هانز بێتە

پێشەکی

هانز ئەلبرێخت بێتە (Hans Albrecht Bethe / هانز ألبريخت بيته) یەکێک لە گەورەترین فیزیکزانەکانی سەدەی بیستەمە کە ڕۆڵێکی گرنگی لە گەشەپێدانی فیزیکی ناوەکی و تیۆری ئەستێرەناسیدا هەبووە. بێتە بە کارەکانی لەسەر بەرهەمهێنانی وزە لە ئەستێرەکان و بەشداری لە پڕۆژەی مانهاتن بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی ناسراوە. هەروەها ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی لە گەشەپێدانی بۆمبی هایدرۆجینیدا هەبووە.

ژیانی سەرەتا و پەروەردە

هانز بێتە لە ٢ی تەمموزی ١٩٠٦ لە شاری ستراسبۆرگ لە ئەڵمانیا (ئێستا بەشێکە لە فەڕەنسا) لەدایک بوو. باوکی پڕۆفیسۆری فیزیۆلۆژیا بوو و دایکی خەڵکی ئەڵساس بوو. بێتە لە تەمەنێکی زووەوە لێهاتووییەکی زۆری لە بیرکاری و فیزیکدا نیشان دا. لە ساڵی ١٩٢٤دا چووە زانکۆی فرانکفۆرت و دواتر لە زانکۆی مونیخ درێژەی بە خوێندن دا. لە ساڵی ١٩٢٨دا بڕوانامەی دکتۆرای لە فیزیکی تیۆری لە زانکۆی مونیخ وەرگرت.

کارە زانستییەکان

بێتە لە چەندین بواری گرنگی فیزیکدا کاری کردووە:

فیزیکی کوانتەم: بێتە ڕۆڵێکی گرنگی لە پەرەپێدانی تیۆری کوانتەمی چەند ئەلیکترۆنیدا هەبوو.

فیزیکی ناوەکی: لێکۆڵینەوەکانی لەسەر کارلێکی ناوەکی و دۆزینەوەی زنجیرەی پرۆتۆن-پرۆتۆن بۆ ڕوونکردنەوەی چۆنیەتی بەرهەمهێنانی وزە لە ناوەندی خۆردا.

ئەستێرەناسی: کارەکانی لەسەر چۆنیەتی بەرهەمهێنانی وزە لە ئەستێرەکان و لێکۆڵینەوە لە ژیانی ئەستێرەکان.

فیزیکی پلازما: لێکۆڵینەوە لە خاسیەتەکانی پلازما و کاریگەرییان لەسەر فیزیکی ئەستێرەیی و ناوەکی.

پڕۆژەی مانهاتن و بۆمبی ئەتۆمی

لە ساڵی ١٩٤٣دا، بێتە بانگهێشت کرا بۆ بەشداریکردن لە پڕۆژەی مانهاتن، کە ئامانجی دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بوو. سەرۆکایەتی بەشی تیۆری لە تاقیگەی لۆس ئەلامۆسی کرد. کارەکەی لەوێ زۆر گرنگ بوو بۆ تێگەیشتن لە پرۆسەی دابەشبوونی ناوەکی و چۆنیەتی کارکردنی بۆمبی ئەتۆمی.

بۆمبی هایدرۆجینی

دوای جەنگی جیهانی دووەم، بێتە بەشداری لە گەشەپێدانی بۆمبی هایدرۆجینیدا کرد. ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی لە داڕشتنی بنەما تیۆرییەکانی ئەم چەکە هەبوو. هەرچەندە دواتر پەشیمان بووەوە لە بەشداریکردنی لەم پڕۆژەیەدا و بووە چالاکوانێکی بەهێز دژی پەرەپێدان و بڵاوبوونەوەی چەکە ناوەکییەکان.

خەڵاتەکان و دەستکەوتەکان

بێتە چەندین خەڵات و ڕێزلێنانی گرنگی وەرگرتووە

خەڵاتی نۆبڵی فیزیک (١٩٦٧): بۆ بەشدارییەکانی لە تیۆری وزەی ناوەکی لە ئەستێرەکاندا.

مەدالیای ماکس پلانک (١٩٥٥)

مەدالیای ڕۆیاڵ (١٩٦١)

مەدالیای ناشناڵ (National Medal of Science) لە ساڵی ١٩٧٥.

چەندین دکتۆرای فەخری لە زانکۆ بەناوبانگەکانی جیهان.

کاریگەری سیاسی و کۆمەڵایەتی

دوای جەنگی جیهانی دووەم، بێتە بووە چالاکوانێکی بەهێز دژی بڵاوبوونەوەی چەکە ناوەکییەکان. ئەو ڕەخنەی لە سیاسەتی ئەمریکا دەگرت سەبارەت بە پەرەپێدانی چەکە ناوەکییەکان و بانگەشەی بۆ کۆنترۆڵکردنی چەک دەکرد. هەروەها ئەو دژی جەنگی ڤێتنام بوو و ڕەخنەی لە بەشداری ئەمریکا لەو جەنگەدا دەگرت.

بێتە هەروەها ڕۆڵێکی گرنگی لە ڕاوێژکاری زانستی بۆ حکومەتی ئەمریکا هەبوو و بەردەوام هەوڵی دەدا پردێک لە نێوان زانست و سیاسەتدا دروست بکات.

میرات و کاریگەری

کاریگەری هانز بێتە لەسەر فیزیکی مۆدێرن و تەکنەلۆژیای ناوەکی زۆر قووڵە. لێکۆڵینەوەکانی لە بواری فیزیکی ناوەکی و ئەستێرەناسیدا بوونەتە بنەمای زۆرێک لە پێشکەوتنەکانی دوای خۆی. میتۆدەکانی بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە و کارلێکە ناوەکییەکان هێشتا لە زانکۆ و ناوەندە توێژینەوەییەکاندا بەکار دەهێنرێن.

هەوڵەکانی بێتە بۆ کۆنترۆڵکردنی چەکە ناوەکییەکان و پەرەپێدانی سیاسەتی زانستی کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر پەیوەندی نێوان زانست و سیاسەت هەبووە. ئەو نموونەیەکی باشە بۆ ئەوەی چۆن زانایان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە سیاسەت و کۆمەڵگەدا بگێڕن.

ئەنجام

هانز بێتە بە بێ گومان یەکێکە لە گرنگترین فیزیکزانەکانی سەدەی بیستەم. کارەکانی لە بوارەکانی فیزیکی ناوەکی، ئەستێرەناسی و فیزیکی کوانتەمدا شوێنپەنجەیەکی قووڵیان لەسەر پێشکەوتنی زانست بەجێهێشتووە. بەشداری لە پڕۆژەی مانهاتن و دواتر هەوڵەکانی بۆ کۆنترۆڵکردنی چەکە ناوەکییەکان نیشانی دەدەن کە زانایان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا بگێڕن. میراتی بێتە هێشتا کاریگەرە و بیرۆکە و دۆزینەوەکانی بەردەوام کاریگەرییان لەسەر نەوەی نوێی زانایان و توێژەران هەیە.