شەڕی فەللوجە

پێشەکی

شەڕی فەللوجە، کە بە یەکێک لە خوێناویترین و ناسراوترین ڕووداوەکانی شەڕی عێراق دادەنرێت، بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە ڕەوتی داگیرکردنی عێراق و سەرهەڵدانی بەرەنگاری لە دژی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی.

پێشینەی مێژوویی

فەللوجە، شارێکی کۆنی عێراقە کە دەکەوێتە پارێزگای ئەنبار، نزیکەی 65 کیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای بەغدا. شارەکە بە "شاری مزگەوتەکان" ناسراوە و بە درێژایی مێژوو وەک ناوەندێکی گرنگی ئایینی و کولتووری موسڵمانانی سوننە ناسراوە. پێش داگیرکردنی عێراق لە ساڵی 2003، فەللوجە خاوەنی نزیکەی 300,000 دانیشتوو بوو.

لە ماوەی دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس، فەللوجە وەک یەکێک لە پێگە سەرەکییەکانی پشتیوانی بۆ سەدام حوسێن دەناسرا. زۆرێک لە ئەفسەرە پایەبەرزەکانی سوپای عێراق و دەزگا ئەمنییەکان خەڵکی ئەم شارە بوون. ئەم پێشینە مێژووییە ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دیاریکردنی پەیوەندی نێوان دانیشتووانی شارەکە و هێزە داگیرکەرەکان دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس.

دوای داگیرکردنی عێراق لە مارسی 2003، فەللوجە زوو بووە یەکێک لە ناوەندە سەرەکییەکانی بەرەنگاری دژی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی. شارەکە، بە هۆی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و ئایینی تایبەتی خۆی، بە خێرایی بووە پەناگەیەک بۆ چەکدارانی سوننە و ئەندامانی پێشووی حیزبی بەعس کە دژی ئامادەیی هێزە بیانییەکان بوون لە عێراق.

هۆکارەکانی دەستپێکردنی شەڕ

گرژییەکان لە نێوان دانیشتووانی فەللوجە و هێزەکانی ئەمریکا لە سەرەتای داگیرکردنەوە دەستی پێکرد. لە 28ی نیسانی 2003، تەقەکردن لە خۆپیشاندەران لەلایەن سەربازانی ئەمریکاوە بووە هۆی کوژرانی 17 کەس و برینداربوونی دەیانی تر. ئەم ڕووداوە بووە هۆی زیادبوونی ڕق و بێزاری خەڵکی ناوچەکە لە هێزە بیانییەکان.

بەڵام، ڕووداوی سەرەکی کە بووە هۆی دەستپێکردنی شەڕی گەورەی فەللوجە لە 31ی مارسی 2004 ڕوویدا. لەم ڕۆژەدا، چوار کارمەندی کۆمپانیای ئەمنی تایبەتی ئەمریکی (Blackwater USA) لە ناو شاری فەللوجە کوژران و لاشەکانیان سووتێنران و هەڵواسران. ئەم ڕووداوە کە لە میدیای جیهانیدا بە بەرفراوانی بڵاوکرایەوە، بووە هۆی وروژاندنی ڕای گشتی ئەمریکا و پاڵنەرێک بۆ بەرپرسانی سەربازی ئەمریکا بۆ ئەنجامدانی کردەوەیەکی سەربازی گەورە لە دژی شارەکە.

قۆناغی یەکەمی شەڕ

لە 4ی نیسانی 2004، تەنها چوار ڕۆژ دوای کوشتنی کارمەندەکانی Blackwater، هێزەکانی ئەمریکا دەستیان بە ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی گەورە کرد بۆ کۆنترۆڵکردنی شاری فەللوجە. ئەم قۆناغەی شەڕ، کە بە ناوی "ئۆپەراسیۆنی ڕەشەبای قورس" ناسرا، بە یەکێک لە قورسترین و خوێناویترین شەڕەکانی جەنگی عێراق دادەنرێت.

هێزەکانی ئەمریکا، بە پشتیوانی هێزە ئاسمانییەکان و چەکی قورس، هێرشیان کردە سەر شارەکە. بەڵام بەرگری توندی چەکدارە عێراقییەکان، کە زۆربەیان ئەندامانی پێشووی سوپای عێراق و گرووپە ئیسلامییەکان بوون، بووە هۆی درێژبوونەوەی شەڕەکە. شەڕی قورس لە کۆڵانەکانی شارەکەدا بەردەوام بوو، کە تێیدا هەردوو لایەن زیانی گەورەیان بەرکەوت.

یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی ئەم قۆناغەی شەڕ بریتی بوو لە بەکارهێنانی چەکی قەناس لەلایەن بەرگریکارانی شارەکەوە، کە توانیان زیانێکی گەورە بە هێزەکانی ئەمریکا بگەیەنن. هەروەها، بەکارهێنانی بۆمبە چێنراوەکان و هێرشە خۆکوژییەکان لەلایەن چەکدارە عێراقییەکانەوە کێشەیەکی گەورەی بۆ هێزەکانی ئەمریکا دروستکرد.

لە ماوەی ئەم قۆناغەی شەڕدا، نزیکەی 600 کەس لە دانیشتووانی مەدەنی کوژران و هەزارانی تر بریندار بوون. هەروەها، دەیان هەزار کەس ناچار بوون شارەکە بەجێبهێڵن و ئاوارە ببن. کاولکاری بەرفراوانی ژێرخانی شارەکە و قەیرانی مرۆیی گەورە لە ئەنجامی ئەم شەڕە دروست بوو.

لە کۆتاییدا، لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی و ناڕەزایەتی بەرفراوانی عێراقییەکان، هێزەکانی ئەمریکا ناچار بوون لە 1ی ئایاری 2004 پاشەکشە بکەن و کۆنترۆڵی شارەکە بە هێزێکی عێراقی بسپێرن کە پێکهاتبوو لە ئەفسەرانی پێشووی سوپای عێراق. ئەم بڕیارە وەک شکستێک بۆ ستراتیژی سەربازی ئەمریکا لە عێراق سەیر کرا.

قۆناغی دووەمی شەڕ

دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە فەللوجە لە ئایاری 2004، شارەکە بووە پەناگەیەکی سەرەکی بۆ گرووپە چەکدارە جیهادییەکان، بە تایبەتی ڕێکخراوی ئەلقاعیدە لە عێراق بە سەرکردایەتی ئەبو موسعەب ئەلزەرقاوی. ئەم بارودۆخە بووە هۆی ئەوەی کە سەرکردایەتی سەربازی ئەمریکا بڕیار بدات جارێکی تر هێرش بکاتە سەر شارەکە بۆ پاککردنەوەی لە چەکداران.

لە 7ی تشرینی دووەمی 2004، هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیان، بە هاوکاری هێزە عێراقییەکان، دەستیان بە ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی گەورە کرد کە بە ناوی "ئۆپەراسیۆنی خشتی دووەم" ناسرا. ئەم ئۆپەراسیۆنە، کە بە گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەمریکا لە عێراق دوای داگیرکردنی وڵاتەکە دادەنرێت، بە بەشداری نزیکەی 10,000 سەربازی ئەمریکی و 2,000 سەربازی عێراقی ئەنجام درا.

پێش دەستپێکردنی هێرشەکە، زۆربەی دانیشتووانی مەدەنی شارەکە ئاگادار کرانەوە و داوایان لێکرا شارەکە چۆڵ بکەن. بەڵام، نزیکەی 50,000 کەس لە ناو شارەکەدا مانەوە. هێزەکانی ئەمریکا سەرەتا دەستیان کرد بە بۆردومانی ئاسمانی چڕوپڕ و دواتر هێرشی زەمینی دەستی پێکرد.

شەڕەکە بە یەکێک لە سەختترین و خوێناویترین شەڕەکانی سەدەی بیست و یەکەم دادەنرێت. چەکدارە عێراقییەکان بەرگرییەکی توندیان کرد و شەڕێکی قورسیان لە کۆڵان بە کۆڵانی شارەکەدا بەرپا کرد. هێزەکانی ئەمریکا ناچار بوون بۆ کۆنترۆڵکردنی هەر خانوویەک شەڕێکی قورس بکەن. بەکارهێنانی چەکی قورس، وەک تانک و تۆپخانە، لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە بووە هۆی وێرانبوونی بەشێکی زۆری شارەکە.

یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی بەردەم هێزەکانی ئەمریکا بریتی بوو لە ئامادەکارییە پێشوەختەکانی چەکدارە عێراقییەکان. ئەوان تۆڕێکی ئاڵۆزی تونێل و خانووی تەڵەدانراویان ئامادە کردبوو کە بووە هۆی زیانگەیاندنی زۆر بە هێزە هێرشبەرەکان. هەروەها، بەکارهێنانی ژمارەیەکی زۆر لە بۆمبە چێنراوەکان و قەناسەکان لەلایەن بەرگریکارانەوە بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی قوربانییەکانی هێزەکانی ئەمریکا.

شەڕەکە بۆ ماوەی شەش هەفتە بەردەوام بوو، تا لە 23ی کانوونی یەکەمی 2004 هێزەکانی ئەمریکا توانیان کۆنترۆڵی تەواوی شارەکە بگرنە دەست. لەم قۆناغەی شەڕدا، نزیکەی 1,500 چەکداری عێراقی کوژران و سەدانی تر دەستگیر کران. لە بەرامبەردا، 95 سەربازی ئەمریکی و هەشت سەربازی عێراقی کوژران و نزیکەی 800 سەربازی تر بریندار بوون.

تاکتیک و ستراتیژی شەڕ

شەڕی فەللوجە خاوەنی چەندین تایبەتمەندی سەربازی گرنگ بوو کە کردی بە یەکێک لە ناسراوترین و لێکۆڵراوترین شەڕەکانی سەردەمی نوێ:

1. شەڕی کۆڵان بە کۆڵان: فەللوجە نموونەیەکی بەرچاوی شەڕی ناو شار بوو. هێزەکانی ئەمریکا ناچار بوون شێوازی تایبەتی شەڕکردن پەیڕەو بکەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی چەکدارەکان لە ناو کۆڵان و خانووەکاندا.

2. بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو: هێزەکانی ئەمریکا بە شێوەیەکی بەرفراوان پشتیان بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو بەست، لەوانە فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان، سیستەمی دیاریکردنی شوێن بە GPS، و چەکی لەیزەری.

3. هەماهەنگی نێوان هێزە زەمینی و ئاسمانییەکان: یەکێک لە کلیلەکانی سەرکەوتنی هێزەکانی ئەمریکا بریتی بوو لە هەماهەنگی باش لە نێوان هێزە زەمینی و ئاسمانییەکان، کە توانیان زەبرێکی گەورە لە چەکدارە عێراقییەکان بدەن.

4. بەکارهێنانی یەکە تایبەتەکان: هێزە تایبەتەکانی ئەمریکا ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕا لە شەڕەکەدا، بە تایبەتی لە ناساندنی ئامانجە گرنگەکان و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە هەستیارەکان.

5. شەڕی دەروونی: هەردوو لایەنی شەڕەکە هەوڵیان دا کاریگەری لەسەر ورەی لایەنەکەی تر دابنێن. بۆ نموونە، چەکدارە عێراقییەکان هەوڵیان دەدا بە بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و نیشاندانی دیمەنی سەربازە کوژراوەکانی ئەمریکا ورەی دوژمنەکەیان لاواز بکەن.

کاریگەرییەکانی شەڕ لەسەر دانیشتووانی مەدەنی

شەڕی فەللوجە کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر دانیشتووانی مەدەنی شارەکە هەبوو. لە ماوەی شەڕەکەدا، زۆربەی دانیشتووانی شارەکە ناچار بوون ماڵەکانیان بەجێبهێڵن و ببنە ئاوارە. ئەوانەی کە لە ناو شارەکەدا مانەوە، ڕووبەڕووی مەترسی گەورە بوونەوە.

بە پێی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، نزیکەی 800 کەسی مەدەنی لە ماوەی شەڕەکەدا کوژران، کە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون. هەزارانی تریش بریندار بوون. زۆربەی ژێرخانی شارەکە، لەوانە نەخۆشخانەکان، قوتابخانەکان، و خزمەتگوزارییە گشتییەکان بە تەواوی وێران بوون.

یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی دوای شەڕەکە بریتی بوو لە پیسبوونی ژینگەیی. بەکارهێنانی چەکی یۆرانیۆمی پیتێندراو لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە بووە هۆی پیسبوونی خاک و ئاوی ناوچەکە، کە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر تەندروستی دانیشتووان هەبوو. چەندین ساڵ دوای شەڕەکە، ڕێژەی لەدایکبوونی منداڵی ناتەندروست و نەخۆشی شێرپەنجە لە ناوچەکەدا بەرز بۆوە.

هەروەها، دەروونی دانیشتووانی شارەکە بە توندی کاریگەری نەرێنی لێ کەوت. زۆرێک لە دانیشتووان تووشی نەخۆشی دەروونی درێژخایەن بوون، بە تایبەتی PTSD (پۆست تراوما سترێس دیسۆردەر). ئەمە کاریگەری خراپی لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری شارەکە هەبوو.

ڕۆڵی میدیا لە گواستنەوەی ڕووداوەکان

کەناڵی ئەلجەزیرە یەکێک بوو لەو کەمە کەناڵانەی کە توانی ڕاپۆرتەر لە ناو شارەکەدا بهێڵێتەوە. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە ئەم کەناڵە ببێتە سەرچاوەی سەرەکی زانیاری لەسەر ڕووداوەکانی ناو شارەکە. بەڵام، هێزەکانی ئەمریکا ڕەخنەیان لە ڕاپۆرتەکانی ئەلجەزیرە دەگرت و پێیان وابوو کە لایەنگیری چەکدارە عێراقییەکان دەکات.

لە لایەکی ترەوە، میدیای ئەمریکی زیاتر پشتی بە سەرچاوە سەربازییەکانی ئەمریکا دەبەست بۆ وەرگرتنی زانیاری. ئەمە بووە هۆی دروستبوونی دوو وێنەی جیاواز لە شەڕەکە: یەکێکیان لە ڕوانگەی هێزەکانی ئەمریکا و ئەوی تریان لە ڕوانگەی خەڵکی ناوخۆی عێراق.

بڵاوبوونەوەی وێنەی کوشتن و سووتاندنی چوار کارمەندەکەی کۆمپانیای Blackwater لە میدیای جیهانیدا کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ڕای گشتی ئەمریکا هەبوو و بووە هۆی پاڵپشتی زیاتر بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە دژی فەللوجە.

کۆتایی

شەڕی فەللوجە یەکێکە لەو ڕووداوە مێژووییانەی کە کاریگەری قووڵی لەسەر ڕەوتی شەڕی عێراق و سیاسەتی ناوچەکە هەبوو. ئەم شەڕە نەک تەنها گۆڕانکاری گەورەی لە ژیانی خەڵکی فەللوجە دروست کرد، بەڵکو کاریگەری لەسەر ستراتیژی سەربازی ئەمریکا، پەیوەندییەکانی نێوان جیهانی ئیسلام و ڕۆژئاوا، و تەنانەت شێوازی بەڕێوەبردنی شەڕ لە سەدەی بیست و یەکەمدا هەبوو.

لێکۆڵینەوە لەسەر شەڕی فەللوجە دەرفەتێکی گرنگ دەڕەخسێنێت بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی شەڕی مۆدێرن، کاریگەرییەکانی شەڕ لەسەر دانیشتووانی مەدەنی، و ڕۆڵی میدیا لە گواستنەوە و شیکردنەوەی ڕووداوە سەربازییەکان. هەروەها، ئەم شەڕە پرسیاری گرنگ دەوروژێنێت سەبارەت بە ڕەوایەتی بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسییەکان و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ قەیرانە ئاڵۆزەکانی جیهانی هاوچەرخ.