ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پزیشکی دەروونی (بە عەرەبی: طبيب نفسي، و بە ئینگلیزی: Psychiatrist)، پزیشکی دەروونی پزیشکێکە کە دەتوانێت حاڵەتە دەروونی و سۆزداری و ڕەفتارییەکان دەستنیشان بکات و چارەسەری بکات. پزیشکە دەروونییەکان دەرمان و چارەسەری پزیشکی تریش بنووسن.
پزیشکی دەروونی چییە؟
پزیشکی دەروونی ئەو پزیشکەیە کە شارەزایە لە بواری دەروونیدا، پزیشکی دەروونی ئەو لقە پزیشکییەیە کە گرنگی بە دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن و خۆپاراستن لە تێکچوونە دەروونی و سۆزداری و ڕەفتارییەکان دەدات. پزیشکانی دەروونی هەردوو لایەنی دەروونی و جەستەیی بارودۆخە دەروونییەکان هەڵدەسەنگێنن. دەتوانن ئەم حاڵەتانە دەستنیشان بکەن و چارەسەری بکەن.
جیاوازی پزیشکی دەروونی و دەروونناس چییە؟
پزیشکی دەروونی پزیشکێکە کە دەتوانێت حاڵەتەکانی تەندروستی دەروونی دەستنیشان بکات و چارەسەری بکات، هەروەها دەتوانن دەرمان و چارەسەری پزیشکی تر بنووسن. بەڵام دەروونناس پێویستیان بە بڕوانامەی دکتۆرا هەیە، دەروونناسەکان بە چارەسەری دەروونی (چارەسەری قسەکردن) چارەسەری بارودۆخی تەندروستی دەروونی دەکەن، بەڵام دەروونناس ناتوانێت دەرمان بنووسێت. پزیشکانی دەروونی بە شێوەیەکی گشتی چارەسەری بارودۆخی تەندروستی دەروونی ئاڵۆزتر دەکەن لە چاو دەروونناسەکان، بە تایبەت ئەوانەی کە پێویستیان بە دەرمان یان چارەسەری پزیشکی هەیە چارەسەریان لەلای پزیشکی دەروونی هەیە نەک دەروونناسان. دەتوانرێت بە جۆرێکی دیکە پێناسە بکرێن: دەروونناسی بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە دەروون و هەست و ڕەفتار، لە کاتێکدا پزیشکی دەروونی بوارێکی پزیشکییە کە سەرنجی لەسەر دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی حاڵەتەکانی تەندروستی دەروونییە.
پزیشکی دەروونی چی دەکات؟
پزیشکی دەروونی تێکچوونە دەروونی و سۆزداری و ڕەفتارییەکان هەڵدەسەنگێنێت و دەستنیشان دەکات و چارەسەری دەکات. پزیشکانی دەروونی دەتوانن داوا بکەن یان پشکنینی جۆراوجۆری پزیشکی یان دەروونی ئەنجام بدەن، ئەم پشکنینانە ڕێگە بە پزیشکانی دەروونی دەدات کە حاڵەتەکانی تەندروستی دەروونی دەستنیشان بکەن. هەروەها پزیشکانی دەروونی پلانی چارەسەری تاکەکەسی بەکاردەهێنن، کە دەتوانێت چارەسەری دەروونی (چارەسەری قسەکردن)، دەرمان و چارەسەری پزیشکی دیکە لەخۆبگرێت.
پزیشکانی دەروونی چارەسەری چ حاڵەتێک دەکەن؟
پزیشکانی دەروونی دەتوانن چەند حاڵەتێک دەستنیشان بکەن و چارەسەری بکەن لەوانە:
- تێکچوونی ئالوودەبوونی کحول و تێکچوونەکانی تری ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەکان.
- نەخۆشی زەهایمەر و لەبیرچوونەوە
- نەخۆشی دڵەڕاوکێ
- تێکچوونی کەمی سەرنج/ چالاکی زۆر (ADHD)
- تێکچوونی سپێکتریمی ئۆتیزم
- نەخۆشی دوو جەمسەری
- تێکچوونی ناڕێکی لەش
- خەمۆکی
- جیابوونەوە
- تێکچوونی خواردن
- قومارکردن
- ناڕێکی ڕەگەزی
- تێکچوونی باری دەروونی
- نەخۆشی ڕاڕایی یان ناچاری (OCD)
- ترساندن
- تێکچوونی کەسایەتی
- تێکچوونی فشاری دەروونی دوای کارەسات (PTSD)
- خەمۆکی دوای منداڵبوون
- شیزۆفرینیا
- تێکچوونی خەو
پزیشکانی دەروونی چ چارەسەرێک بەکاردەهێنن؟
پزیشکانی دەروونی چەندین جۆری چارەسەر بەکاردەهێنن و بۆ نەخۆشەکانی دەنووسن لەوانە:
- چارەسەری دەروونی (چارەسەری قسەکردن).
- دەرمانەکان.
- چارەسەرەکانی تر، وەک چارەسەری کارەبایی (ECT) یان هاندانی موگناتیسی لە ڕێگەی سەری سەر (TMS). چارەسەری حاڵەتەکانی تەندروستی دەروونی زۆر تاکەکەسییە و تایبەتە بە هەر کەسێک، هەروەها زۆرجار چارەسەرکردن بریتییە لە تێکەڵەیەک لە چارەسەرەکان.
چارەسەری دەروونی
چارەسەری دەروونی کە زۆرجار بە (چارەسەری قسەکردن) یان بە کورتی بە چارەسەر ناودەبرێت، چارەسەرێکە کە بریتییە لە قسەکردن لەگەڵ پسپۆڕێکی ڕاهێنراوی چاودێری تەندروستی دەروونی بۆ یارمەتیدان لە دەستنیشانکردن و کارکردن لە ڕێگەی ئەو هۆکارانەی کە کاریگەرییان لەسەر تەندروستی دەروونیت هەیە. ئامانجی چارەسەری دەروونی بریتییە لە نەهێشتن یان کۆنترۆڵکردنی شێوازەکانی بیرکردنەوە و ڕەفتاری هەڵە و دۆزینەوەی ڕێگا چارەیەک بۆ کێشەکان بۆ ئەوەی بتوانیت باشتر بیت. چارەسەری دەروونی دەتوانێت کورتخایەن یان درێژخایەن بێت بەپێی نیشانەکان و بارودۆخەکەت.
چارەسەری دەروونی چەند جۆرێکی جیاوازی هەیە لەوانە:
- چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT).
- چارەسەری نێوان کەسەکان (IPT).
- چارەسەری مەعریفی لەسەر بنەمای وردبینی (MBCT).
- چارەسەری ڕەفتاری دیالکتیکی (DBT).
- چارەسەری چارەسەرکردنی کێشەکان (PST).
- چارەسەری دەروونی داینامیکی.
کەی پێویستە سەردانی پزیشکی دەروونی بکەم؟
زۆرجار دیاریکردنی کەی سەردانی پزیشکی دەروونی بکەیت پێویستی بە هەڵسەنگاندنێکی ڕاشکاوانە هەیە ئەویش لە ڕێگای نیشانەکان و ئەزموونەکانی کاری ڕۆژانەتەوە دەبێت. حاڵەتەکانی تەندروستی دەروونی زۆر باون، تەندروستی دەروونیت بە هەمان شێوەی تەندروستی جەستەیی گرنگە. لە هەندێک حاڵەتدا دابینکەری چاوەدێری تەندروستی سەرەتایی تۆ لەوانەیە ڕەوانەی پزیشکی دەروونیت بکات ئەگەر نیشانەکانت لەگەڵیاندا هاوبەش بکەیت. بەڵام بەزۆری دەتوانیت ڕاستەوخۆ بچیتە لای پزیشکی دەروونی بۆ دەستنیشانکردن و پلانی چارەسەرکردن ئەگەر پێت باشە.
ڕەنگە ئەڵقەکانی تەندروستی دەروونی بە شێوەیەکی هەڕەمەکی، واتا هەندێک جار بە کەمی ڕووبدەن و هەندێک جاریش بە بەردەوام ڕووبدەن. شتێکی گرنگ کە لەبیرت بێت ئەوەیە کە ئەگەر کاریگەری نەرێنی لەسەر کوالیتی ژیانت هەبێت، ئەوە نیشانەیەکی ڕوونە کە پێویستە داوای یارمەتی لە پزیشکێکی دەروونی بکەیت. ئەگەر هەریەکێک لەم نیشانانە یان ئەزموونانەی خوارەوەت هەیە، لەوانەیە پێویست بکات بیر لە سەردانی پزیشکی دەروونی بکەیتەوە یان بە دابینکەری چاودێری تەندروستی سەرەتایی خۆت بڵێیت:
- بێتوانایی لە بەڕێوەبردن یان کۆنترۆڵکردنی هەستەکانت.
- بەردەوامبوونت لە سەر توڕەییەکی زۆر.
- ترسی زیادەڕۆیی یان ناعەقڵانی.
- بەشداریکردن لە ڕەفتارە مەترسیدارەکاندا.
- نیگەرانی یان دڵتەنگی زۆر.
- گۆڕانکاری بەرچاو لە شێوازی خەوتندا.
- بەکارهێنانی ماددە زیان بەخشەکان.
- تێکچوونی خواردن.
- دابەزینی ئاستی کارکردن لە شوێنی کار.
- کشانەوە لە بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان.
- بیرکردنەوە لە زیانگەیاندن بە خۆت.
لەبیرت بێت هیچ شەرمێک نییە لە هەبوون یان داوای یارمەتی بۆ حاڵەتێکی تەندروستی دەروونی. تا زووتر داوای یارمەتی و چارەسەر بکەیت، زووتر هەست بە باشتربوون دەکەیت. هەندێک لە پسپۆڕییە لاوەکییەکانی پزیشکی دەروونی:
- پزیشکی دەروونی ئالوودەبوون.
- پزیشکی دەروونی فریاگوزاری.
- پزیشکی دەروونی (یاسایی) دەروونی.
- پزیشکی دەروونی پیرەکان.
- پزیشکی دەروونی منداڵان و هەرزەکاران.
- پزیشکی دەروونی ڕاوێژکاری (پەیوەندی).
