پۆڵ دیراک

پێشەکی

پۆڵ ئەدریەن مۆریس دیراک (Paul Adrien Maurice Dirac) یەکێک بوو لە گەورەترین فیزیازانەکانی سەدەی بیستەم. ئەو ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەرەپێدان و داڕشتنی میکانیکی کوانتەم  و تیۆری ڕێژەیی. دیراک بە هۆی دۆزینەوەی هاوکێشەی دیراک (Dirac Equation) و پێشبینیکردنی بوونی دژە-ماددە ناوبانگی دەرکرد. کارەکانی بناغەیەکی بەهێزیان دانا بۆ پێشکەوتنی زیاتر لە بواری فیزیای نوێدا.

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

دیراک لە ٨ی ئابی ١٩٠٢ لە بریستۆڵی ئینگلتەرا لەدایک بوو. باوکی مامۆستای زمانی فەرەنسی بووە. لە تەمەنی گەنجیدا، دیراک خولیای بیرکاری و فیزیا بوو. خوێندنی بەرایی و ناوەندی لە زێدی خۆی تەواو کرد و دواتر لە زانکۆی بریستۆڵ درێژەی بە خوێندن دا. لە ساڵی ١٩٢١دا بڕوانامەی ئەندازیاری کارەبای بەدەست هێنا و دوو ساڵ دواتر بڕوانامەی ماستەری لە بیرکاریدا وەرگرت.

کارە زانستییەکانی

دیراک لە ساڵی ١٩٢٦دا دکتۆرای لە زانکۆی کامبریج بەدەست هێنا. لەوێ لەژێر سەرپەرشتی ڕاڵف فاولەر کاری کرد و زوو سەرنجی بۆ لای میکانیکی کوانتەم ڕاکێشرا. یەکەم کارە گرنگەکانی لەسەر فۆرمۆلەکردنەوەی میکانیکی کوانتەم بوو بە شێوازێکی نوێ کە ئێستا بە "بنەمای دیراک" (Dirac Formalism) ناسراوە.

بەشداریکردنی لە میکانیکی کوانتەمدا

دیراک ڕۆڵێکی سەرەکی گێڕا لە پەرەپێدانی میکانیکی کوانتەمدا. ئەو چەمکی "حاڵەتی کوانتەمی" (Quantum State) داهێنا و تیۆری نوێنەرایەتی (Representation Theory) لە میکانیکی کوانتەمدا پەرەپێدا. هەروەها یەکێک بوو لەو کەسانەی کە بناغەی تیۆری مەیدانی کوانتەمی دایان ڕشت.

دۆزینەوەی هاوکێشەی دیراک

لە ساڵی ١٩٢٨دا، دیراک هاوکێشەیەکی داهێنا کە بە ناوی خۆیەوە ناسراوە. ئەم هاوکێشەیە وەسفی جووڵە و ڕەفتاری گەردیلە سپینییە نیو-ژمارەییەکان (Half-integer Spin Particles) دەکات، وەک ئەلیکترۆن. هاوکێشەکە یەکەم هەوڵی سەرکەوتوو بوو بۆ یەکخستنی میکانیکی کوانتەم و تیۆری ڕێژەیی تایبەت.

پێشبینیکردنی دژە-ماددە

یەکێک لە گرنگترین دەرەنجامەکانی هاوکێشەی دیراک پێشبینیکردنی بوونی دژە-ماددە بوو. دیراک تێبینی کرد کە هاوکێشەکەی چارەسەری نێگەتیڤی هەیە کە دەکرێت وەک گەردیلەیەکی هاوشێوەی ئەلیکترۆن بەڵام بە بارگەی پۆزەتیڤ لێکبدرێتەوە. ئەم پێشبینییە لە ساڵی ١٩٣٢دا بە دۆزینەوەی پۆزیترۆن (Positron) لەلایەن کارڵ ئەندێرسۆنەوە سەلمێنرا.

خەڵاتەکان و ڕێزلێنانەکان

دیراک لە ساڵی ١٩٣٣دا خەڵاتی نۆبڵی فیزیای پێبەخشرا، کە هاوبەشی کرد لەگەڵ ئێروین شرۆدینگەر. هەروەها چەندین خەڵات و ڕێزلێنانی تری وەرگرت، لەوانە میداڵیای کۆپلی (Copley Medal) لە ساڵی ١٩٥٢دا. لە ساڵی ١٩٣٠دا بوو بە ئەندامی کۆمەڵەی شاهانەی بەریتانیا.

کەسایەتی و ژیانی تایبەتی

دیراک بە کەسێکی کەمدوو و داهێنەر ناسرابوو. لە ساڵی ١٩٣٧دا هاوسەرگیری لەگەڵ مارگریت وایتنەر، خوشکی فیزیازانی ناودار یۆجین وایگنەر کرد. ئەوان دوو کچیان هەبوو. دیراک لە ژیانی تایبەتیدا حەزی لە گەشتکردن و پیاسەکردن بوو.

میرات و کاریگەری

کاریگەری دیراک لەسەر فیزیای نوێ زۆر قووڵ و بەردەوامە. کارەکانی بناغەیەکی بەهێزیان دانا بۆ گەشەسەندنی زیاتری تیۆری مەیدانی کوانتەمی و فیزیای گەردیلەیی. زۆرێک لە چەمک و تێڕوانینەکانی ئێستاش لە توێژینەوە هاوچەرخەکاندا بەکاردێن. دیراک لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ١٩٨٤ لە فلۆریدای ئەمریکا کۆچی دوایی کرد، بەڵام میراتە زانستییەکەی بەردەوام سەرچاوەی ئیلهام و توێژینەوەیە بۆ فیزیازانانی نوێ.