محەمەد ئیقباڵ بیرمەند و سیاسەتوانی موسڵمان

پێشەکی

ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ژیان، بەرهەم و کاریگەرییەکانی محەمەد ئیقباڵ. لە ڕێگەی تاوتوێکردنی قۆناغە جیاوازەکانی ژیانی، بەرهەمە فیکری و ئەدەبییەکانی، و کاریگەرییە درێژخایەنەکانی، هەوڵ دەدەین وێنەیەکی تەواو لەم کەسایەتییە گرنگە پێشکەش بکەین.

سەرەتای ژیان و پەروەردە

محەمەد ئیقباڵ لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٨٧٧ لە سیالکۆت، پەنجاب (ئێستا لە پاکستان) لەدایک بووە. لە بنەماڵەیەکی ئایینی و ڕۆشنبیر گەورە بووە، کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەرەسەندنی فیکری و ڕۆحی داناوە. خوێندنی سەرەتایی لە زانکۆی دەوڵەتی سیالکۆت تەواو کردووە، دواتر لە کۆلێژی دەوڵەتی لاهور درێژەی بە خوێندن داوە.

لە ساڵی ١٩٠٥دا، ئیقباڵ بۆ تەواوکردنی خوێندنی باڵا چووە بۆ بەریتانیا. لە زانکۆی کامبریج خوێندوویەتی و لەوێ لەژێر سەرپەرشتی فەیلەسوفی بەناوبانگ مەکتاگارت بووە. دواتر لە ساڵی ١٩٠٧ بۆ خوێندنی دکتۆرا چووە بۆ ئەڵمانیا و لە زانکۆی میونیخ دکتۆرای لە فەلسەفە بەدەست هێناوە. ئەم ئەزموونە خوێندنە لە ڕۆژئاوا کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیرکردنەوەی داناوە و یارمەتی داوە پردێک لە نێوان فەلسەفەی ڕۆژئاوا و بیری ئیسلامیدا دروست بکات.

کارە فەلسەفی و فیکرییەکان

کارە فەلسەفی و فیکرییەکانی ئیقباڵ بە شێوەیەکی بەرچاو لە کتێبی "نوێکردنەوەی بیری ئایینی لە ئیسلامدا" (١٩٣٠) دەردەکەوێت. لەم بەرهەمەدا، ئیقباڵ هەوڵی داوە ئیسلام لەگەڵ مۆدێرنیتی و زانستدا ئاشت بکاتەوە. ئەو بانگەشەی بۆ "ئیجتیهادی" نوێ دەکرد، واتە لێکدانەوەی سەربەخۆی دەقە ئیسلامییەکان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشە هاوچەرخەکان.

ئیقباڵ گرنگییەکی تایبەتی بە چەمکی "خود" داوە و پێی وابووە کە گەشەکردنی تاک و کۆمەڵگا پەیوەستە بە پەرەپێدانی "خود"ـەوە. ئەو جەختی لەسەر گرنگی خۆناسین و خۆبەهێزکردن کردووەتەوە وەک بنەمایەک بۆ پێشکەوتنی تاک و کۆمەڵگا.

هەروەها ئیقباڵ ڕەخنەی لە ماتریالیزم و سێکیولاریزمی ڕۆژئاوایی گرتووە و بانگەشەی بۆ سیستەمێکی بەها کردووە کە لەسەر بنەمای ڕۆحانیەت و ئەخلاق دامەزرابێت. ئەو پێی وابوو کە ئیسلام دەتوانێت ئەم سیستەمە پێشکەش بکات ئەگەر بە شێوەیەکی دروست تێبگەیەنرێت و جێبەجێ بکرێت.

شیعر و ئەدەب

ئیقباڵ تەنها بیرمەندێک نەبوو، بەڵکو شاعیرێکی بەرز و ناودار بوو. شیعرەکانی بە زمانی ئوردو، فارسی و هیندی نووسیوە. ناوبانگی شیعری لە سەرانسەری جیهانی ئیسلامیدا بڵاو بووەتەوە و بە "شاعیری ڕۆژهەڵات" ناسراوە.

لە نێو بەرهەمە شیعرییە گرنگەکانیدا دەتوانین ئاماژە بە "باڵی جبرائیل" (١٩٣٥)، "زەبووری عەجەم" (١٩٢٧) و "جاوید نامە" (١٩٣٢) بکەین. شیعرەکانی ئیقباڵ پڕن لە هزری فەلسەفی، پەیامی ڕۆحی و هاندان بۆ خۆبەهێزکردن و یەکگرتنی موسڵمانان. "جاوید نامە" کە بە کارە شاکارەکەی دادەنرێت، پەیڕەوی لە شێوازی "دیوانی" حافزی شیرازی کردووە و تێیدا گەشتێکی ڕۆحی و فەلسەفی بە ئاسماندا دەکات.

چالاکییە سیاسییەکان

سەرەڕای کارە فیکری و ئەدەبییەکانی، ئیقباڵ ڕۆڵێکی گرنگی لە سیاسەتی نیمچە کیشوەری هیندستاندا هەبووە. ئەو بەشداری چالاکانەی لە بزووتنەوەی سەربەخۆیی هیندستان کردووە و لە ساڵی ١٩٣٠ سەرۆکایەتی کۆنفرانسی ئیسلامی ئۆل-ئیندیای کردووە.

ئیقباڵ یەکێک بوو لەو کەسانەی کە بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی بۆ موسڵمانانی هیندستانی خستە ڕوو، کە دواتر بووە هۆی دروستبوونی پاکستان. لە وتارێکیدا لە ساڵی ١٩٣٠، داوای دامەزراندنی دەوڵەتێکی جیای بۆ موسڵمانان لە ناوچە باکوورییەکانی هیندستان کرد. ئەم بیرۆکەیە دواتر بووە بنەمای داواکاری دامەزراندنی پاکستان.

میرات و کاریگەری

کاریگەری ئیقباڵ لە سنووری نیمچە کیشوەری هیندستان تێپەڕی و بووە سەرچاوەی ئیلهام بۆ بیرمەندان و چالاکوانانی ئیسلامی لە سەرانسەری جیهاندا. بیرۆکەکانی لەسەر نوێبوونەوەی ئیسلامی، خۆبەهێزکردنی تاک و پێویستی یەکگرتنی موسڵمانان کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بزووتنەوە ئیسلامییەکانی سەدەی بیستەم هەبووە.

لە پاکستان، ئیقباڵ وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانی فیکری وڵات سەیر دەکرێت و بە "شاعیری نیشتمانی" ناسراوە. زۆرێک لە شیعرەکانی بوونەتە سروودی نیشتمانی و لە قوتابخانەکاندا دەخوێنرێنەوە.

لە بواری ئەکادیمیدا، کارەکانی ئیقباڵ بەردەوام بابەتی توێژینەوە و لێکۆڵینەوەن. چەندین دامەزراوەی ئەکادیمی لە سەرانسەری جیهاندا تەرخان کراون بۆ لێکۆڵینەوە لە بیر و بەرهەمەکانی.

ئەنجام

محەمەد ئیقباڵ کەسایەتییەکی فرەڕەهەند بوو کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیری ئیسلامی، ئەدەبیات و سیاسەتی سەدەی بیستەم هەبووە. بەرهەمە فەلسەفی و شیعرییەکانی، لەگەڵ چالاکییە سیاسییەکانی، ڕۆڵێکی گرنگیان لە شێواندنی مێژووی هاوچەرخی جیهانی ئیسلامیدا هەبووە. میراتی فیکری و ئەدەبی ئیقباڵ تا ئەمڕۆش کاریگەر و بەردەوامە، و بیرۆکەکانی بەردەوام سەرچاوەی ئیلهامن بۆ نەوەی نوێی بیرمەندان و چالاکوانانی ئیسلامی.