ناوه‌ڕۆك
ناساندن
چۆن دەتوانم کۆنتڕۆڵی سەرئێشە بکەم (بە ئینگلیزی: How can I control the headache، بە عەرەبی: كيف يمكنني السيطرة على الصداع) بەهۆی ڕێگاکانی کۆنتڕۆڵکردنی سەرئێشەوە خۆشبەختانە دەتوانیت سەرئێشە کەم بکەیتەوە. جۆرەها دەرمانی سەرئێشە هەن، هەردوو دەرمانی ڕەچەتەی پزیشکی و بێ ڕەچەتە، دەتوانن چارەسەری کاریگەری سەرئێشە دابین بکەن. ڕێگاکانی کۆنتڕۆڵکردنی سەرئێشه بە گشتی گۆڕینی شێوازی ژیانی وەک ژەمە خواردن و ئەنجامدانی چالاکی و ڕاهێنانی وەرزشی و پەیڕەوکردنی خووی تەندروست دەگرێتەوە کە لە ڕێیانەوە دەتوانرێت سەرئێشە کۆنتڕۆڵ بکرێت.
سەرئێشە چییە؟
هەندێک سەرئێشە دەگەڕێتەوە بۆ زۆر بەکارهێنانی دەرمان. پاشان پێویستە دەرمانی زیاتر وەربگریت، کە ئازارەکە خراپتر دەکات. ئەم سووڕە لەوانەیە ڕووبدات لەگەڵ:
- وەرگرتنی دەرمانی ئازار شکێنی سەروو کۆنتڕۆڵ یان ڕەچەتەدار بۆ ماوەی زیاتر لە دوو ڕۆژ لە هەفتەیەکدا.
- زۆر بەکارهێنانی دەرمانە نەهێشتنییەکان دەبێتە هۆی گەڕانەوەی سەرئێشە دوای کۆتا ژەم.
قسە لەگەڵ دابینکەری تەندروستی خۆت بکە دەربارەی ڕاگرتنی دەرمان. ئەگەر بوەستیت، لەوانەیە ئازارەکە لە ماوەی شەش بۆ دوانزە هەفتەی داهاتوودا باشتر بێت.
جۆرەکانی سەرئێشە چین؟
سەرئێشەی سەرەتایی ئەو سەرئێشەیە کە بەهۆی نەخۆشییەکی ترەوە دروست نابێت. ئەمانە بریتین لە:
- سەرئێشەی لایەکی سەر
- سەرئێشەی نیوەی سەر
- سەرئێشەی ڕۆژانەی بەردەوام (NDPH)
- سەرئێشەی گرژی سەر
سەرئێشەی دووەمی ئەو کاتەیە کە ئازاری سەر لە حاڵەتێکی دیکەی پزیشکیەوە دێت، وەک برینی سەر، هەوکردنی جیوبەکان یان بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن.
چۆن دەتوانم کاریگەری دەرمانی سەرئێشە زیاد بکەم؟
دەرمانی سەرئێشە زۆرترین کاریگەری هەیە کاتێک تێکەڵیان دەکەیت لەگەڵ ئامۆژگارییەکانی ژیانێکی تەندروست، لەوانە:
- ڕاهێنان
- ئاو خواردنەوەی بەردەوام (بەلایەنی کەمەوە شەش پەرداخ ئاو لە ڕۆژێکدا)
- لە ژەمە خۆراکییەکانی خواردنی هاندەری سەرئێشەی تێدا نەبێت
- خەوتن (لانی کەم حەوت کاتژمێر لە شەوێکدا)
- چارەسەری ئارامکردنەوە
ئایا دەکرێت زیادەڕۆیی بکرێت لە بەکارهێنانی دەرمان؟
دەکرێت زۆر بە ئاسانی و زۆر بە توندی پشت بە دەرمانی سەرئێشە ببەستیت. هەندێک کەس ڕۆژانە یان نزیکەی زۆر ڕۆژ سەرئێشەیان هەیە. بۆ ئەو کەسانەی کە سەرئێشەی نیوەی سەریان هەیە، سەرئێشەکە لەوانەیە بەیەکەوە تێکەڵ بێت، بەبێ سەرەتا و کۆتایی. لەوانەیە هەست بە پێویستی بکەن بۆ بەکارهێنانی دەرمان لە پێناوی کەمکردنەوەی نیشانەکان یان وەستاندنی سەرئێشە. بەڵام ئەنجامدانی ئەمە واتا بەکارهێنانی بەردەوامی دەرمان لە ڕاستیدا دەتوانێت سەرئێشە خراپتر یان زیاتر بکات. بەتایبەتی بەکارهێنانی ڕۆژانە یان زۆر ڕۆژی دەرمانی فریاکەوتن دەتوانێت ببێتە هۆی تێکدانی بەشێکی دیاریکراوی مێشک. بە تایبەت ئەو بەشانەی کۆنترۆڵی لێشاوی پەیامەکانی ئازار دەکەن لە کۆئەندامی دەمار. دەرمانەکانی سەر کۆنترۆڵ دەتوانن مەترسی دروست بکەن، لەوانە ئەسپرین، ئەسیتامینۆفین، ئایبۆپرۆفین، و دەرمانەکانی تر لەگەڵ کافایین. هەروەها دەتوانرێت دەرمانی ڕەچەتەدار وەک تریپتان، ناکرۆتیک و باربیتیورەیت بە هەمان شێوە مەترسی دروست بکەن. بەکارهێنانی زیاد لە پێویستی دەرمانەکانی چارەسەری یەکجارەکی دەتوانێت کاریگەری دەرمانەکانی خۆپاراستن کەم بکاتەوە.
ڕێگاکانی کۆنتڕۆڵکردنی سەرئێشە
ئەم هەنگاوانە یارمەتی تۆ یان کەسانی دەورووبەرت دەدات بۆ چارەسەرکردنی ئازاری سەرئێشە:
ئامۆژگاری دەرمان
- بەکارهێنانی دەرمانی سەروو کۆنتڕۆڵ یان OTC و دەرمانی ڕەچەتەدار سنووردار بکە بە تایبەت ئەوانی بۆ دوو ڕۆژ لە هەفتەیەکدا بەکاریان دەهێنیت. زۆربوونی دەرمان دەتوانێت سەرئێشە زیاد بکات.
- بەکارهێنانی دەرمان لە یەکەم نیشانەی سەرئێشەدا.
- دەرمانی ڕەچەتەدار وەربگرە بەو جۆرەی دیاریکراوە.
- سەردانی بەردەوام بکە لەگەڵ دابینکەری تەندروستی.
- زانین دەربارەی سەرئێشەت.
- خۆت و خێزانەکەت زانیاری وەربگرن دەربارەی ئەو جۆری سەرئێشەیەی کە هەتە و چارەسەرەکانی.
- ژەمە خۆراکەکانت بە جۆرێک ڕێکبخە دوور بێت لەو دەرمانانەی هاندەر دەبن بۆ دروستبوونی سەرئێشەکەت.
- بۆ دۆزینەوەی شێوازی سەرئێشە و هۆکارەکانی سەرئێشە پرسیار لە پزیشک بکە بۆ دانانی ڕێنمایی نوسراو بۆ ئەو کاتانەی سەرئێشەکەت دەردەکەوێتەوە پێویستە چی بکەیت و چی نەکەیت.
- پەیوەندی بکە بە دابینکارەکەتەوە کاتێک کێشەکان زیاد دەبن.
گۆڕانی شێوازی ژیان
- ژەمە خۆراکییەکان لامەدەن و تەرکییان مەکەن، بەتایبەتی ژەمی نانی بەیانی.
- لانی کەم حەوت کاتژمێر بخەون هەموو شەوێک.
- وەرزش کردن بۆ ماوەی سی خولەک لە ڕۆژێکدا.
- ڕۆژانە شەش بۆ هەشت پەرداخ ئاو بخۆرەوە.
- دۆزینەوە و دوورکەوتنەوە لە هۆکارەکانی سەرئێشە، ئەمانە لەوانەیە خواردن و خواردنەوە کافایینییەکان لەخۆ بگرێت، هەروەها چەندین جۆری چپس و خواردنی تر. هەروەها لەوانەیە ماددە کیمیاییەکان لەخۆ بگرێت کە بە نیتراتەکان ناسراون (لە گۆشتی دێلی و سۆسەج و هۆت دۆگ دەدۆزرێنەوە) و تایرامین (کە لە پەنیر و پیتزادا دەدۆزرێنەوە).
ستراتیژی لە ماڵەوە
- پشوو بدە لە ژوورێکی گونجاو و تاریک و بێدەنگ بە پێی پێویست.
- بەکارهێنانی ستراتیجییەکانی ئارامکردنەوە بۆ کەمکردنەوەی فشاری دەروونی.
- دانانی پەستانێکی سارد بۆ سەرت.
دەرمانەکانی off-label چییە؟
هەندێک جار ڕێکخەرەکان دەرمانێک پەسەند دەکەن بۆ بەکارهێنانی دیاریکراو و دواتر توێژەران بۆیان دەرکەوێت کە یارمەتیدەر دەبێت بۆ نەخۆشییەکی تر ئەمە پێیدەوترێت دەرمانی سەربار یان دەرمانەکانی off-label. هەروەها ئەوەی دابینکەرانی چاودێری تەندروستی دەتوانن دەرمانێک هەڵبژێرن بۆ بەکارهێنانی زیاتر. هەروەها دەکرێت ئەوە لە خۆبگرێت کە دابینکەرانی چاودێری تەندروستی دەرمانی گەورەکان بۆ منداڵان پێشکەش دەکەن لە کاتێکدا کاتێک بژاردەی باشی تر نییە.
زۆرێک لەو دەرمانانەی کە بۆ ئازاری سەرئێشە بەکاردەهێنرێن بەدیاریکراوی پەسەند نەکراون. نموونەکان ئەو دەرمانانە دەگرێتەوە کە بۆ نەخۆشییەکانی دڵ دروستکراون و دەشتوانن یارمەتی سەرئێشە بدەن.
ئایا دەرمانەکانی سەربار سەلامەتن؟
بەکارهێنانی دەرمانی سەربار لە پزیشکیدا کردارێکی باو و یاساییە. هەروەها یەکێکە لەو ڕێگایانەی کە توێژەران بەکارهێنانی نوێ بۆ دەرمانە پەسەندکراوەکان دەدۆزنەوە. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، دەتوانێت ببێتە هۆی تاقیکردنەوەی کلینیکی نوێ. هەمیشە لەگەڵ دابینکەری تەندروستی خۆت پشکنین بکە پێش ئەوەی دەست بە بەکارهێنانی هەر دەرمانێک بکەیت.
چۆن دەتوانم دەرمانی سەرئێشە بە سەلامەتی بەکاربهینم؟
ڕێنماییەکانی پزیشک جێبەجێ بکە کاتێک دێتە سەر وەرگرتنی هەر دەرمانێک. پزیشک لەوانەیە پێشنیاری ئەوەت بۆ بکات:
- دەست پێبکەیت بەو دەرمانانەی ئازار کە کەمترین ئەگەری هەیە بۆ دروستکردنی خووی بەھێز و ئاڵوودەیی.
- دووربکەوەرەوە لە دەرمانەکانی ئازارلابەری ناکرۆتیک ئەگەر بکرێت.
- بە کەمترین ژەم دەست پێبکە.
- بەکارهێنانی ئاگاداری لەگەڵ ژەمی زیاتر و دەرمانی بەهێزتر.
- هەوڵ بدە خۆت بەدووربگریت لە بەکارهێنانی زۆر. تا زیاتر دەرمان وەربگریت، ئەگەری ئەوە زیاتر دەبێت کە زیانبەخش و کەمتر کاریگەر بێت.
پێویستە چی بزانم دەربارەی ئازار شکێنەری سەروو کۆنتڕۆڵ؟
ئەو دەرمانانەی کە نوێنەرایەتیان ناکرێت واتا ڕەچەتە ناکرێن، هەروەها پێیان دەوترێت دەرمانی OTC، سەلامەتن کاتێک بەکاردەهێنرێن وەک ئاڕاستەکراو. ئاگاداری ئەم رێنماییانە بن:
- نووسراوی سەر دەرمانەکە بخوێنەوە: پێکهاتەی چالاک لە دەرمانەکەدا بزانە.
- ئاگاداری ژەمەکە بە: دڵنیابە لەوەی کە زیاتر لە ژەمە پێشنیارکراوەکە بەکارناهێنیت.
- دووربکەوەرەوە لە زیاد لە پێویست بەکارهێنان: ڕەچاوی چۆنیەتی بەکارهێنانی دەرمانەکانی ئازار شکێن و دەرمانەکانی تر بکە.
- قسە لەگەڵ دابینکەری چاودێری تەندروستی بکە: هەر دەرمانێک لەگەڵ دابینکەرەکەت گفتوگۆی لەسەر بکە، بەتایبەتی پێش ئەوەی بەرهەمەکان لەگەڵ ئەسپرین، ئایبۆپرۆفین یان ناپرۆکسین سۆدیۆم وەربگریت.
- ئاگاداری دەرمان بە بۆ منداڵان: دەرمانی ئەسپرین و کافایین مەدەن بە منداڵان. ئەسپرین لەوانەیە ببێتە هۆی کۆنیشانەی ڕێی (Reye’s syndrome).
- خۆت بەدووربگرە لە تێکەڵکردن: ئەو دەرمانانە تێکەڵ مەکە کە کافایین و باربیتیورەیت و ناکرۆتیکیان تێدایە.
ئایا چارەسەرێک هەیە بۆ سەرئێشەی نیوەی سەر؟
هیچ چارەسەرێکی بنبڕکەر بۆ سەرئێشە نییە، لەوانە سەرئێشەی نیوەی سەریش. چارەسەر دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی ئازار و نیشانەکانی تر بدات. ئەگەر سەرئێشەی بەردەوامت هەیە، لەوانە سەرئێشەی نیوەسەری درێژخایەن، قسە لەگەڵ دابینکەری چاودێری تەندروستی بکە دەربارەی دەرمانی خۆپاراستن.
دەرمانەکانی جێگرەوە بۆ سەرئێشە چین؟
چەند ڕێگایەک بۆ چارەسەرکردنی ئازاری سەرئێشە بەبێ دەرمان هەن وەک بەکارهێنانی ژەمە خۆراکێکی تەندروست، خواردنەوەی ئاوێکی زۆر و وەرزشکردنی بەردەوام کە یارمەتیت دەدات هەست بە باشترین بکەیت. هەروەها زۆرێک لەو کەسانەی کە ئەزموونی سەرئێشەی نیوە سەر دەکەن لە ڕێگەی دەرمانی جێگرەوەوە یارمەتی دەدۆزنەوە. هەڵبژاردنەکان لەوانەیە بریتین لە:
دەرزی ئاژنین: دابینکەرێکی تەندروستی دەرزی تەنک دەخاتە ناو جەستە لە خاڵی دیاریکراودا بۆ کەمکردنەوەی ئازار. دەرزیەکان ئازاربەخش نین، لەوانەیە پێویست بە چەند هەفتەیەک بکات بۆ ئەوەی هەست بە کاریگەرییەکانی بکەیت.
زیندە فیدباک: لە کاتی فیدباکی زیندەیی، فێری کۆنترۆڵکردنی هەندێک کرداری کۆئەندامی دەمار دەبیت. ئەمانە بریتین لە لێدانی دڵ، پلەی گەرمی جەستە، گرژی ماسولکەکان و پەستانی خوێن.
ستراتیژیەتی پشوودان و بیرکردنەوە: ئەم تەکنیکانە دەتوانن یارمەتی باشترکردنی نیشانەکانی سەرئێشە بدەن.
ئایا دەتوانم دەرمانی سەرئێشە وەربگرم ئەگەر دووگیان بم یان شیردەر بم؟
ئەگەر دووگیانیت یان شیردەر قسە لەگەڵ پزیشک بکە پێش وەرگرتنی هەر دەرمانێک بۆ کەمکردنەوەی ئازار. پزیشک یارمەتیت دەدات لە دۆزینەوەی چارەسەرێک کە ئازارەکەت کەم بکاتەوە تا خۆت و منداڵەکەت بە سەلامەتی بپارێزێت.
کەی پێویستە پەیوەندی بە دابینکەری چاودێری تەندروستیم بکەم دەربارەی سەرئێشە؟
ئەگەر ئەم نیشانانەت هەبوو، سەردانی دابینکەری چاودێری تەندروستی بکە یان سەردانی ژووری فریاکەوتن بکە:
- هەست بەوە دەکەیت کە "خراپترین سەرئێشەت هەیە".
- سەرئێشە کە لەگەڵ لەدەستدانی بینین، ڕشانەوە یان لەدەستدانی هۆشیاری دێت.
- ئازاری سەرئێشە زیاتر لە ٧٢ کاتژمێر بخایەنێت، کەمتر لە چوار کاتژمێر بەبێ ئازاربیت لە کاتی بەئاگابوون.
- هەست بەوە بکەیت کە شتێک "خراپ" بێت یان باش نەبێت.
