ناوه‌ڕۆك
سەرەتا
ئاگرکوژێنەوە (بە ئینگلیزی; Fire fighter، بە عەرەبی; طفاية حریق) ئامێرێکی چالاکی قەبارە بچووکە کە بە ئاسانی هەڵدەگیرێت و بەکاردێت بۆ پاراستن لە گرگڕتنی ئاگر. بە شێوەیەکی ئاسایی پڕ دەکرێتەوە لە ماددەیەکی کیمیایی وشک یان شێدار کە بەکاردێت بۆ کوژاندنەوە یان کۆنترۆڵکردنی ئاگرە بچووکەکان، کە زۆرجار لە حاڵەتی لەناکاودا ڕوودەدەن. شیاو نییە بۆ بەکارهێنان بۆ ئاگرێکی لە کۆنترۆڵ دەرچوو، وەک ئەوەی کە گەیشتووەتە سەربان چونکە لەو دۆخانەدا بەکارهێنەر دەخاتە مەترسییەوە (بۆ نموونە، هیچ ڕێگایەکی دەربازبوونی نییە، دووکەڵی هەیە، مەترسی تەقینەوەی هەیە، هتد)، یان بە شێوەیەکی تر ئاگرێکی لەو جۆرە پێویستی بە کەلوپەلی پێویست، کارمەند، سەرچاوە و شارەزایی تیمی ئاگرکوژێنەوە هەیە.
پێکهاتەکانی ئاگر کوژێنەوە
بە شێوەیەکی نموونەیی، ئاگرکوژێنەوە لە بۆڕی پەستانی لوولەکی پێکدێت کە ماددەیەکی تێدایە و دەتوانرێت دەربکرێت بۆ کوژاندنەوەی ئاگرەکە. هەروەها ئامێری ئاگرکوژێنەوە هەیە کە بە بۆڕی پەستانی نا لوولەکی دروست دەکرێن بەڵام ئەمانەیان کەمتر باون.
جۆرە سەرەکییەکانی ئاگر کوژێنەوە
دوو جۆری سەرەکی ئاگرکوژێنەوە هەیە: خەزنکردنی پەستان و پرۆسەی قەپاخی فیشەک یاخود کارتریج.
ئاگر کوژێنەوەی جۆری خەزنکردنی پەستان
لە یەکەکانی پەستانی خەزنکراودا، دەرکەرەکە (ئەو ماددەیەی دەکرێتە دەرەوە کاتی بەکارهێنانی ئاگر کوژێنەوەکە) لە هەمان بەش هەڵدەگیرێت وەک خودی ماددەی ئاگرکوژێنەوە. بەپێی ئەو ماددەیەی کە بەکاردێت، سوتەمەنی جیاواز بەکاردێت. لەگەڵ ئاگر کوژێنەوەی کیمیایی وشک، نایترۆجین بە شێوەیەکی ئاسایی بەکاردێت، هەروەها لەگەڵ ئاگر کوژێنەوەی ئاو و کەفەکان بە شێوەیەکی ئاسایی هەوا بەکاردەهێنرێت. ئاگرکوژێنەوەی خەزنکردنی پەستان باوترین جۆری ئاگر کوژێنەوەتە.
ئاگر کوژێنەوەی جۆری کارتریج
ئاگر کوژێنەوەکانی کارتریج گازی دەرکراوی تێدایە لە کارتیجێکی جیاواز کە پێش دەرچوون لێدراوە و سوتەمەنیەکە بە ماددەی کوژاندنەوەکە ئاشکرا دەکات. ئەم جۆرە باو نییە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەکانی وەک دامەزراوە پیشەسازییەکان بەکاردێت، کە تێیدا بەکارهێنانی بەرزتر لە تێکڕا وەردەگرن. لایەنی باشی ئەم جۆرە لە ئاگر کوژێنەوە ئەوەیە کە ئەوان بارگاویکردنەوەی سادە و خێرایان هەیە، ڕێگە بە کارپێکەر دەدات کە ئامێری کوژاندنەوەکە دەرباز بکات و بارگاوی بکاتەوە و بگەڕێتەوە بۆ ئاگرەکە لە ماوەیەکی گونجاودا. بە پێچەوانەی ئاگر کوژێنەوەی جۆری پەستانی خەزنکراو، ئەم ئاگرکوژێنەرەوانە دوانەئۆکسیدی کاربۆنی پەستێنراو بەکاردەهێنن لەجیاتی نایترۆجین. هەرچەندە کارتیجی نایترۆجین بەکاردێت لەسەر مۆدێلەکانی پلەی گەرمی نزم (ڕێژەی ٦٠ ی ژێر سفر ). ئامێرەکانی ئاگر کوژێنەوەی کارتریج لە جۆرەکانی پاودەری وشک و ماددەی کیمیایی وشک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەردەستن. هەروەها بەردەستن لە جۆرەکانی ئاو و ماددە شێدارکەرەوەکان و کەف و کیمیایی وشک (پۆلەکانی ABC و B.C)، و پاودەری وشک (پۆلی D) لە تەواوی جیهاندا.
ئاگر کوژێنەوەکان دابەش دەکرێن بۆ دوو جۆری تر بە دەست هەڵگیراو و لەسەر گالیسکەی جێگیرکراو (هەروەها پێی دەوترێت ئاگر کوژێنەوەی چەرخەکان). ئاگر کوژێنەوەی بە دەست هەڵگیراو کێشی لە ٠.٥ بۆ ١٤ کیلۆگرام (١.١ بۆ ٣٠.٩ پاوەند) دەبێت، بۆیە بە ئاسانی بە دەست دەگوازرێنەوە. ئاگر کوژێنەوەی لەسەر گالیسکە جێگیرکراو بە شێوەیەکی ئاسایی کێشی زیاتر لە ٢٣ کیلۆگرام (٥١ پاوەند). ئەم مۆدێلانەی جێگیرکراون بە زۆری لە شوێنەکانی دروستکردن، فڕۆکەخانەکان، هەروەها بەندەرەکان و دەریاکان دەدۆزرێنەوە.
مێژوو
یەکەم ئاگرکوژێنەوە لە ئینگلتەرا داهێنرا لە ساڵی ١٧٢٣ لەلایەن ئەمبرۆس گۆدفری، کە کیمیازانێکی بەناوبانگی ئەو کاتە بووە. ئاگر کوژێنەوەکە پێکهاتبوو لە سندوقێک لە شلەی ئاگرکوژێنەوە و ژوورێکی بۆڵدەری تێدابوو. ئەمە پەیوەندی هەبوو بە سیستەمێکی فیوزەوە کە داگیرسابوون، تەقینەوەی بۆمبەکە و بڵاوکردنەوەی چارەسەرەکە. ئەم ئامێرە لەوانەیە تا ڕادەیەکی سنووردار بەکارهێنرابێت، هەروەک هەفتانەی برادلی بۆ ٧ی تشرینی دووەمی ١٧٢٩ لە لەندەن ئاماژە بە چوستی دەکات لە ڕاگرتن و کۆنترۆڵکردنی ئاگر.
ئامێرێکی ئاگرکوژێنەوەی پەستانکراوی هەڵگیراو بە ناوی "لەناوچوو" لەلایەن کاپتنی بەریتانی جۆرج ویلیام مانبی داهێنرا و لە ساڵی ١٨١٦ بۆ کۆمیسیاری کاروباری باراک پیشان درا. ئامێرەکە لە لوولەی مس پێکهاتبوو کە ٣ گاڵۆن (١٣.٦ لیتر) لە خۆڵەمێشی مرواری (پۆتاسیۆم کاربۆنەیت) ی تیا بوو هەروەها لەناو هەوای پەستێنراودا بوو. لە کاتی بەکارهێنانیدا شلەی دەرکرد بۆ سەر ئاگرەکە.
تۆماس جەی مارتن، داھێنەرێکی ئەمریکی، خەڵاتی داھێناننامەی پێدرا بۆ باشترکردنی ئاگرکوژێنەوەکان لە ٢٦ ئازاری ١٨٧٢. داهێنانەکەی لە نوسینگەی داھێنانی ویلایەتە یەکگرتووەکان لە واشنتۆن دی سی کە لە ژێر ژمارەی داھێنانی ١٢٥،٦٠٣ تۆمارکراوە.
ئامێری ئاگر کوژاندنەوەی ترشی سۆدا بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٨٦٦ داهێنرا لەلایەن فرانسوا کارلیەری فەڕەنسی کە تێکەڵەیەک بوو لە ئاو و بایکرۆبۆنەیتی سۆدیۆم لەگەڵ ترشی تارتاریک، هەروەها گازی سوتەمەنی دوانە ئۆکسیدی کاربۆنی بەرهەمهێنا. بەڵام لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئامێری کوژاندنەوەی ترشی سۆدا لە ساڵی ١٨٨٠ لەلایەن ئەلمۆن ئێم گرانجەر داهێنرا. ئامێری ئاگر کوژاندنەوەکەی ئەلمۆن ئێم گرانجەر کارلێکی نێوان بایکرۆبۆنەیتی سۆدیۆم و ترشی گۆگردی بەکارهێنا بۆ دەرکردنی ئاوی پەستانکراو بۆ سەر ئاگرەکە، ترشی گۆگردی چڕکراوە لە لوولەکەکە ڕاگیرا. بە پشت بەستن بە جۆری کوژێنەرەوەکە، بوتڵی ترش دەتوانرێت بە دوو ڕێگا بشکێنرێت. یەکێکیان کاتێک پلنگەرێکی بەکارهێنا بۆ شکاندنی ترشەکە، لە کاتێکدا دووەمیان وەستانێکی پێشەوەی بڵاوکردەوە کە بوتڵەکەی داخست. کاتێک ترشەکە تێکەڵ بوو لەگەڵ ئاوەگیراوەی بایکرۆبۆنات، گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دەردەکرێت و بەو شێوەیە فشار دەخاتە سەر ئاوەکە.
ئامێری کوژاندنەوەی کارتڕیج لەلایەن ڕید و کامبێڵی ئینگلتەراییەوە داهێنرا لە ساڵی ١٨٨١، کە ئاو یان ئاوەگیراوەی ئاویان بەکاردەهێنا. دواتر مۆدێلێکی تێتراکلۆرایدی کاربۆنیان داهێنا کە پێی دەگوترا "پێترۆلیکس" کە بە مەبەستی بەکارهێنانی ئۆتۆمبێل بە بازاڕ کرا.
ئامێری کوژاندنەوەی کەفی کیمیایی لە ساڵی ١٩٠٤ داهێنرا لەلایەن ئەلێکساندەر لۆران لە ڕووسیا، لەسەر بنەمای داهێنانی پێشووی کەفی ئاگرکوژێنەوە. لۆران یەکەم جار بەکاری هێنا بۆ کوژاندنەوەی قاپێکی نەوت. ئاگر کوژێنەوەکە کاری کرد و لە جۆری ترشی سۆدا دەچوو، بەڵام بەشەکانی ناوەوە کەمێک جیاواز بوون. تانکە سەرەکییەکە گیراوەی بایکاربۆناتی سۆدیۆمی لە ئاودا تیابوو، لە کاتێکدا کۆگای ناوەوە (کەمێک گەورەترە لە هاوتای یەکەی ترشی سۆدا) گیراوەی ئەلەمنیۆمی گۆگردی تێدابوو. کاتێک گیراوەکان تێکەڵ دەکران بەزۆری بە پێچەوانە کردنەوەی یەکەکە، دوو شلەکە کاردانەوەیان هەبوو بۆ دروستکردنی کەفێکی چەور و گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن.
کەفەکە تێکەڵەیەک بوو لە بەرهەمەکانی کارلێکە کیمیاییەکان، سۆدیۆم و جێلی خوێی ئەلەمنیۆم کە بە دوانە ئۆکسیدی کاربۆن بەرز دەبنەوە. لەبەر ئەوە، کەفەکە ڕاستەوخۆ لە یەکەکەوە دەردەچوو، بەبێ ئەوەی پێویستی بە بۆری لقێکی هەناسەدان بێت (وەک لە جۆرە نوێیەکانی کەفەی میکانیکی پێویستە).
لە ساڵی ١٩١٠، کۆمپانیای بەرهەمهێنانی پیرین لە دێلاوەر داهێنانێکی تۆمارکرد بۆ بەکارهێنانی تێتراکلۆرایدی کاربۆن (CTC، یان CCl4) بۆ کوژاندنەوەی ئاگر. شلەیەک گڕەکەی بە هەڵم دەکرد و دەیکوژاندەوە بە ڕێگریکردن لە کارلێکی زنجیرەیی کیمیایی پرۆسەی سوتان (ئەوە گریمانەیەکی سەرەتای سەدەی بیستەم بوو کە توانای کوژاندنەوەی ئاگر لە تێتراکلۆرایدی کاربۆن پشتی بە لابردنی ئۆکسجین دەبەست).
لە ساڵی ١٩١١، ئەوان ئامێرێکی ئاگر کوژێنەرەوەی بچووکیان داهێنا کە ماددەی کیمیایی بەکاردەهێنا. ئەم ئامێرە پێکهاتبوو لە کۆگایەکی بڕۆنز یان کرۆم لەگەڵ دەستپێکەرێکی یەکخراو، کە بەکاردەهێنرا بۆ دەرکردنی شلەیەکی جێت یاخود فیشقە بەرەو ئاگرەکە. بەزۆری توانای یەک کوارتی ئیمپراتۆری (١.١ لیتر) یان یەک پینتی ئیمپراتۆری (۰.۵٧ لیتر) بوو، هەروەها بەردەست بوو بە قەبارەی دوو گاڵۆنی ئیمپراتۆری (٩.١ لیتر). لەبەر ئەوەی کۆگاکە پەستانی نەبوو، دەتوانرا پڕبکرێتەوە دوای بەکارهێنان لە ڕێگەی پلاکێکی پڕکردنەوە لەگەڵ دابینکردنی تازەی CTC.
جۆرێکی دیکەی ئامێری کوژاندنەوەی کاربۆن تێتراکلۆرید بۆمبی ئاگر بوو. ئەمە لە گۆیەکی شوشەیی پێکهاتبوو کە پڕبوو لە CTC، هەروەها مەبەست لێی ئەوە بوو کە فڕێ بدرێت بۆ بنکەی ئاگر (ئەوانەی زوو ئاوی خوێیان بەکاردەهێنا، بەڵام سی تی سی کاریگەرتر بوو). تێتراکلۆرایدی کاربۆن گونجاو بوو بۆ شلە و ئاگرە کارەباییەکان و ئامێرەکانی کوژاندنەوە بۆ مۆتۆڕی بارهەڵگرەکان گونجاو بوون.
ئامێرەکانی کوژاندنەوەی کاربۆن تێتراکلۆرید لە ساڵانی پەنجاکاندا بەهۆی ژەهراویبوونی ماددە کیمیاییەکەوە بەرەو کشانەوە چوون، بەرکەوتن بە چڕی بەرز زیان بە کۆئەندامی دەمار و ئەندامە ناوخۆییەکان دەگەیەنێت. هەروەها، کاتێک لەسەر ئاگر بەکاردێت، گەرمیەکە دەتوانێت سی تی سی بگۆڕێت.
لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا واتا ١٩٧٠ بەدواوە، ئاگر کوژێنەوەی هالۆن ١٢١١ لە ئەورووپاوە داهات بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، لەوێ لە کۆتاییەکانی چلەکان یان سەرەتای پەنجاکان بەکارهێنرا. ئاگر کوژێنەوەی هالۆن ١٣٠١ لەلایەن دوپۆنت و سوپای ئەمریکاوە لە ساڵی ١٩٥٤ پەرەیپێدرا. هەردوو ١٢١١ و ١٣٠١ کاردەکەن بە ڕێگریکردن لە کاردانەوەی زنجیرەیی ئاگرەکە.
ئاگر کوژێنەوەی هاڵۆن تا ئێستاش و ئەم سەدەی دوو هەزارەکان بەکاردەهێنرێت، بەڵام بەهۆی کاریگەرییە ژینگەییەکەیەوە چەندین زیانی لاوەکی دەکرێت هەبێت و پێویست دەکات سنووردارتر مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. ئەورووپا و ئوسترالیا بە توندی بەکارهێنانیان سنووردار کردووە لەوەتەی پرۆتۆکۆلی مۆنتریال لە ساڵی ١٩٨٧ دەرکرا. بەڵام سنووردارکردنێکی کەمتر توند لە ئەمریکا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا جێبەجێ کراوە لە بەرامبەر بەکارهێنانی ئاگر کوژێنەوەکانی هاڵۆن.
