ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی مۆزەمبیق یەکێک بوو لە درێژترین و وێرانکەرترین ناکۆکییە چەکدارییەکانی ئەفریقا لە سەدەی بیستەمدا. ئەم جەنگە کە لە ساڵی ١٩٧٧ەوە دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٩٢ درێژەی کێشا، وڵاتەکەی بۆ ماوەی زیاتر لە پازدە ساڵ خستە ناو دۆخێکی ناسەقامگیر و پڕ لە توندوتیژی. ئەم ململانێیە نەک تەنها ژیانی سەدان هەزار کەسی لەناوبرد، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵاتەکە بەجێهێشت کە تا ئێستاش شوێنەواری ماوە.
پاشخانی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانی جەنگی ناوخۆی مۆزەمبیق، پێویستە سەرنج بدەینە سەر مێژووی کۆلۆنیالی وڵاتەکە. مۆزەمبیق لە ساڵی ١٩٧٥دا سەربەخۆیی خۆی لە پورتوگال وەرگرت، دوای چەندین دەیە خەباتی ڕزگاریخوازی. بەڵام سەربەخۆیی، وەک زۆربەی وڵاتانی ئەفریقا، کۆتایی بە کێشەکان نەهێنا. بەرەی ئازادیخوازی مۆزەمبیق (فرێلیمۆ)، کە سەرکردایەتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کردبوو، دەسەڵاتی گرتە دەست و سیستەمێکی تاک حیزبی سۆسیالیستی دامەزراند. ئەم هەنگاوە بووە هۆی ناڕەزایەتی بەشێک لە خەڵک و هێزە سیاسییەکانی تر.
دەستپێکردنی جەنگ
جەنگی ناوخۆ لە ساڵی ١٩٧٧دا کاتێک دەستی پێکرد کە بەرەنگاری نیشتمانی مۆزەمبیق (ڕێنامۆ) دەستی بە چالاکی چەکداری دژ بە حکومەتی فرێلیمۆ کرد. ڕێنامۆ لە سەرەتادا وەک گرووپێکی بچووک دەستی پێکرد، بەڵام بە خێرایی گەشەی کرد و بووە هێزێکی سەربازی بەهێز. ئەم گرووپە پشتگیری دەرەکی لە ڕۆدیسیا (زیمبابوەی ئێستا) و دواتر لە ئەفریقای باشوور وەرگرت، کە هەردووکیان لەو کاتەدا لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی کەمینەی سپی پێست دابوون.
لایەنە سەرەکییەکانی ناکۆکی
ناکۆکی نێوان فرێلیمۆ و ڕێنامۆ لەسەر چەندین بنەمای جیاواز بوو. فرێلیمۆ خۆی وەک نوێنەری سەربەخۆیی و سۆسیالیزم دەناساند، لە کاتێکدا ڕێنامۆ بانگەشەی بۆ سیستەمێکی فرەحیزبی و ئابووری ئازاد دەکرد. هەروەها، جیاوازی ئیتنی و ناوچەیی ڕۆڵێکی گرنگی لە ململانێکەدا هەبوو. فرێلیمۆ زیاتر پشتگیری لە ناوچەکانی باکوور و باشووری وڵات هەبوو، لە کاتێکدا ڕێنامۆ بنکەی سەرەکی خۆی لە ناوچە ناوەندییەکان دامەزراندبوو.
قۆناغە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی مۆزەمبیق بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕی. لە سەرەتای هەشتاکاندا، ڕێنامۆ توانی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری ناوچە لادێیەکان بکات و هێرشی بەردەوامی دەکردە سەر ژێرخانی وڵات. حکومەتی فرێلیمۆ، سەرەڕای پشتگیری سۆڤیەت و کوبا، نەیتوانی بە تەواوی کۆنترۆڵی دۆخەکە بکات. لە ناوەڕاستی هەشتاکاندا، جەنگەکە گەیشتە لوتکەی خۆی و بووە هۆی قەیرانێکی مرۆیی گەورە. لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەتی کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، ڕێگەی بۆ دانوستانەکانی ئاشتی خۆشکرد.
کاریگەرییە مرۆیی و ئابوورییەکان
جەنگی ناوخۆی مۆزەمبیق کاریگەری وێرانکەری لەسەر دانیشتووانی وڵاتەکە هەبوو. نزیکەی یەک ملیۆن کەس گیانیان لەدەستدا، زۆربەیان بەهۆی برسێتی و نەخۆشی پەیوەندیدار بە جەنگەوە. زیاتر لە پێنج ملیۆن کەس ناچار بە جێهێشتنی ماڵەکانیان بوون و بوونە ئاوارە یان پەنابەر لە وڵاتانی دراوسێ. ژێرخانی وڵات بە تەواوی تێکچوو، زۆربەی قوتابخانەکان و نەخۆشخانەکان داخران یان وێران کران. کەرتی کشتوکاڵ، کە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی وڵات بوو، بە توندی زیانی پێگەیشت. هەروەها، بەکارهێنانی مین بە شێوەیەکی بەرفراوان بووە هۆی ئەوەی کە بەشێکی زۆری زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ ماوەیەکی درێژ بێ کەڵک بمێننەوە.
هەوڵەکانی ئاشتی و ڕێککەوتننامەکان
لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، هەوڵەکان بۆ کۆتایی هێنان بە جەنگ چڕتر بوونەوە. وڵاتانی ناوچەکە، بە تایبەتی کینیا و زیمبابوەی، ڕۆڵێکی گرنگیان لە نێوەندگیری نێوان لایەنەکاندا گێڕا. لە ئۆکتۆبەری ١٩٩٢دا، دوای چەندین خولی دانوستان، ڕێککەوتننامەی ئاشتی ڕۆما لە نێوان فرێلیمۆ و ڕێنامۆ واژۆ کرا. ئەم ڕێککەوتننامەیە کۆتایی بە شەڕی چەکداری هێنا و ڕێگەی بۆ هەڵبژاردنی گشتی و دامەزراندنی سیستەمێکی فرەحیزبی خۆشکرد.
ئاکامەکانی جەنگ
ڕێککەوتننامەی ئاشتی ڕۆما سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو بۆ مۆزەمبیق. لە ساڵی ١٩٩٤دا، یەکەم هەڵبژاردنی گشتی ئەنجام درا و فرێلیمۆ سەرکەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام ڕێنامۆش وەک ئۆپۆزسیۆنی سەرەکی مایەوە. سەرەڕای کۆتایی هاتنی جەنگ، مۆزەمبیق بە چەندین ئاستەنگی گەورەدا تێپەڕی. ئابووری وڵات بە خاوی گەشەی دەکرد، هەژاری بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاوببووەوە، و پاشماوەکانی جەنگ، وەک مینە چێنراوەکان، هێشتا مەترسی بوون بۆ سەر ژیانی خەڵک. هەروەها، ناسەقامگیری سیاسی و ناکۆکی نێوان فرێلیمۆ و ڕێنامۆ جار جار سەریهەڵدەدایەوە.
