لینوس پاولینگ

پێشەکی

لینوس کارل پاولینگ (Linus Carl Pauling / لينوس كارل باولينغ) یەکێک لە گەورەترین و کاریگەرترین زاناکانی سەدەی بیستەمە. ئەم زانا ئەمریکییە لە بواری کیمیا، فیزیک، زیندەوەرزانی و پزیشکیدا کاریگەرییەکی قووڵی هەبووە و بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای کوانتەم و بایۆلۆژیای مۆلیکیولی دادەنرێت. پاولینگ تاکە کەسە کە بە تەنیا دوو خەڵاتی نۆبڵی لە دوو بواری جیاوازدا وەرگرتووە، کە ئەمەش نیشانەی گرنگی و فرەلایەنی کارەکانیەتی.

ژیانی سەرەتا و پەروەردە

لینوس پاولینگ لە ٢٨ی شوباتی ١٩٠١ لە شاری پۆرتلاند لە ویلایەتی ئۆریگۆن لەدایک بوو. باوکی دەرمانساز بوو و لە تەمەنی زووەوە لینوس حەزی لە زانست پەیدا کرد. لە تەمەنی پازدە ساڵیدا، سەرەڕای نەبوونی بڕوانامەی قوتابخانەی ئامادەیی، توانی بچێتە زانکۆی ئۆریگۆن. لە ساڵی ١٩٢٢دا بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە ئەندازیاری کیمیایی وەرگرت. دواتر لە زانکۆی کالیفۆرنیای تەکنەلۆژی (کالتێک) درێژەی بە خوێندن دا و لە ساڵی ١٩٢٥دا بڕوانامەی دکتۆرای لە کیمیای فیزیکی و کریستاڵۆگرافیدا بەدەست هێنا.

کارە زانستییەکان

پاولینگ لە چەندین بواری زانستیدا کاری گرنگی ئەنجام داوە:

کیمیای کوانتەم: پاولینگ یەکێک بوو لە پێشەنگەکانی بەکارهێنانی میکانیکی کوانتەم لە کیمیادا. کتێبەکەی "سروشتی پەیوەندی کیمیایی" کە لە ساڵی ١٩٣٩دا بڵاو کرایەوە، بووە بنەمایەکی گرنگ بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان ئەتۆمەکان.

بایۆلۆژیای مۆلیکیولی: لێکۆڵینەوەکانی پاولینگ لەسەر پێکهاتەی پڕۆتینەکان بووە هۆی دۆزینەوەی پێکهاتەی ئەلفا-هێلیکس، کە گرنگییەکی زۆری لە تێگەیشتن لە کارکردنی پڕۆتینەکاندا هەیە.

کریستاڵۆگرافی: پاولینگ لێکۆڵینەوەی قووڵی لەسەر پێکهاتەی کریستاڵەکان کرد و یاسای پاولینگی بۆ پێکهاتەی کریستاڵە ئایۆنییەکان داڕشت.

نەخۆشییە ژێنەتیکییەکان لێکۆڵینەوەکانی لەسەر ئەنیمیای خڕۆکە سوورە ناڕێکەکان (sickle cell anemia) بووە هۆی ناساندنی ئەم نەخۆشییە وەک یەکەم نەخۆشی ژێنەتیکی ناسراو.

خەڵاتەکان و دەستکەوتەکان

پاولینگ لە ماوەی ژیانیدا چەندین خەڵات و ڕێزلێنانی گرنگی وەرگرتووە:

خەڵاتی نۆبڵی کیمیا (١٩٥٤): بۆ لێکۆڵینەوەکانی لە بواری سروشتی پەیوەندی کیمیایی و بەکارهێنانی لە ڕوونکردنەوەی پێکهاتەی کۆمپاوندە ئاڵۆزەکاندا.

خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی (١٩٦٢): بۆ هەوڵەکانی لە دژی تاقیکردنەوەی چەکە ناوەکییەکان و بۆ هاندانی ڕێککەوتننامەی قەدەغەکردنی تاقیکردنەوەی چەکە ناوەکییەکان.

مەدالیای ناشناڵ (National Medal of Science) لە ساڵی ١٩٧٤.

چەندین دکتۆرای فەخری لە زانکۆ بەناوبانگەکانی جیهان.

چالاکی سیاسی و کۆمەڵایەتی

پاولینگ تەنها زانایەکی ناو تاقیگە نەبوو، بەڵکو کەسایەتییەکی چالاکی سیاسی و کۆمەڵایەتیش بوو. ئەو بە توندی دژی بەرهەمهێنان و تاقیکردنەوەی چەکە ناوەکییەکان بوو. لە ساڵی ١٩٥٨دا، داواکارییەکی بە واژۆی زیاتر لە ٩٠٠٠ زانا پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد بۆ وەستاندنی تاقیکردنەوەی چەکە ناوەکییەکان.

هەروەها پاولینگ لە بواری تەندروستی و خۆراکدا چالاک بوو. ئەو باوەڕی وابوو کە بەکارهێنانی بڕی زۆری ڤیتامین C دەتوانێت یارمەتی چارەسەرکردن و خۆپاراستن لە چەندین نەخۆشی بدات. ئەم بۆچوونەی ئەو جێی مشتومڕ بوو لە نێو کۆمەڵگەی زانستیدا.

میرات و کاریگەری

کاریگەری لینوس پاولینگ لەسەر زانست و کۆمەڵگە بەردەوامە. لێکۆڵینەوەکانی لە بواری کیمیای کوانتەم و بایۆلۆژیای مۆلیکیولی بوونەتە بنەمای زۆرێک لە پێشکەوتنە زانستییەکانی دوای خۆی. میتۆدەکانی بۆ لێکدانەوەی پێکهاتەی کیمیایی و مۆلیکیولی هێشتا لە زانکۆ و ناوەندە توێژینەوەییەکاندا بەکار دەهێنرێن.

هەوڵەکانی پاولینگ لە بواری ئاشتی و دژایەتی کردنی چەکە ناوەکییەکان کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر بزووتنەوە ئاشتیخوازەکان هەبووە. ئەو نموونەیەکی باشە بۆ ئەوەی چۆن زانایان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە کۆمەڵگەدا بگێڕن و کاریگەرییان لە دەرەوەی بواری پسپۆڕی خۆیاندا هەبێت.

ئەنجام

لینوس پاولینگ بە بێ گومان یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین زاناکانی سەدەی بیستەم. کارەکانی لە بوارە جیاوازەکانی زانستدا، لە کیمیای کوانتەمەوە بۆ بایۆلۆژیای مۆلیکیولی، شوێنپەنجەیەکی قووڵیان لەسەر پێشکەوتنی زانست بەجێهێشتووە. هەروەها چالاکییەکانی لە بواری ئاشتی و تەندروستیدا نیشانی دەدەن کە زانایان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکاندا بگێڕن. میراتی پاولینگ هێشتا کاریگەرە و بیرۆکە و دۆزینەوەکانی بەردەوام کاریگەرییان لەسەر نەوەی نوێی زانایان و توێژەران هەیە.