ناوهڕۆك
ناساندن
مێژووی یۆنانی کۆن (بە عەرەبی: تاريخ اليونان، بە ئینگلیزی: History of Greece) مێژووی خاکی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن و هەروەها مێژووی گەلی یۆنان و ئەو ناوچانەی کە لە ڕووی مێژووییەوە نیشتەجێ بوون و حوکمڕانییان کردووە، لەخۆدەگرێت. مەودای نیشتەجێبوون و فەرمانڕەوایی یۆنانیەکان بە درێژایی سەدەکان جیاواز بووە.
یۆنانی کۆن (١١٠٠-١٤٦ پێش زایین)
یۆنانی کۆن ئاماژەیە بۆ قۆناغێکی مێژووی یۆنانی کە لە سەردەمی تاریکی یۆنانی (نزیکەی ١٠٥٠ بۆ نزیکەی ٧٥٠ پێش زایین) تا کۆتایی دێرین (نزیکەی ٦٠٠ زایینی) بەردەوام بووە. لە بەکارهێنانی باودا، دەتوانێت ئاماژە بە هەموو مێژووی یۆنان بکات پێش ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی، هەندێک لە زانایانیش سەردەمی شارستانیەتی مینۆ و میسینی لەگەڵیدا دادەنێن، هەندێکی دیکەش دەڵێن ئەم شارستانیەتانە ئەوەندە جیاواز بوون لە کولتوورە یۆنانییەکانی دواتر کە پێویستە بە جیا پۆلێن بکرێن. بە شێوەیەکی نەریتی سەردەمی یۆنانییە کۆنەکان بە وادەی یەکەم یارییە ئۆڵۆمپیەکان دەستپێدەکرا لە ساڵی ٧٧٦ پێش زایین، بەڵام زۆربەی مێژوونووسان ئێستا ئەم زاراوەیە درێژ دەکەنەوە بۆ نزیکەی ١٠٠٠ پێش زایین، بەرەو سەرەتای سەردەمی تاریکی یۆنانی.
سەردەمی تاریکی یۆنانی سەردەمی کۆن بەدوای خۆیدا دەهێنێت کە لە ٨٠٠ پێش زایین و تا دووهەمین لەشکرکێشی فارسەکان بۆ سەر یۆنان لە ساڵی ٤٨٠ پێش زایین بەردەوام بوو. هەر لەم قۆناغەدا بوو کە ئەلفوبێی یۆنانی و ئەدەبیاتی سەرەتایی یۆنانی پەرەی سەند، هەروەها پۆلێسەکان یان ئەوەی بە شار-دەوڵەت دەناسرێت لە یۆنانی کۆن دروست بوون. قۆناغی کلاسیک لە شەڕەکانی یۆنانی و فارس لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین دەستی پێکرد و بە زیادبوونی ئۆتۆنۆمی لە ئیمپراتۆریەتی فارسەوە دیار بوو، هەروەها گەشەسەندنی دیموکراسی یۆنانی کۆن، هونەر، شانۆ،.ئەدەب، و فەلسەفە. بەرواری نەریتی کۆتاییهاتنی سەردەمی یۆنانی کلاسیکی مردنی ئەسکەندەری گەورەیە لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین، و ئەو قۆناغەی کە بەدوایدا دێت بە هێلینیستی ناودەبرێت، کە بە سەرهەڵدانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لە کۆتایی هەزارەی یەکەمی پێش زایین کۆتایی دێت.
یۆنانی کۆن لەلایەن زۆرێک لە مێژوونووسانەوە بە کولتووری بنەڕەتی شارستانیەتی ڕۆژاوا دادەنرێت. کولتووری یۆنانی کاریگەرییەکی بەهێز بوو لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمدا، کە وەشانێکی لێ گەیاندە زۆرێک لە ناوچەکانی ئەورووپا. شارستانیەتی یۆنانی کۆن کاریگەرییەکی بێئەندازەی لەسەر زمان، سیاسەت، سیستەمی پەروەردەیی، فەلسەفە، هونەر و تەلارسازی جیهانی مۆدێرن هەبووە، بەتایبەتی لە سەردەمی ڕێنێسانس لە ئەورووپای ڕۆژاوا و دیسانەوە لە سەردەمی بوژانەوەی جۆراوجۆری نیوکلاسیک لە سەدەی ١٨ و ١٩ لە ئەورووپا و ئەمریکا.
سەردەمی ئاسن (١١٠٠-٨٠٠ پێش زایین)
سەردەمی تاریکی یۆنانی (نزیکەی ١١٠٠ – نزیکەی ٨٠٠ پێش زایین) ئاماژەیە بۆ قۆناغی مێژووی یۆنانی لە داگیرکردنی دۆرییەکان و کۆتایی شارستانیەتی میسینی لە سەدەی ١١ پێش زایین تا سەرهەڵدانی یەکەم شار-دەوڵەتەکانی یۆنانی لە سەدەی ٩ سەدەی پێش زایین و داستانەکانی هۆمەر و سەرەتاییترین نووسینەکانی ئەلفوبێی یۆنانی لە سەدەی هەشتەمی پێش زایین. داڕمانی شارستانیەتی میسینی هاوکات بوو لەگەڵ ڕووخانی چەندین ئیمپراتۆریەتی گەورەی دیکە لە ڕۆژهەڵاتی نزیک، دیارترینیان هیتی و میسری بوون. هۆکارەکەی هێشتا تا ڕادەیەک نهێنییە، بەڵام زۆرجار دەگەڕێتەوە بۆ داگیرکردنی گەلانی دەریایی گریمانەکراو کە چەکی ئاسنیان پێبووە. هەروەها ڕەنگە داگیرکارییەکی دۆرییەکان بەشدار بووبێت لەو کەوتنە. ئەفسانەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە دۆرییەکان بە چەکی ئاسنی باڵاترەوە کۆچیان کردووە بۆ خوارەوە بۆ یۆنان و بەوەش میسینییەکان شکستیان هێناوە. ئەو قۆناغەی دوای ئەم ڕووداوانە بەکۆمەڵ بە سەردەمی تاریکی یۆنانی ناسراوە.
پاشاکان بە درێژایی ئەم قۆناغە فەرمانڕەوایییان دەکرد تا لە کۆتاییدا بە ئەرستۆکراسی جێگەیان گرتنەوە. شەڕ لە گرنگیدان بە سوارەکانەوە گۆڕا بۆ جەختکردنەوەیەکی زۆر لەسەر هێزی پیادە. بەهۆی هەرزانی بەرهەمهێنان و بەردەستبوونی ناوخۆیی، ئاسن جێگەی برۆنزی گرتەوە وەک کانزای هەڵبژاردە لە دروستکردنی ئامێر و چەکدا. بەڵام هێواش هێواش یەکسانی لە نێوان ڕێبازە جیاوازەکانی مرۆڤدا گەشەی کرد و بووە هۆی لابردنی پاشا جۆراوجۆرەکان و سەرهەڵدانی بنەماڵە.
یۆنانی کۆن
لە سەدەی هەشتەمی پێش زایین یۆنان دەستی بە دەرکەوتن کرد لە سەردەمی تاریک کە دوای ڕووخانی شارستانیەتی میسینی هات. خوێندەواری لەدەستچووبوو و ڕێنووسی میسینی لەبیرکرابوو، بەڵام یۆنانیەکان ئەلفوبێی فینیقییان گرتەبەر، دەستکارییان کرد بۆ دروستکردنی ئەلفوبێی یۆنانی. لە نزیکەی سەدەی نۆی پێش زایینەوە، تۆمارە نووسراوەکان دەستیان کرد بە دەرکەوتن. یۆنان دابەش بوو بەسەر چەندین کۆمەڵگەی بچووکی خۆبەڕێوەبەردا، نەخشێک کە تاڕادەیەکی زۆر جوگرافیای یۆنانی بەرجەستە دەکات، کە هەموو دوورگە و دۆڵ و دەشتێک بەهۆی دەریا یان زنجیرە شاخەکانەوە لە دراوسێکانی دەبڕدرێت. دەتوانرێت سەردەمی کۆن بە سەردەمی ڕۆژهەڵاتناسی تێبگەین، کاتێک یۆنان لە پەراوێزی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری نوێدا بوو کە لە گەشەکردندا بوو، بەڵام لە ژێر کاریگەریی ئەودا نەبوو. یۆنان بڕێکی بەرچاو لە توخمە کولتوورییەکانی لە ڕۆژهەڵاتەوە وەرگرتووە، لە هونەر و ئایین و ئەفسانەدا. لە ڕووی شوێنەوارییەوە، یۆنانی کۆن بە کۆفەی ئەندازەیی تایبەتمەند بووە.
یۆنانی کلاسیک
یەکەی بنەڕەتی سیاسەت لە یۆنانی کۆن پۆلێس یان پۆلیس (یۆنانی : πόλις) بوو، هەندێک جار بە "شار-دەوڵەت" دەناسرێت. لە ڕووی تیۆریەوە هەر پۆلیسێک لە ڕووی سیاسییەوە سەربەخۆ بوو. بەڵام هەندێک لە پۆلەکان ژێردەستەی هەندێکی تر بوون (بۆ نموونە، کۆلۆنییەکان کە شوێنکەوتووی شاری دایکی خۆی بووە، هەندێکیشیان حکوومەتیان هەبوو کە بە تەواوی وابەستەی هەندێکی تر بوون (بۆ نموونە ٣٠ ستەمکار لە ئەسینای پایتەخت لەلایەن سپارتەوە سەپێندرا دوای جەنگی پێلۆپۆنێس)، بەڵام دەسەڵاتی باڵای تایتولەری لە هەر پۆلێسێکدا لە شارەکە خۆیدا بوو. ئەمەش بەو واتایە بوو کە کاتێک یۆنان چووە شەڕەوە (بۆ نموونە، دژی ئیمپراتۆریەتی فارس)، شێوەی هاوپەیمانییەکی گرتەبەر کە دەچێتە شەڕەوە.
شەڕەکانی فارس
دوو شەڕی گەورە جیهانی یۆنانی کلاسیکییان دروست کرد. یەکەمیان شەڕەکانی فارس بوو (٤٩٩-٤٤٩ پێش زایین)، کە لە مێژووەکانی مێژوونووسی یۆنانی هێرۆدۆتۆسدا گێڕدراوەتەوە. تا کۆتایی سەدەی شەشەمی پێش زایین، ئیمپراتۆریەتی فارسیی هاخەمەنی حوکمڕانی هەموو شار-دەوڵەتەکانی یۆنانی لە ئایۆنیا (کەنارەکانی ڕۆژاوای تورکیای مۆدێرن) دەکرد و دەستکەوتی خاکی لە باڵکان و ئەورووپای ڕۆژهەڵاتیش بە شێوەیەکی دروست بەدەستهێنابوو. لە ساڵی ٤٩٩ پێش زایین شارەکانی یۆنانی ئایۆنیا بە سەرۆکایەتی میلیتۆس دژی ئیمپراتۆریەتی فارس ڕاپەڕین و لەلایەن هەندێک شاری ترەوە پشتیوانییان لێکرا، لەوانە ئەسینای پایتەخت و ئێرێتریا. دوای ئەوەی ڕاپەڕینەکە سەرکوت کرا، داریوشی یەکەم یەکەم هێرشی فارسەکانی بۆ سەر یۆنان دەستپێکرد بۆ تۆڵەسەندنەوەی ورد لە یۆنانیەکانی شارەکانی تر.
لە ساڵی ٤٩٢ پێش زایین، ژەنەراڵی فارس ماردۆنیۆس سەرکردایەتی سوپایەکی کرد (بە پشتیوانی کەشتیگەلەکانی) بەسەر هێلێسپۆنتدا، دووبارە تراکی ژێردەستە کردەوە و مەقدۆنیای وەک شانشینییەکی ژێردەستە زیاد کرد. بەڵام پێش ئەوەی بتوانێت بگاتە یۆنان، کەشتییەکانی بەهۆی زریانێکەوە لە نزیک چیای ئەتۆس لەناوچوون. لە ساڵی ٤٩٠ پێش زایین، داریوش کەشتییەکی دیکەی ڕاستەوخۆ نارد بۆ ئەودیوی دەریای ئیجە (نەک ڕێڕەوی وشکانی وەک ماردۆنیۆس کردبووی) بۆ ئەوەی ئەسینا داگیر بکات. دوای وێرانکردنی شاری ئێریتریا، کەشتییەکە لەنگەری گرت و ڕووبەڕووی سوپای ئەسینای بووەوە لە ماراسۆن، کە بە سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوەی ئەسینا کۆتایی هات. جێنشینی داریوش، خەشایارشا، لە ساڵی ٤٨٠ پێش زایین دەستی بە داگیرکردنی دووەمی فارسەکان کرد بۆ سەر یۆنان.
سەرەڕای شکستی یۆنان لە (Thermopylae) کە دوای ئەوە فارسەکان بۆ ماوەیەکی کورت دەستیان بەسەر باکوور و ناوەڕاستی یۆناندا گرت، شار-دەوڵەتەکانی یۆنان جارێکی دیکە توانیان بە سەرکەوتنی دەریایی لە سەلامیس و سەرکەوتنی وشکانی لە پلاتیا بە شێوەیەکی گشتگیر داگیرکەران بشکێنن. بۆ لێپێچینەوە لە شەڕەکە و پاشان بۆ بەرگریکردن لە یۆنان لە هێرشی زیاتری فارسەکان، ئەسینای پایتەخت لە ساڵی ٤٧٧ پێش زایین کۆمەڵەی دێلیانی دامەزراند. سەرەتا هەر شارێک لە کۆمەڵەکەدا کەشتی و سەربازەکانی دەدا بۆ سوپایەکی هاوبەش، بەڵام لە ماوەی کاتدا ئەسینای پایتەخت ڕێگەی بە شارە بچووکەکان دا و دواتر ناچاری کردن بە پارە بەشداری بکەن بۆ ئەوەی بتوانێت بەشە کەشتییەکانیان دابین بکات. جیابوونەوەش لە خولەکە سزای بەدواوە بوو.
دوای پێچەوانەبوونەوەی سەربازی لە دژی فارسەکان، گەنجینەکە لە دیلۆسەوە گواسترایەوە بۆ ئەسینای پایتەخت، ئەمەش کۆنترۆڵی دووەمیانی بەسەر کۆمەڵەکەدا زیاتر بەهێزتر کرد. لە ساڵی ٤٥٨ پێش زایین، لە کاتێکدا شەڕەکانی فارس هێشتا بەردەوام بوون، شەڕ لە نێوان کۆمەڵەی دێلیان و کۆمەڵەی پێلۆپۆنێسیدا سەریهەڵدا کە لە سپارتا و هاوپەیمانەکانی پێکهاتبوون. دوای هەندێک شەڕی بێ ئەنجام، هەردوولا لە ساڵی ٤٤٧ پێش زایین پەیمانی ئاشتییان واژۆ کرد.
جەنگی پێلۆپۆنێس
شەڕەکە لە ساڵی ٤٣١ پێش زایین بەهۆی ناکۆکی نێوان شارەکانی کۆرسیرا و ئێپیدامنوس دەستی پێکرد. کۆرینت کە هاوپەیمانی سپارتا بوو لە خولی پێلۆپۆنێزیا، دەستوەردانی لە ئێپیدمنیاوە کرد. ئەسینا لە ترسی ئەوەی کە کۆرینت هێزی دەریایی کۆرسیران بگرێت (کە لە ڕووی قەبارەوە لە دوای ئەسینای دووەمە) دەستوەردانی کرد. لە شەڕی سیبۆتادا ڕێگرییان لە لەنگەرگرتنی کۆرینتۆس کرد لە کۆرسیرا و گەمارۆی پۆتیدایان دا و هەموو بازرگانییەکیان لەگەڵ هاوپەیمانەکەی کۆرینتیس کە لە نزیکەوە بوو، مێگارا، قەدەغە کرد. لە نێوان یۆنانیەکان ناکۆکی هەبوو لەسەر ئەوەی کام لایەن پەیماننامەی نێوان کۆمەڵەی دێلیان و پێلۆپۆنێسی پێشێل کردووە، چونکە ئەسینای پایتەخت لە ڕووی تەکنیکییەوە بەرگری لە هاوپەیمانێکی نوێی دەکرد. کۆرنتیەکان بۆ یارمەتی ڕوویان لە سپارتا کرد. سپارتا لە ترسی گەشەسەندنی هێزی ئەسینای پایتەخت و شایەتحاڵی ئامادەیی ئەسینا بۆ بەکارهێنانی لە دژی مێگارییەکان، پەیماننامەکەی پێشێلکراوی ڕاگەیاند و شەڕی پێلۆپۆنێزیا بە جددی دەستیپێکرد.
قۆناغی یەکەمی شەڕەکە (کە بە شەڕی ئارکیدامیا بۆ پاشای سپارتەکان ئارکیداموسی دووەم ناسراوە) تا ساڵی ٤٢١ پێش زایین بەردەوام بوو تاوەکوو واژۆکردنی پەیماننامەی ئاشتیی نیسیا. سەرەتا بەو شێوەیە دەستی پێکرد کە ژەنەراڵی ئەسینای پێریکلیس پێشنیاری کرد کە شارەکەی شەڕێکی بەرگری بکات، خۆی لە شەڕکردن لەگەڵ هێزە وشکانییە باڵاکان بە سەرۆکایەتی سپارتا بەدوور بگرێت و هەموو شتێکی پێویست هاوردە بکات بە پاراستنی هێزی دەریایی بەهێزی خۆی.
ئەم ستراتیژە پێویستی بەوە بوو کە ئەسینای پایتەخت بەرگەی گەمارۆدانی بەردەوام بگرێت و لە ساڵی ٤٣٠ پێش زایین تووشی تاعونێکی ترسناک بوویەوە کە نزیکەی چارەکێکی خەڵکەکەی کوشت، لەنێویاندا پێریکلیس. لەگەڵ نەمانی پێریکلیس، توخمە کەمتر کۆنەپەرستەکان دەسەڵاتیان لە شارەکەدا بەدەستهێنا و ئەسینایش دەستی بە هێرشکردن کرد. لە ساڵی ٤٢٥ پێش زایین، ٣٠٠-٤٠٠ هۆپلیتی سپارتایی (سەرباز)ی لە شەڕی پایلۆسدا گرت، کە بەشێکی بەرچاوی هێزی شەڕکەری سپارتایی بوو. لەم نێوەندەدا ئەسینای پایتەخت لە ساڵی ٤٢٤ پێش زایین لە دیلیۆم و ئەمفیپۆلیس لە ساڵی ٤٢٢ تووشی شکستی گەورە بوو، پەیماننامەی ئاشتیی نیسیا لە ساڵی ٤٢١ قۆناغی یەکەمی شەڕەکەی کۆتایی پێهێنا، کە سپارتا هۆپلیتەکانی وەرگرتەوە و ئەسینا شاری ئەمفیپۆلیسی وەرگرتەوە.
ئەوانەی لە ساڵی ٤٢١ پێش زایین ئاشتی نیسیایان واژۆ کرد، سوێندیان خوارد کە بۆ ماوەی پەنجا ساڵ بەردەوام بن، بەڵام ئاشتی تەنها حەوت ساڵی خایاند. قۆناغی دووەمی جەنگی پێلۆپۆنێس لە ساڵی ٤١٥ پێش زایین دەستی پێکرد کاتێک ئەسینای پایتەخت دەستی کرد بە گەشتی سیسیلیا بۆ پشتگیریکردنی هاوپەیمانەکەی سێگێستا لە سیسیلیا لە دژی هێرشی سیراکیوز (هاوپەیمانێکی سپارتایی) و داگیرکردنی دوورگەکە. سەرەتا سپارتا ئامادە نەبوو یارمەتی سیراکیوز بدات، بەڵام ئەلسیبیادیس، ئەو ژەنەڕاڵە ئەسینایەی کە بانگەشەی بۆ گەشتی سیسیلیا کردبوو، دوای ئەوەی تۆمەتبارکرا بە کردەوەی زۆر بێ بەزەییانە. ئەلسیبیادیس سپارتاکییەکانی قایل کرد کە ناتوانن ڕێگە بە ئەسینا بدەن سیراکیوز بخاتە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە، بۆیە هەڵمەتێک دەستی پێکرد دژی ئەسینا و هەڵمەتەکە بە کارەسات بۆ خەڵکی ئەسینا کۆتایی هات.
دوای شکستی ئەسینا لە سیسیلیا، لە ساڵی ٤١١ پێش زایین ڕاپەڕینێکی ئۆلیگارشی لە ئەسینای پایتەخت چانسی ئاشتی درێژکردەوە، بەڵام هێزی دەریایی ئەسینای کە پابەند بوو بە دیموکراسیەوە، ئامادە نەبوو گۆڕانکارییەکە قبووڵ بکات و بە ناوی ئەسیناوە بەردەوام بوو لە شەڕکردن. ئۆلیگارشی لە ئەسینای پایتەخت داڕما و ئەلسیبیادیس ئەوەی بۆ ئەسینای لەدەستچووبوو داگیری کردەوە.
ئەسینای پایتەخت لە ساڵی ٤٠٦ پێش زایین شەڕی ئارگینوسای بردەوە، بەڵام بە زیانێکی زۆر. دواتر دوای ساڵێک خۆی ڕادەست کرد و کۆتایی بە جەنگی پێلۆپۆنێزی هێنا و ماوەی کورتی هەژموونی سپارتەکانی لە یۆنان دەستپێکرد. شەڕەکە وێرانکاری لە دوای خۆیدا بەجێهێشت. ناڕازیبوون لە هەژموونی سپارتەکان لەلایەن هەردوو هاوپەیمانی ئەسینای و پێشووی سپارتاکانەوە بووە هۆی شەڕی کۆرینتیس لە ساڵانی ٣٩٥-٣٨٧ پێش زایین. بە پشتیوانی ئیمپراتۆریەتی فارسی هەخامەنشییەکان، ئەسینای پایتەخت، تیبس، کۆرینتس و ئارگۆس بە شێوەیەکی بەرچاو هێزی سەربازی سپارتەکانیان لاواز کرد، هەرچەندە سەرکەوتوو نەبوون لە کۆتاییهێنان بە باڵادەستی سپارتەکان.
شەڕەکە بە پەیماننامەی ئەنتالسیداس لە ساڵی ٣٨٧ پێش زایین کۆتایی هات، کە تێیدا سپارتا ناچار بوو ئایۆنیا و قوبرس بداتە دەست ئیمپراتۆریەتی فارس. جەنگی کۆرنتیۆس و دوای ئەوە زیاتر تۆوی ناڕەزایی لە یۆنانی سپارتایی چاند، ئەمەش وایکرد کە تێبانییەکان جارێکی دیکە هێرش بکەنە سەری. ژەنەراڵەکەیان، ئیپامینداس، لە شەڕی لیوکترا لە ساڵی ٣٧١ پێش زایین سپارتای شکست پێهێنا، ئەمەش قۆناغێکی باڵادەستی تیبانی لە یۆنان دەستپێکرد. لە ساڵی ٣٤٦ پێش زایین، کە نەیتوانی لە شەڕی دە ساڵەی لەگەڵ فۆکیسدا سەربکەوێت، تیبس داوای یارمەتی لە فیلیپی دووەمی مەقدۆنی کرد. مەقدۆنی بە خێرایی شار-دەوڵەتەکانی یۆنانی لە ژێر هەژموونی مەقدۆنیادا یەکخست و لە ساڵانی ٣٣٨-٣٣٧ پێش زاییندا بوو بە کۆمەڵەی کۆرینتس.
لە ساڵی ٣٣٦ پێش زایین دەسەڵات گواسترایەوە بۆ کوڕی فیلیپ، ئەسکەندەری مەکدۆنی، کە دە ساڵی داهاتووی بەسەر برد بۆ داگیرکردنی ئیمپراتۆریەتی فارس و بەشێکی زۆری ڕۆژاوای ئاسیا و میسر. لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا ئەسکەندەر یەکێک لە گەورەترین ئیمپراتۆریەتەکانی لە مێژوودا دروستکردبوو، کە لە یۆنانەوە تا باکووری ڕۆژاوای هیندستان درێژبووەوە. بەهۆی ئەوەی لە شەڕدا نەدۆڕاوە، بە شێوەیەکی بەرفراوان بە یەکێک لە گەورەترین و سەرکەوتووترین فەرماندە سەربازییەکانی مێژوو دادەنرێت. دوای مردنی ئەسکەندەر لە ساڵی 323 پێش زایین، ئیمپراتۆریەتی مەقدۆنیا لە ژێر شەڕە ناوخۆییە بەرفراوانەکاندا هەڵوەشایەوە، سەردەمی هێلینیستی مێژووی یۆنان دەستی پێکرد.
یۆنانی هێلینیستی
سەردەمی هێلینیستی مێژووی یۆنان بە مردنی ئەسکەندەری مەزن لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین دەست پێدەکات و بە داگیرکردنی نیمچە دوورگە و دوورگەکانی یۆنانی لەلایەن ڕۆمەوە لە ساڵی ١٤٦ پێش زایین کۆتایی دێت. هەرچەندە دامەزراندنی دەسەڵاتی ڕۆمانی بەردەوامی کۆمەڵگە و کولتووری هێلینیستی نەشکاند، کە لە بنەڕەتدا تا هاتنی ئایینی مەسیحی وەک خۆی مابووەوە، بەڵام کۆتاییهاتنی سەربەخۆییی سیاسیی یۆنان بوو. ناوەندە گەورەکانی کولتوری هێلینیستی بریتی بوون لە ئەسکەندەریە و ئەنتیکیا کە پایتەختەکانی میسری بەتلیمۆس و سووریای سێلۆسید بوون.
ئەسینای پایتەخت و هاوپەیمانەکانی لە دژی مەقدۆنی ڕاپەڕین کاتێک بیستیان ئەسکەندەری گەورە لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین مردووە، بەڵام لە ماوەی ساڵێکدا لە جەنگی لامیاندا شکستیان هێنا. لەم نێوەندەدا ململانێیەک بۆ دەسەڵات لە نێوان ژەنەڕاڵەکانی ئەسکەندەردا سەریهەڵدا، کە بووە هۆی تێکچوونی ئیمپراتۆریەتەکەی و دامەزراندنی ژمارەیەک شانشینی نوێ لە شەڕەکانی دیادۆچیدا. بەتلیمۆس لەگەڵ میسر مایەوە و سێلۆکۆس لەگەڵ شام و میزۆپۆتامیا و خاڵەکانی ڕۆژهەڵات. کۆنتڕۆڵکردنی یۆنان و تراکیا و ئەنادۆڵ کێبڕکێی لەسەر بوو، بەڵام تا ساڵی ٢٩٨ پێش زایین شانشینی ئەنتیگۆنید جێگەی ئەنتیپاتریدی گرتەوە.
کۆنترۆڵی مەقدۆنیا بەسەر شار-دەوڵەتەکاندا پچڕپچڕ بوو، ژمارەیەک یاخیبوونیان تێدابوو. ئەسینای پایتەخت و ڕۆدس و پێرگامۆم و دەوڵەتانی تری یۆنان سەربەخۆیییەکی بەرچاویان پاراست و پەیوەندییان بە کۆمەڵەی ئیتۆلیاوە کرد وەک ئامرازێک بۆ بەرگریکردن و گەڕاندنەوەی دیموکراسی لە دەوڵەتەکانیاندا، چونکە مەقدۆنیان وەک شانشینییەکی ستەمکار دەبینی. کۆمەڵەی ئەخیا، لە کاتێکدا کە بە ناو ملکەچی بەتلیمیا بوو، لە ڕاستیدا سەربەخۆ بوو، و زۆربەی باشووری یۆنانیان کۆنترۆڵ کرد. هەروەها سپارتا بە سەربەخۆیی مایەوە، بەڵام بە گشتی ڕەتیکردەوە پەیوەندی بە هیچ خولێکەوە بکات.
لە ساڵی ٢٦٧ پێش زایین، بەتلیمۆسی دووەم شارەکانی یۆنانی ڕازی کرد بۆ ڕاپەڕین دژی مەقدۆن لە شەڕی کرێمۆنیدا کە بە ناوی سەرکردەی ئەسینای کریمۆنیدسەوە ناونرا. شارەکان شکستیان هێنا و ئەسینا سەربەخۆیی و دامەزراوە دیموکراسیەکانی لەدەستدا. ئەمەش کۆتاییهاتنی ئەسینا بوو وەک ئەکتەرێکی سیاسی، هەرچەندە وەک گەورەترین و دەوڵەمەندترین و کشتوکاڵیترین شاری یۆنان مایەوە. لە ساڵی ٢٢٥ پێش زایین، مەقدۆن لە کۆس بەلەمی میسری بردەوە و دوورگەکانی ئیجەی جگە لە ڕۆدس، هێنایە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە. سپارتا بە دوژمنایەتی ئاخیاکان مایەوە و لە ساڵی ٢٢٧ پێش زایین هێرشی کردە سەر ئاخایا و دەستی بەسەر کۆمەڵەکەدا گرت. ئاخایاییەکانیش مەقدۆنی دووریان پێ باشتر بوو لە سپارتای نزیک و هاوپەیمانی یەکەمیان کرد. لە ساڵی ٢٢٢ پێش زایین، سوپای مەقدۆنیا شکستی بە سپارتاکەکان هێنا و شارەکەیان گرتەوە و ئەمەش یەکەمجار بوو کە سپارتا لەلایەن دەوڵەتێکی جیاوازەوە داگیرکرابێت.
فیلیپی پێنجەمی مەقدۆنی دوایین فەرمانڕەوای یۆنانی بوو کە هەم بەهرە و هەم دەرفەتی یەکخستنی یۆنان و پاراستنی سەربەخۆیی خۆی لە بەرانبەر دەسەڵاتی ڕۆما کە هەمیشە لە زیادبووندا بوو بەکارهێنا. لە ژێر چاودێری ئەودا ئاشتی ناوپاکتوس (٢١٧ پێش زایین) کۆتایی بە ململانێی نێوان مەقدۆن و خولەکانی یۆنانی هێنا و لەم کاتەدا هەموو یۆنانەکانی کۆنترۆڵ کرد جگە لە ئەسینای پایتەخت و ڕۆدس و پێرگامۆم. بەڵام لە ساڵی ٢١٥ پێش زایین فیلیپ هاوپەیمانی لەگەڵ دوژمنی ڕۆما کارتاژ پێکهێنا. ڕۆما بەپەلە شارەکانی ئاخایای لە دڵسۆزی ناوەکییان بۆ فیلیپ دوورخستەوە و هاوپەیمانی لەگەڵ ڕۆدس و پەرگامۆ دروستکرد کە بەهێزترین دەسەڵات بوو لە ئاسیای بچووک. یەکەم جەنگی مەقدۆنیا لە ساڵی ٢١٢ پێش زایین سەریهەڵدا و لە ساڵی ٢٠٥ پێش زایین بەبێ ئەنجام کۆتایی هات، بەڵام مەقدۆنیا وەک دوژمنی ڕۆما دانرا.
لە ساڵی ٢٠٢ پێش زایین ڕۆما شکستی بە کارتاژ هێنا، لە ساڵی ١٩٨ پێش زایین، جەنگی دووەمی مەقدۆنیا سەریهەڵدا، چونکە ڕۆما مەقدۆنی وەک هاوپەیمانێکی ئەگەری ئیمپراتۆریەتی سێلۆسید دەبینی، کە گەورەترین دەسەڵات بوو لە ڕۆژهەڵات. هاوپەیمانەکانی فیلیپ لە یۆنان جێیان هێشت و لە ساڵی ١٩٧ پێش زایین لە شەڕی سینۆسێفالادا بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە لەلایەن تیتۆس کوینتیۆس فلامینیۆسی سەرۆکی ڕۆمانیەوە شکستی پێ هێنرا. فلامینیۆس پیاوێکی میانڕەو و سەرسام بوو بە کولتووری یۆنانی. فیلیپ ناچار بوو بەلەمەکانی خۆی ڕادەست بکات و ببێتە هاوپەیمانی ڕۆمانی، بەڵام ڕزگاری بوو. لە یارییەکانی ئیستمیا لە ساڵی ١٩٦ پێش زایین، فلامینیۆس هەموو شارەکانی یۆنانی بە ئازادی ڕاگەیاند، هەرچەندە گاریسۆنەکانی ڕۆمانی لە کۆرینت و چالسیس دانران. بەڵام ئەو ئازادییەی ڕۆما بەڵێنی پێدابوو، تەنیا خەیاڵ بوو. جگە لە ڕۆدس هەموو شارەکان لە کۆمەڵەیەکی نوێدا ناویان تۆمارکرا کە لە کۆتاییدا ڕۆما کۆنتڕۆڵی کردن.
