ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هۆکارە سەرەکییەکانی ئالوودەبوون چین؟ (بە ئینگلیزی: ?What are the main causes of addiction، بە عەرەبی: ما هي الأسباب الرئيسية للإدمان؟)، ئالوودەبوون نەخۆشییەکی درێژخایەنە کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر زۆرێک لە لایەنەکانی ژیانت هەبێت نموونەی پەیوەندییە جەستەیی و دەروونی و پیشەییەکانت. ئالوودەبوون چارەسەر دەکرێت زۆر گرنگە بە زووترین کات داوای یارمەتی بکەیت.
ئالوودەبوون چیە؟
نەخۆشییەکی درێژخایەنە کە گەڕان و وەرگرتنی ماددەیەک یان ئەنجامدانی چالاکییەک دەگرێتەوە سەرەڕای بوونی دەرئەنجامی نەرێنی یان زیانبەخش. بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەری لەسەر پەیوەندییە تەندروستییەکانت و جۆری ژیانت هەبێت. زۆر گرنگە کە بە زووترین کات بەدوای یارمەتیدا بگەڕێیت کاتێک نیشانەکانی ئالوودەبوونت لەسەر دەردەکەوێت.
ئایا ئالوودەبوون نەخۆشییە؟
بەڵێ نەخۆشییە و نەخۆشییەکی درێژخایەنە. کۆمەڵەی ئەمریکی بۆ پزیشکی بەھێز (ASAM) پێناسەی دەکات وەک نەخۆشییەکی درێژخایەنی مێشک و کیمیای مێشکت دەگۆڕێت.
هۆکاری ئالوودەبوون چییە؟
هیچ هۆکارێکی ڕوون نییە بۆ ئالوودەبوون چونکە بارودۆخێکی زۆر ئاڵۆزە. بەشێکی گرنگی چۆنیەتی گەشەکردنی لە ڕێگەی گۆڕانکارییەکانی کیمیای مێشکەوەیە. هەندێک چالاکی کاریگەری لەسەر مێشکت هەیە بەتایبەتی ناوەندی مێشکت. مرۆڤ لە ڕووی بایۆلۆجییەوە هاندەدرێت بۆ گەڕان بەدوای پاداشتدا، زۆرجار ئەم خەڵاتانە لە ڕەفتاری تەندروستەوە دێت. کاتێک کات لەگەڵ کەسێکی خۆشەویستت بەسەر دەبەیت یان ژەمێکی خۆش دەخۆیت، جەستەت ماددەیەکی کیمیایی دەردەکات بەناوی دۆپامین، کە وادەکات هەست بە خۆشی و چێژ بکەیت.
ئەمە دەبێتە سوڕێک تۆ بەدوای ئەم ئەزموونانەدا دەگەڕێیت چونکە بە هەستی باشت دەگەیەنێت وا هەست دەکەی کە پاداشتێک بێت. ماددەکان بەرزبوونەوەیەکی گەورەی دۆپامین دەنێرن بەناو مێشکتدا، هەروەها هەندێک چالاکی وەک سێکسکردن یان خەرجکردنی پارە هەمان هەست دەبەخشن. بەڵام لەجیاتی ئەوەی هانت بدات بۆ ئەنجامدانی ئەو شتانەیکە پێویستە بیکەیت بۆ ڕزگاربوون وەک خواردن و کارکردن و بەسەربردنی کات لەگەڵ خۆشەویستانت، لە بری ئەوانە ئەم ئاستە گەورەیەی دۆپامین دەتوانێت کاریگەری زیانبەخشی هەبێت لەسەر هەست و هەڵسوکەوتت.
ئەمە دەتوانێت پاڵنەرێکی ناتەندروست دروست بکات بۆ گەڕان بەدوای چێژێکی زیاتر لە ماددەکە یان چالاکییەکە و کەمتر لە چالاکی تەندروستتر. بە تێپەڕبوونی کات، ماددەکان یان چالاکییەکان کیمیای مێشکت دەگۆڕن و تۆ هەستیار دەبیت بە کاریگەرییەکانیان و بێهەست دەبیت بەرانبەر هەر کەسێک و هەرشتێک کە خاوەنیت. بۆیە پێویستت بە زیاتر هەیە بۆ ئەوەی هەمان کاریگەری دروست بکەیت. بۆ هەندێک ماددە، وەک ئۆپیۆیدەکان، نیشانەکانی کشانەوە ئەوەندە توندن کە هاندەرێکی بەرچاو دروست دەکەن بۆ بەردەوامبوون لە بەکارهێنانی.
چەند فاکتەرێکی تر کە دەبنە هۆی ئالوودەبوون ماددە هۆشبەرەکان
بۆماوەیی
توێژینەوەکان دەریدەخەن کە هۆکارە بۆماوەییەکان بەرپرسیارن لە٤٠ ٪ بۆ٦٠٪ ی لاوازی. ئەگەر کەسێکی نزیکی پلەی یەکەمت هەبێت خوشک و برا یان دایک و باوک کە نەخۆشی بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەریان هەیە، ئەگەری ئەوەت زیاترە کە تووشی نەخۆشی ئالوودەبوون ببیت.
بارودۆخی تەندروستی دەروونی
پەیوەندییەکی بەهێز هەیە لە نێوان ماددەی هۆشبەر و حاڵەتە تەندروستییە دەروونییەکان، وەک خەمۆکی، نەخۆشی فشاری دەروونی تراوما، نەخۆشی دوو جەمسەری. نزیکەی نیوەی ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشییەکی دەروونی دەبن تووشی نەخۆشی بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەبن.
هۆکاری ژینگەیی
دەستگەیشتن بە ماددەکان هۆکارێکی گرنگی مەترسی ژینگەییە. ئەو فاکتەرانەی کە ڕێژەی بەرکەوتن و دەرفەتی بەکارهێنانی ماددەکان زیاد دەکەن بریتین لە بەکارهێنانی ماددەکان لەلایەن ئەندامێکی ماڵەکەت یان هاوڕێکانت کە دەتوانرێت بە خراپی بەکاربهێنرێت.
ئالوودەبوون بە ماددەکان
دابینکەرانی تەندروستی و کۆمەڵگەی پزیشکی ئێستا بە شێواوی بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر ناودەبەن. کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی دەستنیشانکردن و ئاماری نەخۆشییە دەروونییەکان (DSM-5) پێوەری دیاریکراوی دەستنیشانکردنی هەیە بۆ نەخۆشییەکانی بەکارهێنانی ماددە. ماددە هۆشبەرەکان ئەو دەرمانانەن کە توانای تووشبوونیان هەیە، ئەم دەرمانانە لەوانەیە دەرمانی ڕەچەتەدار یان دەرمانی نا پزیشکی بن و بریتین لە:
- کحول
- کافایین
- کانابیس (ماریۆنا)
- هالوسینۆجین وەک PCP و LSD
- هیپنوتیک و دەرمانی دژە دڵەڕاوکێ وەک حەبی خەوتن، بێنزۆدیازەپین و باربیتورات.
- ڕەچەتەی ئۆپیۆیدەکان، وەک کۆدەین، ئۆکسیکۆدۆن و هێرۆین.
- دەرمانی ڕەچەتەدار و هاندەری ڕەچەتەدار، وەک ئەدێراڵ، کۆکایین و مێتامفیتامین.
- جگەرەی ئەلیکترۆنی و ڤایپ.
لە کاتێکدا ئەم ماددانە زۆر جیاوازن لە یەکتر، هەموویان بە توندی ناوەندی مێشکت چالاک دەکەن و هەستی خۆشی و چێژ دروست دەکەن.
ئالوودەبوون بە ڕەفتارەکان
لەوانەیە هەڵسوکەوت لەگەڵ هەر چالاکییەک ڕووبدات کە بتوانێت سیستەمی پاداشتی مێشکت بەهێز بکات. زاناکان بەردەوامن لە لێکۆڵینەوە لەسەر لێکچوونەکان و جیاوازییەکانی نێوان ماددە هۆشبەرەکان و بەھۆی هەڵسوکەوت و بارودۆخی هەڵسوکەوتی ناچاریی وەک نەخۆشی ناچاری (OCD) و بولیمیا نێرڤۆسا. نموونەی ئەو چالاکییانەی کە ئەگەری تووشبوونیان هەیە بەم جۆرە ئاڵودەبوونە بریتین لە:
- یاری کردن
- خواردن
- بازاڕکردن
- دزین یان هەر ڕەفتارێکی مەترسیدار
- سێکس کردن
- بینینی پۆرنۆگرافی
- یاری ڤیدیۆیی
- بەکارهێنانی ئینتەرنێت وەک لەسەر مۆبایلەکەت یان کۆمپیوتەر.
باوترین جۆری ئالوودەبوون
نەخۆشی بەکارهێنانی کحول باوترین ماددەیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەدوای نیکۆتین و ماریجانادا دێت. نزیکەی ١٠٪ـی ئەو کەسانەی تەمەنیان لە ١٢ ساڵ زیاترە لە ئەمریکا نەخۆشی بەکارهێنانی کحولیان هەیە.
نیشانەکانی
لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگۆڕێت و لەسەر بنەمای ماددە یان چالاکییەکە دەگۆڕێت، بە شێوەیەکی گشتی ئاماژەکان بریتین لە:
١- نەتوانین بۆ وەستان: خەڵک لەوانەیە ماددەیەک بەکاربهێنن یان بەشداری بکەن لە هەڵسوکەوتێکی زیانبەخش تەنانەت ئەگەر بیانەوێت بوەستن. لەوانەیە چەندین جار هەوڵیان داوە بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی ماددەکە یان ڕەفتار، بەڵام ناتوانن. هەروەها لەوانەیە لەگەڵ خۆشەویستەکانیان درۆ بکەن یان هەوڵ بدەن بیشارنەوە.
٢- سەرنجێکی توند لەسەر ماددەکە یان چالاکییەکە: ئەو کەسانەی کە بەھۆی ماددەی هۆشبەرەوە تووشی نەخۆشی دەبن لە ڕووی نەخۆشییەوە نیگەرانن لە ماددەکە یان چالاکییەکە. ئەوان لەوانەیە هەست بەوە بکەن کە ماددەی هۆشبەر ژیانیان گرتووە، چونکە زیاتر و زیاتر کات بەسەر دەبەن بۆ بەدەستهێنانی و بیرکردنەوە لە بابەتی ماددەکە.
٣- نەبوونی کۆنترۆڵ: لەوانەیە هەست بەوە بکەن کە کۆنترۆڵی تەواوی بەکارهێنانی ماددە یان چالاکییەکانیان لەدەستداوە و زۆرجار هەست بە بێ یارمەتی دەکەن. لەوانەیە زۆر جار هەست بە تاوان بکەن بەهۆی خەمۆکی و یان زۆر سەرسام بوون بە ماددەی هۆشبەر و چەند کاریگەری لەسەر ژیانیان هەبووە.
٤- کێشەی کەسی و تەندروستییەکان: ئالوودەبوون کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانیان هەیە، لەوانە تەندروستی جەستەیی، تەندروستی دەروونی، پەیوەندییە کەسییەکان و پیشەکەیان، لەوانەیە کێشەیان هەبێت لە جێبەجێکردنی بەرپرسیارێتی لە شوێنی کار، قوتابخانە یان ماڵەوە بەهۆی بەکارهێنانی ماددە یان چالاکییەکەوە. سەرەڕای ئەوەی کە دەزانن کاریگەرییە زیانبەخشەکانیان لەسەریان هەیە، ناتوانن بوەستن لە بەکارهێنانی.
٥- وازهێنان: ئەو کەسانەی ئالوودەن نیشانەکانی وازهێنانی جەستەیی و سۆزدارییان هەبێت کاتێک واز لە بەکارهێنان دەهێنن. نیشانە جەستەییەکان بریتین لە لەرزین، ئارەقکردن یان ڕشانەوە یاخود لەوانەیە نیگەران یان توڕە بن.
