ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پيسبوونى ژينگه به ماددە پلاستيكییەکان (بە عەرەبی: التلوث البيئي بالبلاستيك، بە ئینگلیزی: Environmental pollution with plastics)، ژینگە بە شێوەیەکی گشتی پیس دەبێت چەندین هۆکاری پیسبوون هەیە بۆ ژینگە و یەکێک لە هۆکارەکانی پیسبوونی ژینگە لە سەردەمی هاوچەرخدا زیاتر بریتییە لە ماددە پلاستیکییەکان.
پیسبوون بەهۆی پلاستیکەوە چییە؟
ڕۆژانە هاوتای دوو هەزار بارهەڵگری زبڵ و خاشاک پڕ لە پلاستیک فڕێدەدرێنە ناو زەریاکان و ڕووبارەکان و دەریاچەکانی جیهان. پیسبوونی پلاستیک کێشەیەکی جیهانییە کە ساڵانە ١٩-٢٣ ملیۆن تۆن پاشماوەی پلاستیکی دزە دەکاتە ناو سیستەمی ژینگەیی ئاویەکانەوە و دەریاچە و ڕووبار و دەریاکان پیس دەکات.
پیسبوونی پلاستیک دەتوانێت شوێنی نیشتەجێبوون و پرۆسەی سروشتی بگۆڕێت، توانای سیستەمی ژینگەیی بۆ گونجاندن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا کەمدەکاتەوە، ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بژێوی ملیۆنان کەس و توانای بەرهەمهێنانی خۆراک و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی دەبێت. هەروەها مەترسییە ژینگەیی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و تەندروستییەکانی پلاستیکەکان پێویستیان بە هەڵسەنگاندن هەیە شانبەشانی فشارە ژینگەییەکانی دیکە، وەک گۆڕانی کەشوهەوا، تێکچوونی سیستەمی ژینگەیی و بەکارهێنانی سەرچاوەکان.
زۆر کەم لەو پلاستیکانەی کە ڕۆژانە فڕێی دەدەین لە دامەزراوەی پاشماوە بۆ وزەدا ڕیسایکل دەکرێن یان دەسووتێنرێن زۆربەی لە زبڵدانەکاندا کۆتایی دێت، کە لەوانەیە تا هەزار ساڵ بخایەنێت تا تێکدەچێت کە ئەمەش ماددە ژەهراوییەکان دەڕژێتە ناو خاک و ئاوەوە. توێژەران لە ئەڵمانیا هۆشداری دەدەن لەوەی کاریگەری مایکرۆپلاستیک لە خاک و ئاوی شیرین کاریگەری نەرێنی درێژخایەن لەسەر ئەم جۆرە سیستەمی ژینگەییانە هەبێت، دەوترێت پیسبوونی مایکرۆپلاستیکی زەوی زۆر زیاترە لە پیسبوونی مایکرۆپلاستیکی دەریایی کە بەپێی ژینگە بە چوار بۆ ٢٣ هێندە زیاتر مەزەندە دەکرێت.
هۆکارەکانی پیسبوونی ژینگە بەهۆی ماددە پلاستیکییەکانەوە
ئاوەڕۆ
ئاوەڕۆ هۆکارێکی گرنگە لە دابەشبوونی مایکرۆپلاستیکەکاندا، توێژینەوەیەک دەڵێت لەڕاستیدا لە نێوان لەسەدا ٨٠ بۆ لەسەدا ٩٠ی ئەو گەردیلە پلاستیکیانەی کە لە ئاوەڕۆدا هەن وەک لە ڕیشاڵی جلوبەرگەوە لەناو شلەدا دەمێننەوە. زۆرجار شلەی ئاوەڕۆ وەک پێو دەخرێتە سەر کێڵگەکان، واتە ساڵانە چەند هەزار تۆن مایکرۆپلاستیک لە خاکەکانماندا کۆتایی دێت. تەنانەت دەتوانرێت مایکرۆپلاستیک لە ئاوی شلەتێنەکاندا بدۆزرێتەوە.
جگە لەوەش ڕەنگە ڕووکاری پارچە بچووکەکانی پلاستیک هەڵگری زیندەوەری هۆکاری نەخۆشی بێت و وەک هەڵگرێک بۆ نەخۆشییەکان لە ژینگەدا کاربکات، هەروەها مایکرۆپلاستیک دەتوانێت کارلێک لەگەڵ گیانلەبەرانی خاکدا بکات، کاریگەری لەسەر تەندروستی و کارەکانی خاکیان هەبێت. لە بابەتێکدا لە ڕۆژنامەی ساینس دەیلی سەبارەت بە توێژینەوەکە دەڵێت: "بۆ نموونە کرمی زەوی کاتێک مایکرۆپلاستیک لە خاکدا هەبێت، بە شێوەیەکی جیاواز کونەکانیان دروست دەکەن، ئەمەش کاریگەری لەسەر لەشجوانی کرمی زەوی و بارودۆخی خاکەکە دەبێت".
کاریگەری ژەهراوی
لە ساڵی ٢٠٢٠دا، یەکەم توێژینەوەی مەیدانی بۆ لێکۆڵینەوە لەوەی کە چۆن بوونی مایکرۆپلاستیک دەتوانێت کاریگەری لەسەر گیانلەوارانی خاک هەبێت، لە بەڵگەنامەکانی کۆمەڵەی شاهانەدا بڵاوکرایەوە. توێژینەوەکە ئاماژە بەوە دەکات کە پیسبوونی مایکرۆپلاستیکی زەوی بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ئەو جۆرانەی کە لە ژێر ڕووی زەویدا دەژین، وەکو کۆپان و کرمۆکە و بوونەوەرە بچووکەکانی دیکە کە بەپیتی زەوی دەپارێزن.
پلاستیکی کلۆرکراو دەتوانێت ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان دەربدات بۆ ناو خاکی دەوروبەری، کە دواتر دەتوانێت بچێتە ناو ئاوی ژێر زەوی یان سەرچاوە ئاوییەکانی تری دەوروبەری هەروەها سیستەمی ژینگەییش. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی کۆمەڵێک کاریگەری زیانبەخش لەسەر ئەوانەی کە ئاوەکە دەخۆنەوە.
چۆن مایکرۆپلاستیک دەچێتە ناو ئاوەکەمانەوە؟
یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکان جلوبەرگمانە چونکە هەر جارێک جلەکانمان دەشۆین ڕیشاڵی بچووکی ئەکریلیک و نایلۆن و سپاندێکس و پۆلیستەر دەڕژێن و دەبرێنە وێستگەکانی پاککردنەوەی ئاوی پیس یان دەبرێنە ژینگەی کراوە. بەپێی توێژینەوەیەکی ئەم دواییە کە لەلایەن کۆمپانیای واتەر وۆرلدەوە لە ساڵی ٢٠١٦دا ئاماژەی پێکراوە، لە هەر خولێکی ئامێری جل شۆردندا دەتوانرێت زیاتر لە ٧٠٠ هەزار ڕیشاڵی پلاستیکی وردبینانە دەربچن بۆ ژینگە. هێشتا ئەمە لە حاڵەتی دەستشۆردندا لێکۆڵینەوەی لەسەر نەکراوە کە زیاتر لە پارێزگاکانی گەشەسەندوودا باو بووە، بەڵام کاریگەرییەکانی لەوێشدا دەتوانن بەرچاو بن.
توێژینەوەیەکی دیکە کە لە هەمان ساڵدا لەلایەن کۆمپانیای جلوبەرگ پاتاگۆنیا ڕاسپێردرا و لەلایەن توێژەرانی زانکۆی کالیفۆرنیا لە سانتا باربارا ئەنجامدراوە، دەرکەوتووە کە شۆردنی یەک چاکەتی دەستکرد تەنها جارێک بە تێکڕا ١.٧ گرام مایکرۆفایبەر دەردەدات، لە ساڵی ٢٠١٩ مەزەندە کرابوو کە یەک ترلیۆن مایکرۆفایبەر لە زەریاکان لە سەرانسەری جیهاندا هەبێت.
مایکرۆبیدز چییە؟
مایکرۆبیدەکان بریتین لە گەردیلەی پلاستیکی ڕەق کە بە شێوەیەکی گشتی لە ١٠ مایکرۆمەتر (٠.٠٠٠٣٩ ئینج) تا ١ ملیمەتر (٠.٠٣٩ ئینج) دەگۆڕێت. ژمارەیەکی زۆر لە وڵاتانی جیهان یاسایەکیان خستۆتە ڕوو بۆ قەدەغەکردنی دروستکردنی کەرەستەی جوانکاری و بەرهەمی چاودێری کەسی کە مایکرۆبیدیان تێدایە. ئەم جۆرە یاسایانە پێشتر لە کەنەدا، ئێرلەندا، هۆڵەندا و بەریتانیا پەسەند کراون.
لە مانگی ئایاری ٢٠١٨، ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵ (FAO) و هاوبەشی جیهانی خاکی، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، سکرتاریەتی کۆنفرانسی بازل و ڕۆتەردام و ستۆکهۆڵم و بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP) سیمپۆزیۆمی جیهانی پیسبوونی خاکیان ڕێکخست (GSOP18) بۆ کۆکردنەوەی زانست و سیاسەت بۆ تێگەیشتن لە دۆخ و هۆکارەکان و کاریگەرییەکان و چارەسەرەکانی پیسبوونی خاک. بەڵگەنامەی دەرئەنجامی سیمپۆزیۆمەکە، ‘چارەسەر بە بۆ پیسبوونی خاک’ ڕێگەی خۆشکرد بۆ جێبەجێکردنی کۆمەڵێک کردەوەی هەماهەنگ بۆ وەستاندنی پیسبوونی خاک.
لە ساڵی ٢٠٢١دا ڕێکخراوی FAO و UNEP جارێکی دیکە یەکگرتوو بوون بۆ دەستپێکردنی هەڵسەنگاندنی جیهانی بۆ پیسبوونی خاک، کە وردەکاری مەترسی و کاریگەرییەکانی پیسبوونی خاک لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە و ئاسایشی خۆراک دەخاتە ڕوو.
