ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی، کۆتا جەنگی سەردەمی ناپلیۆنی بوو، هەروەها کۆتا قۆناغی جەنگی هاوپەیمانی:
٧. حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٥)
ئەم جەنگە لە ئەنجامی گەڕانەوەی سەرسوڕهێنەری ناپلیۆن بۆناپارت بۆ دەسەڵات هاتە ئاراوە، پاش ئەوەی ساڵی پێشوو دوورخرابووەوە بۆ دوورگەی ئەلبا. ماوەی ئەم جەنگە تەنها نزیکەی چوار مانگی خایاند (مارس - جولای ١٨١٥)، بەڵام کاریگەریەکی قووڵی لەسەر ئایندەی ئەوروپا هەبوو و کۆتایی بە شانزە ساڵی جەنگی بەردەوام هێنا. باس لە سەرجەم لایەنەکانی ئەم جەنگە دەکەین، لە هۆکارەکانیەوە تاکوو ئەنجامە مێژووییە گرنگەکانی.
پاشخانی مێژوویی
پاش کۆتایی هاتنی شەشەم جەنگی هاوپەیمانی لە ساڵی ١٨١٤دا، ناپلیۆن ناچار کرا دەست لە دەسەڵات هەڵگرێت و بۆ دوورگەی ئەلبا دوور بخرێتەوە. لە فەرەنسا خانەدانی بۆربۆن گەڕایەوە سەر تەخت و لویس هەژدەیەم بووە پاشا. وڵاتانی ئەوروپا لە کۆنگرەی ڤیەننا کۆبوونەوە تاکو نەخشەی نوێی سیاسی قاڕەی ئەوروپا دابڕێژنەوە. بەڵام ناپلیۆن تەنها لە ماوەی دە مانگدا لە دوورگەی ئەلبا مایەوە و لە ١ی مارسی ١٨١٥دا لە دوورگەکە هەڵات و گەڕایەوە بۆ فەرەنسا. ئەو بە توانایەکی سەرسوڕهێنەر توانی سوپای فەرەنسا ڕابکێشێت بۆ لای خۆی و پاشا لویس هەژدەیەم هەڵات. ئەم ڕووداوە، کە بە "سەد ڕۆژ" ناسراوە، بووە هۆی پێکهێنانی هاوپەیمانی نوێ لەلایەن بەریتانیا، پروسیا، نەمسا، ڕووسیا و چەندین وڵاتی تر بۆ بەرەنگاربوونەوەی ناپلیۆن.
پێکهاتەی هێزەکان
هێزی فەرەنسا
ناپلیۆن بە خێرایی دەستی کرد بە ئامادەکردنی سوپایەکی نوێ. دوای ئەو هەموو شەڕانەی فەرەنسا تێیدا بەشدار بووبوو، سەرچاوەکانی بەرتەسک ببوونەوە و سوپاکەی ئەوەندە بەهێز نەبوو وەک سوپاکانی پێشتری. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ناپلیۆن توانی نزیکەی ١٩٨,٠٠٠ سەربازی ئامادە بکات، لەوانە:
- ١٢٤,٠٠٠ سەربازی پیادە
- ٢٢,٠٠٠ سوارەی سەربازی
- ٣٥٠ تۆپی جەنگی
زیاتر لە نیوەی ئەم سوپایە لە سەربازی بە ئەزموون و کۆن پێکهاتبوو. ناپلیۆن توانی هەندێ سەرکردەی گرنگیش بۆ لای خۆی ڕابکێشێت، لەوانە مارشاڵ نی و مارشاڵ سۆڵت.
هێزەکانی هاوپەیمانان
وڵاتانی هاوپەیمان توانیبویان سوپایەکی زۆر گەورەتر ئامادە بکەن:
- بەریتانیا-هۆڵەندا: بە سەرکردایەتی دوک وێلینگتۆن، نزیکەی ١١٠,٠٠٠ سەرباز
- پروسیا: بە سەرکردایەتی مارشاڵ بلوخەر، نزیکەی ١٢٠,٠٠٠ سەرباز
- نەمسا: نزیکەی ٢١٠,٠٠٠ سەرباز (بەشێکی کەمیان توانی لە جەنگەکەدا بەشداری بکەن)
- ڕووسیا: نزیکەی ١٥٠,٠٠٠ سەرباز (بەش نەبوون لە شەڕە سەرەکییەکاندا)
بە گشتی، هێزی هاوپەیمانان نزیکەی ١,٠٠٠,٠٠٠ سەربازیان بوو کە بە شێوەیەکی نایەکسان دابەشببوون بەسەر بەرەکانی شەڕدا.
ستراتیژیەتی ناپلیۆن
ناپلیۆن دەیزانی کە لە ڕووی ژمارەوە لە هێزی هاوپەیمانان کەمترە. بۆیە پلانی دانا:
١. هەوڵبدات بەر لەوەی هێزەکانی هاوپەیمانان یەکبگرن، لێیان بدات
٢. سەرەتا هێزی بەریتانیا و پروسیا لە بەلجیکا بشکێنێت
٣. پاشان بەرەنگاری نەمسا و ڕووسیا ببێتەوە
ئەم ستراتیژیەتە دەبوایە بە خێرایی و چاوەڕواننەکراوی جێبەجێ بکرێت تاکو سەرکەوتوو بێت. ناپلیۆن دەیویست سوودی تەواو لە هێڵی ناوەوەی جەنگ وەربگرێت، واتا بەر لەوەی هێزەکانی دوژمن یەکبگرن، بە هێزێکی چڕەوە لێیان بدات و بەشبەش لەناویان ببات.
شەڕە سەرەکییەکان
شەڕی کواتر براس (١٦ی جونی ١٨١٥)
لە ١٥ی جونی ١٨١٥دا، ناپلیۆن بە لەشکرێکی ١٢٤,٠٠٠ کەسییەوە سنوری بەلجیکای بەزاند. ڕۆژی دواتر، یەکێک لە کۆرپسەکانی ناپلیۆن بە فەرماندەیی مارشاڵ نی شەڕی لەگەڵ هێزی پێشڕەوی بەریتانی کرد لە گوندی کواتر براس. مارشاڵ نی نەیتوانی سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوە بەدەست بهێنێت، بەڵام توانی بەشی زۆری هێزی بەریتانی لەوێ ڕاگرێت.
شەڕی لیگنی (١٦ی جونی ١٨١٥)
لە هەمان ڕۆژدا، ناپلیۆن سەرکردایەتی بەشێکی دیکەی سوپاکەی کرد و هێرشی کردە سەر هێزەکانی پروسیا لە گوندی لیگنی. پروسییەکان بە توندی بەرگرییان کرد، بەڵام لە کۆتاییدا شکستیان هێنا و بەرەو باکوور پاشەکشەیان کرد. لەم شەڕەدا، هێزەکانی پروسیا نزیکەی ١٦,٠٠٠ سەربازیان لەدەستدا، بەڵام توانیان زۆربەی هێزەکانیان ڕزگار بکەن و بەرەو ڤاڤر پاشەکشە بکەن. ئەمە سەرکەوتنێکی تاکتیکی بوو بۆ ناپلیۆن، بەڵام نەیتوانی سوپای پروسیا بە تەواوی لەناوببات.
شەڕی واترلو (١٨ی جونی ١٨١٥)
شەڕی واترلو، گرنگترین و یەکلاکەرەوەترین شەڕی حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی بوو، هەروەها بە گەورەترین شەڕی ناپلیۆنی دادەنرێت.
دوای شەڕی لیگنی، دوک وێلینگتۆن سەرکردەی هێزی بەریتانی-هۆڵەندی، پاشەکشەی کرد و لە نزیک گوندی واترلو لە باشووری بروکسل گیرسایەوە. ناپلیۆن بڕیاریدا هێرش بکاتە سەری پێش ئەوەی هێزەکانی پروسیا بگەنەوە پاڵی. شەڕەکە لە نیوەڕۆی ١٨ی جونی دەستی پێکرد و دەیان هەزار سەرباز تێیدا بەشدار بوون.
ڕەوتی شەڕەکە:
- ناپلیۆن شەڕەکەی بە هێرشی هێزی پیادە دەستپێکرد کە دوای تۆپبارانێکی قورس ئەنجام درا
- هێزی بەریتانی-هۆڵەندی موڕاڵێکی بەرزیان هەبوو و لەسەر تەپۆلکەیەک بە باشی جێگیربووبوون
- چەندین هێرش و دژە هێرش ئەنجام درا لە ماوەی ڕۆژەکەدا
- لە کاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆدا، ناپلیۆن فەرمانی بە سوارەی گاردی ئیمپڕاتۆری کرد هێرش بکەن، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون
- لە کاتژمێر ٧ی ئێوارەدا، یەکەم یەکەکانی سوپای پروسیا بە سەرکردایەتی جەنەڕاڵ فۆن بولۆ گەیشتنە شەڕگە و باڵی ڕاستی ناپلیۆنیان هێرش کردە سەر
- لە کۆتا هەوڵدا، ناپلیۆن فەرمانی دا پیادەی گاردی ئیمپڕاتۆری هێرش بکەن، بەڵام ئەوانیش شکستیان هێنا
- لە ئێوارەی درەنگدا، هێزەکانی پروسیا بە ڕێبەرایەتی مارشاڵ بلوخەر گەیشتنە شەڕگە و هێرشێکی گەورەیان ئەنجامدا
- سوپای فەرەنسا تێکشکا و بە شێوەیەکی ناڕێکوپێک پاشەکشەی کرد
ئەنجامی شەڕی واترلو:
- نزیکەی ٤١,٠٠٠ سەربازی هاوپەیمانان کوژران و بریندار بوون
- نزیکەی ٢٥,٠٠٠ سەربازی فەرەنسی کوژران و بریندار بوون، هەروەها ٨,٠٠٠ سەرباز دیل گیران
- سوپای فەرەنسا تێکشکا و زۆربەی تۆپ و کەرەستەکانی لەدەستدا
- ناپلیۆن لە سوپاکەی دابڕا و بەرەو پاریس پاشەکشەی کرد
شەڕی ڤاڤر (١٨-١٩ی جونی ١٨١٥)
لە کاتێکدا شەڕی واترلو بەردەوام بوو، شەڕێکی دیکە لە نزیک شاری ڤاڤر ڕوویدا لە نێوان کۆرپسی سێیەمی فەرەنسا بە فەرماندەیی مارشاڵ گروشی و بەشێک لە هێزەکانی پروسیا. مارشاڵ گروشی سەرکەوتنێکی تاکتیکی بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی هاوسەنگی شەڕی واترلو بگۆڕێت. بەپێچەوانەوە، ئەم شەڕە یارمەتی هاوپەیمانانی دا، چونکە بەشێکی گرنگی سوپای فەرەنسای سەرقاڵ کرد کە دەیتوانی یارمەتی ناپلیۆن بدات لە واترلو.
داگیرکردنی پاریس (٧ی جولای ١٨١٥)
پاش شکستی واترلو، ناپلیۆن گەڕایەوە بۆ پاریس و هەوڵیدا سوپایەکی نوێ دروست بکاتەوە، بەڵام پەرلەمانی فەرەنسا داوای لێکرد دەست لە دەسەڵات هەڵگرێت. ناپلیۆن لە ٢٢ی جونی جارێکی دیکە دەستی لە دەسەڵات هەڵگرت. هێزەکانی هاوپەیمانان بەرەو پاریس پێشڕەوییان کرد و لە ٧ی جولای داگیریان کرد. ناپلیۆن هەوڵیدا هەڵبێت بۆ ئەمریکا، بەڵام گیرا و ئەمجارە بۆ دوورگەی سەینت هێلینا دوورخرایەوە، کە تا مردنی لەوێ مایەوە.
ئەنجامە سیاسی و دیپلۆماسیەکان
حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی کۆتایی بە سەردەمی ناپلیۆنی هێنا و چەندین ئەنجامی گرنگی هەبوو:
١. گەڕانەوەی سیستەمی پاشایەتی بۆربۆن، لویس هەژدەیەم جارێکی دیکە گەڕایەوە سەر تەختی فەرەنسا و تا مردنی لە ساڵی ١٨٢٤ لەسەر دەسەڵات مایەوە.
٢. پەیماننامەی پاریس، لە ٢٠ی نۆڤەمبەری ١٨١٥دا، پەیماننامەی دووەمی پاریس واژۆ کرا کە مەرجی توندتری لەسەر فەرەنسا سەپاند. بەپێی ئەم پەیماننامەیە:
- فەرەنسا ناچار کرا بەشێک لە خاکەکەی لەدەست بدات
- ٧٠٠ ملیۆن فرانک قەرەبوو بدات
- هێزی ١٥٠,٠٠٠ کەسی هاوپەیمانان بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە فەرەنسا بمێننەوە
٣. کۆنگرەی ئاخەن (ئیکس لا شاپێل): لە ساڵی ١٨١٨دا، وڵاتانی زلهێز لەم کۆنگرەیەدا کۆبوونەوە و بڕیاریاندا پێش کاتی دیاریکراو هێزەکانیان لە فەرەنسا بکشێننەوە.
٤.هاوسەنگی نوێی هێز لە ئەوروپا: کۆتایی هاتنی جەنگەکانی ناپلیۆنی بووە هۆی دروستکردنی هاوسەنگیەکی نوێی هێز لە ئەوروپا کە زیاتر لە چل ساڵ بەردەوام بوو. ئەم هاوسەنگیە لەلایەن کۆنگرەی ڤیەننا دیاری کرا.
٥.پەیمانی چوار لایەنە: بەریتانیا، ڕووسیا، نەمسا و پروسیا پەیمانێکی نوێیان واژۆ کرد بۆ پاراستنی ئاشتی لە ئەوروپا. ئەم پەیمانە وەک بنەمای سیستەمی کۆنگرەس سەیر دەکرێت کە ئامانجی ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان بوو لە ڕێگەی کۆنفرانسی دیپلۆماسی.
کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابووریەکان
کۆتایی هاتنی جەنگەکانی ناپلیۆنی و دامەزراندنی سیستەمی نوێی سیاسی کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگا و ئابووری ئەوروپا هەبوو:
١. قەیرانی ئابووری: کۆتایی هاتنی جەنگەکان بووە هۆی دابەزینی ناکاوی داواکاری بۆ کەلوپەلی سەربازی و خۆراک، کە بووە هۆی قەیرانی ئابووری لە چەندین وڵات.
٢. قوڵبوونەوەی شۆڕشی پیشەسازی: شۆڕشی پیشەسازی کە پێشتر لە بەریتانیا دەستی پێکردبوو، لە سەردەمی ئاشتیدا پەرەی سەند و بەرەو وڵاتانی تری ئەوروپا تەشەنەی کرد.
٣. گەشەی ناسیۆنالیزم: ئەزموونی بەرەنگاربوونەوەی ناپلیۆن بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی ناسیۆنالیزم لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا، کە دواتر کاریگەریەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی سەدەی نۆزدە هەبوو.
٤. کاریگەری لەسەر کۆلۆنیالیزم: سەرکەوتنی بەریتانیا لە جەنگەکان و بەهێزبوونی هێزی دەریایی، بووە هۆی فراوانبوونی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا لە سەرتاسەری جیهاندا.
گرنگی مێژوویی شەڕی واترلو
شەڕی واترلو وەک یەکێک لە گرنگترین شەڕەکانی مێژووی ئەوروپا سەیر دەکرێت و کاریگەریەکی قووڵی لەسەر کەلتووری گشتی هەبوو:
١. وەک نموونەیەکی ستراتیژی سەربازی: واترلو وەک نموونەیەکی کلاسیکی ستراتیژی سەربازی دەخوێندرێتەوە لە ئەکادیمیا سەربازییەکاندا.
٢. کاریگەری کەلتووری: شەڕی واترلو بووە سەرچاوەی ئیلهام بۆ سەدان کتێب، فیلم، تابلۆی هونەری، و بەرهەمی مۆسیقا.
٣. دەستەواژەی "واترلو": لە زۆر زمانی ئەوروپیدا، دەستەواژەی "واترلو" بووەتە نیشانەی شکستێکی گەورە و یەکلاکەرەوە.
کۆتایی
حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی، بە تایبەتی شەڕی واترلو، کۆتایی بە یەکێک لە سەردەمە پڕ لە گۆڕانکارییەکانی مێژووی ئەوروپا هێنا. ئەم جەنگە هەرچەندە کورتماوە بوو، بەڵام کاریگەریەکی قووڵی لەسەر پەرەسەندنی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووریی ئەوروپا هەبوو. سیستەمی نێودەوڵەتی کە دوای ئەم جەنگە دامەزرا، نزیکەی سەد ساڵ بەردەوام بوو تا شەڕی یەکەمی جیهانی. هەروەها، شکستی ناپلیۆن لە واترلو و دوورخستنەوەی بۆ سەینت هێلینا کۆتایی بە کاریگەری سیاسی ئەم کەسایەتییە مێژووییە هێنا، کە بە درێژایی زیاتر لە پانزدە ساڵ کاریگەریەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی ئەوروپا هەبوو.
سەرکەوتنی هاوپەیمانان لە حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی سەرەتای سەردەمێکی نوێ بوو لە مێژووی ئەوروپا، کە بە سەردەمی میتەرنیخ یان سیستەمی کۆنگرەس ناسراوە. ئەم سەردەمە تا ڕادەیەک بە سەردەمی سەقامگیری و پەرەسەندنی هێواش ناسراوە، کە تێیدا گۆڕانکارییە سیاسییەکان زیاتر لە ڕێگای دیپلۆماسی و کۆنگرەسەوە ئەنجام دەدران، نەک لە ڕێگای جەنگ و توندوتیژی.
سەرچاوەکان
328 بینین
