ناوه‌ڕۆك
ناساندن
لیر (بە ئینگلیزی: Urticaria، بە عەرەبی: الشري) بریتییە لە ئاوسانی کاتی چینی سەرەوەی پێست کە ڕەنگی سپی یان ڕەنگی سوورە و خورانێکی زۆری هەیە. دەگونجێت تەنها چینی سەرەوەی پێست بگرێتەوە و دەشگونجێت چینە قووڵەکانی پێست و ژێر پێستیش بگرێتەوە کە ئەمیان مەترسیدارە و چارەسەری کتوپڕی پێویستە Angioedema: هەڵئاوسانی پێست چونکە هەندێک جار ژیانی کەسەکە ئەکەوێتە مەترسییەوە بەتایبەتی کاتێک لە دەم، قورگ و بۆری هەناسەدا دروست دەبێت. لیر قەبارەی لە چەند ملیمێک تا چەند سانتیمەترێک دەست پێدەکات، شێوەی جۆراو جۆری وەک بازنەیی، ئەڵقەیی، دەنکۆڵەیی، نەخشەیی هەیە. کاتێک دروست دەبێت بۆ چەند خولەک یان کاتژمێرێک دەمێنێتەوە پاشان لە شوێنێکی تر دروست دەبێت، کاتێکیش چاک دەبێتەوە هیچ شوێنەوارێک لەسەر پێستەکە بەجێ ناهێڵێت. بە شێوەیەکی گشتی پەڵەی لیر لە کەمتر لە 24 کاژێر چاک دەبێتەوە و لە شوێنێکی تر سەرهەڵدەداتەوە.
ئەو کەسانە کێن کە تووشی لیر دەبن؟
لیرە کورتخایەنەکان حاڵەتێکی باوە، کە خەمڵێنراوە کاریگەری لەسەر نزیکەی 1 لە 5 کەس هەبێت کە لە هەمان شوێن ژیان دەکەن. مندالەکان زۆر جار تووشی ئەو حاڵەتە دەبن، هەروەها ئافرەتانی تەمەن 30 تا 60 ساڵ و ئەو کەسانەی کە مێژووی هەستیارییان هەیە.
هۆکارەکانی درووست بوونی لیر
لیر بەهۆی دەردانی ماددەی هیستامین و چەند ماددەیەکی ترەوە دروست دەبێت لەلایەن خانەی تفت دۆست-Basophil و ماست سێڵەوە، هیستامین دواتر دەبێتە هۆی فراوانکردنی لوولەخوێنەکان و کۆبوونەوەی ئاو لەناو شانەکانی لەشدا. بەشێوەیەکیی گشتی ئەمانە هۆکارن:
- پەتای ڤایرۆسی، تازەترینیشیان ڤایرۆسی Covid-19
- هەوکردنی بەکتریای وەکو هەوکردنی ددان یان جیوبەکان و گورچیلە
- هەستیاری بە خواردن وەک هێلکە، شیر، شلک، مۆز، کێوی، چەرەسات، شوکولاتە، ڕەنگ و تام
- دەرمان وەک ئەنتیبایۆتیک، NSAID، دەرمانی تیشک گرتن و چەندانی تر.
- ڤاکسینەکان (کوتانەکان)
- پێوەدان وەک هەنگ و زەردەواڵە
- هەستیاری بە هەندێک ماددەی وەکو لاتێکس (Latex) دەستکێش
- نەزانراوە( بێهۆکارە)
بەشێوەی گشتی بۆ دوو جۆر دابەش دەکرێت
بەپێی کات
١- کورتخایەن Acute Urticaria: لیرەکان کەمتر لە 6 هەفتە دەمێنێتەوە.
٢- درێژخایەن Chronic Urticaria: لیرەکان زیاتر لە 6 هەفتە دەمێنێتەوە.
کورتخایەنەکان زیاترهۆکارەکەی ئەدۆزرێتەوە، بەڵام درێژخایەنەکان لە %50 هۆکاری نییە و نادۆزرێتەوە. لە هۆکاری درێژخایەنەکان: بوونی بەکتریایی گەدە، نەخۆشیی غودە، نەخۆشیی هەستیاریی گەنم، نەخۆشی گورگە سوورە.
بە پێی هۆکار
فیزیایی، دەرمان، هەستیاری، بەرکەوتن و بۆماوەیی. هۆکارە فیزیاییەکان هۆکاری %35 لیری درێژخایەنن بریتین لە
- لیری هەتاوی Solar:- بەرکەوتن بە تیشکی خۆر
- لیری سارد Cold:- هەوا یان خواردنەوەی سارد
- لیری گەرم Heat:- بەرکەوتن بە پلەی گەرمی 43 یان زیاتر
- لیری دەماری Cholinergic:- کاتی هیلاک بوون یان تووڕەبوون، زۆر ئارەق کردن، زۆر پێکەنین، گریان یان شەڕ
دەستنیشان کردنی نەخۆشییەکە
لیر لەناو ئەو کەسانەی کە مێژووی شوێن برینیان هەیە دەستنیشان دەکرێت کە کەمتر لە 24 کاتژمێر دەخایەنێت لەگەڵ یان بەبێ (ئەنجیۆدێما: هەڵئاوسانی پێست). پێویستە دەرمانێک و مێژووی خێزانەکە رەنگ بدرێتەوە. پێویستە تاقیکردنەوەیەکی جەستەیی تەواو ئەنجام بدرێت. لەوانەیە پشکنینەکانی سی پی ئەی CPA و ئاڕ ئەی ئێس تی RAST داوابکرێت ئەگەر دەرمانێک، لاتێکس، یان هەستیاری خۆراک گوومان دەکڕیت لە لیری کورتخایەن.
هیچ تاقیکردنەوەیەکی ڕۆتینی ناسینەوە لە لیری خۆویستی درێژخایەن جگە لە (پشکنینی گشتی پێکهاتەکانی خوێن CBC، سی ئاڕ پی CRP کە پشکنینێکە بۆ دەستنیشانکردنی هەوکردن و ڕادەی تووندی هەوکردن سوودی لێ وەردەگیرێت) بوونی نییە، بەڵام لەوانەیە پشکنینی دیکە ئەنجام بدرێت ئەگەر گومان لە نەخۆشییەکی تر بکرێت.
پشکنینەکان بۆ حاڵەتێکی کۆئەندامی یان نەخۆشیی هەوکردنی خۆکار دەبێت ئەنجام بدرێت لە نەخۆشانی کە تا، ئازاری جومگە یان ئێسک، و لەشخاوی. ئەو نەخۆشانەی کە نەخۆشیی ئەنجیۆدێما: هەڵئاوسانی پێستیان هەیە بەبێ برین دەبێت پرسیاریان لێبکرێت کە ئایا دەرمانی دژە ACE وەردەگرن و تاقی دەکرێنەوە بۆ تەواوکەری سی٤؛ ئاستی C1-INH، کار و دژەتەن، وە C1q.
چارەسەرکردنی
لە کاتێکدا زۆربەی لیرەکان لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا بەبێ هیچ دەرمانێکی دیاریکراو چارەسەر دەکرێن، ئەم چارەسەرانەی خوارەوە لەوانەیە بەسوود بن:
- خۆ بەدوورگرتن لە هۆکاری خراپترکردنی وەک دوورکەوتنەوە لە گەرمی لە ڕادەبەدەر، خواردنە تیژەکان یان کحول.
- ئەپریسین و دەرمانی دژە هەوکردنە ناستیرۆیدەکان (NSAIDs) دەبێت خۆیانی لێ بەدوور بگرن چونکە زۆربەی کات نیشانەکان خراپتر دەکەن.
- دەرمانەکانی وەک دژە هەستیامینی خەو لێنەخەر زۆر جار بۆ کەمکردنەوەی ھەستی خوران بەکاردەهێنرێن. هەڵئاوسانی قوڕگ پێویستی بە بەکارهێنانی زووی ئەدریناڵین و سەرنجدان لەلایەن دکتۆرەکەت یان چارەسەرکردن لە نەخۆشخانە هەیە.
- لیری درێژخایەنی توند هەندێ جار پێویستی بە تاقیکردنەوەی دەرمان هەیە کە هەوکردن کەم دەکاتەوە، کە زۆر جار پێی دەوترێت مودۆلاتۆری (modulator) بەرگری یان دەرمانی ئیمونۆسەپڕێسڤ immunosuppressive کە بەرگری لەش کپ دەکەنەوە). کۆرسەکانی دووبارەی چارەسەرکردنەوە حەپەکانی کۆرتیزۆن/ستێرۆید پێویستە خۆیان بەدوور بگرن بەهۆی مەترسیەکی زۆر لە کاریگەرییە لاوەکیەکان.
- سیستمی خۆراکی تایبەت وا دەردەکەون کە ڕۆڵێکی سنوورداریان هەیە بۆ ئەوەی ڕۆڵیان هەبێت لە بەڕێوەبردنی لیرەکان. بەداخەوە، زەحمەتە پێشبینی ئەوە بکەیت کە کێ دەبێت، یان وەڵامی نابێت بۆ خۆراک لەسەر بنەمای مێژوو یان تاقیکردنەوەی هەستیاری.
