵام لە کۆتایی هەشتاکاندا، ئەمریکا دەستی کرد بە گۆڕینی هەڵوێستی و فشارخستنە سەر حکومەتی گواتیمالا بۆ کۆتاییهێنان بە توندوتیژییەکان.
نەتەوە یەکگرتووەکان
لە ساڵی ١٩٨٢، کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕاپۆرتێکی دەرکرد کە تیایدا باسی لە پێشێلکارییە بەرفراوانەکانی مافی مرۆڤ لە گواتیمالا کردبوو.
وڵاتانی دراوسێ
وڵاتانی وەک مەکسیک ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە وەرگرتنی پەنابەران و دواتر لە ناوبژیوانیکردن بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنی ئاشتی.
ئەنجام
جینۆسایدی گواتیمالا یەکێکە لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی هاوچەرخی ئەمریکای لاتین. ئەم ڕووداوە نیشانی دەدات کە چۆن دەکرێت جیاوازی نەژادی، نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری، و سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی پێکەوە ببنە هۆی ڕوودانی کارەساتێکی مرۆیی.
