ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالی فەڕەنسی یەکێک بوو لە گەورەترین و بەرفراوانترین سیستەمەکانی کۆلۆنیالیزم لە مێژووی جیهاندا. ئەم دەوڵەتە ئەوروپییە بە درێژایی چەند سەدەیەک توانی ملیۆنان کیلۆمەتری چوارگۆشە لە خاکی وڵاتانی بیانی بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی و سامان و سەرچاوەکانیان بە تاڵان ببات. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵدەدات بە شێوەیەکی ئەکادیمی گرنگترین ڕەهەندەکانی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی وەک دیاردەیەکی مێژوویی و سیاسی شیبکاتەوە. لێرەدا دینامیکیەتی پەیوەندییەکانی نێوان داگیرکەران و گەلانی ژێر داگیرکاری، میکانیزمەکانی داگیرکردن، سیاسەتی دەوڵەتی فەڕەنسا بەرامبەر بەو ناوچانەی داگیری کردوون، و کاریگەرییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم سیستەمە لەسەر وڵاتە کۆلۆنیالکراوەکان لە ئەفریقا، ئاسیا و دورگەکانی کاریبی دەخرێتە ڕوو.
سەرهەڵدان و گەشەسەندنی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی
کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی (سەدەی ١٦ - ١٩٤٥) بە شێوەیەکی سیستەماتیک لە سەرەتای سەدەی شازدەهەمەوە دەستی پێکرد. لە سەردەمی فرانسوای یەکەمەوە (١٥١٥-١٥٤٧) فەڕەنسا دەستی کرد بە ناردنی هێزی دەریایی بۆ ناوچەکانی ئەمریکای باکوور و هیندستان و ئەفریقا. بەڵام گەشەسەندنی ڕاستەقینەی ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسی لە سەدەی حەڤدەهەمدا و لە سەردەمی فەرمانڕەوایی لویسی چواردەهەم (١٦٤٣–١٧١٥) ڕووی دا.
بەپێی پێوەرە مێژووییەکان، ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالی فەڕەنسی بە دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەکرێت:
ئیمپراتۆریەتی یەکەم (١٥٣٤-١٨١٥)
لەم قۆناغەدا فەڕەنسا بە سەرکردایەتی کەسانی وەک ژاک کارتیە و ساموێل دی شامپلاین، دەستی کرد بە گرتنی ناوچەکانی کەنەدا، لویزیانا، هایتی، و هەندێک ناوچەی هیندستان. بەڵام زۆربەی ئەم دەستکەوتانە لە شەڕەکانی دژی بەریتانیا، بەتایبەت لە شەڕی حەوت ساڵەدا (١٧٥٦-١٧٦٣) لەدەست دران.
ئیمپراتۆریەتی دووەم (١٨١٥-١٩٦٢)
لە سەدەی نۆزدەهەمدا و بەتایبەت لە سەردەمی ناپلیۆن سێیەم (١٨٥٢-١٨٧٠) و کۆماری سێیەمی فەڕەنسی (١٨٧٠-١٩٤٠)، فەڕەنسا دەستی کرد بە داگیرکردنی بەشێکی زۆری ئەفریقا، هیندوچین، سوریا، لوبنان و ناوچەکانی تر. لە ساڵی ١٩١٤، فەڕەنسا دووەم گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیهان بوو (دوای بەریتانیا) و زیاتر لە ١٢ ملیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە خاکی لەژێر دەسەڵاتدا بوو.
لە دوای شەڕی جیهانی دووەم (١٩٤٥) هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسی دەستی پێکرد، بەڵام فەڕەنسا نەیدەویست بە ئاسانی واز لە داگیرکراوەکانی بهێنێت. تەنانەت لە هەندێک ناوچە وەک جەزائیر، کۆنگۆ، ڤیەتنام، و ناوچەکانی تر، فەڕەنسا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی شەڕی خوێناوی و ناوخۆی بەرپا کرد.
سیاسەت و بیانووەکانی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی
سیاسەتی کۆلۆنیالی فەڕەنسی بە "Mission Civilisatrice" (ئەرکی شارستانیەت) ناسراوە. بەپێی ئەم دۆکترینە، فەڕەنسا گوایە خۆی بە بەرپرسیاری بڵاوکردنەوەی شارستانیەتی ئەوروپی و ئایدیا و بەهاکانی مۆدێرنەی خۆرئاوا لە نێو گەلانی "دواکەوتوو"دا دەزانی. ئەم دیدگایە لەسەر چەندین بیانووی سەرەکی دامەزرابوو:
١. تیۆریی ڕزگارکردنی کەلتووری: فەڕەنسا خۆی وەک "پێشەنگی شارستانیەت" و ڕزگارکەری گەلانی "دواکەوتوو" لە ڕێگەی فەرهەنگ و پەروەردەوە پێناسە دەکرد.
٢. بیانووی ئابووری: پێویستی بەدەستهێنانی کەرەستەی خاو و سەرچاوەی سرووشتی و دەستکەوتنی بازاڕی نوێ بۆ کاڵاکانی فەڕەنسی.
٣. بیانووی سیاسی و ستراتیژی: فەڕەنسا بۆ ڕکابەری لەگەڵ بەریتانیا و زلهێزەکانی تر، پێویستی بە فراوانکردنی دەسەڵاتی خۆی هەبوو.
٤. بیانووی مەزهەبی: بڵاوکردنەوەی ئایینی مەسیحی لە نێو گەلانی "بتپەرست"دا، کە بوو بە هۆی دروستبوونی هاوکاری نێوان کۆڵۆنیالیزم و میسیۆنەرە مەسیحییەکان.
بەڵام لە ڕاستیدا، سیاسەتی کۆلۆنیالی فەڕەنسی لەسەر بنەمای چەند میکانیزمێکی سەرەکی دامەزرابوو:
١. سیاسەتی "تێکەڵاوی" (Assimilation): فەڕەنسا هەوڵیدا فەرهەنگ و زمانی خۆی بەسەر خەڵکی ناوچە داگیرکراوەکاندا بسەپێنێت. کەلتوور، زمان، و نەریتی ناوچەکان بە دواکەوتوو و "بەربەری" ناسێندران و هەوڵدرا لەناو ببرێن.
٢. سیستەمی فێرکاریی کۆلۆنیالی: قوتابخانەکان لە ناوچە داگیرکراوەکان تەنیا بە زمانی فەڕەنسی وانەیان دەگوتەوە و مێژوو و فەرهەنگی فەڕەنسییان وەک مۆدێلێکی نموونەیی و باڵا پێناسە دەکرد.
٣. میکانیزمی "حوکمڕانی ناڕاستەوخۆ": فەڕەنسا هەوڵیدا کەسانی خۆجێیی کە وەفادار بوون بە کۆلۆنیالیزم وەک نوێنەری خۆی لە ناوچەکان دابنێت تا کۆنترۆڵکردنی گەلان ئاسانتر بێت.
٤. سیاسەتی "بەش بکە و حوکم بکە": فەڕەنسا هەوڵیدا کێشە و دژایەتی لە نێوان گرووپە ئیتنیکی و مەزهەبییەکان دروست بکات تا لە یەکگرتنی گەلان ڕێگری بکات.
ناوچە داگیرکراوەکان
بەرفراوانی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی سنووری زۆربەی کیشوەرەکانی جیهانی گرتبووەوە. گرنگترین ناوچەکان بریتی بوون لە:
ئەفریقا
جەزائیر (١٨٣٠-١٩٦٢)، تونس (١٨٨١-١٩٥٦)، مەغریب (١٩١٢-١٩٥٦)، لیبیا (١٩٤٣-١٩٥١) سەنیگال، ساحیلی عاج، مالی، نیجەر، مۆریتانیا، بورکینا فاسۆ، گینیا، بێنین کامێرۆن، چاد، کۆنگۆ، گابۆن، ئەفریقای ناوەڕاست جیبووتی، ماداگاسکار، کۆمۆرۆس
ئاسیا
هیندوچین (ڤیەتنام، کامبۆج، لاوس)، بەشێک لە هیندستان، سوریا، لوبنان ئەمریکای باکوور و کاریبی کوێبێک، کانەدا، لویزیانا، هایتی، گوادێلووپ، مارتینیک
جینۆساید و تاوانەکانی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی
کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی بە تاوانی گەورە و جینۆسایدی ڕێکخراو لە یادەوەریی مێژوویی گەلانی داگیرکراو تۆمار کراوە. گرنگترین نموونەکان:
١. جینۆسایدی جەزائیر (١٨٣٠-١٨٧٠): لە ماوەی داگیرکردنی جەزائیر، نزیکەی سێ ملیۆن کەس، واتە نزیکەی نیوەی دانیشتوانی جەزائیر، لەناوبران. ئەمە بە یەکێک لە گەورەترین جینۆسایدەکانی سەدەی نۆزدەهەم دادەنرێت.
٢. کۆمەڵکوژییەکانی ڤیەتنام (١٨٥٩-١٩٥٤): لە ماوەی داگیرکردنی هیندوچین، فەڕەنسا سیاسەتی سەرکوتکردن و قڕکردنی بەکۆمەڵی دژی خەڵکی ڤیەتنام پەیڕەو کرد. لە ساڵانی ١٩٤٥-١٩٥٤، لە شەڕی هیندوچین، نزیکەی نیو ملیۆن کەس کوژران.
٣. کۆمەڵکوژییەکانی ماداگاسکار (١٩٤٧): لە ساڵی ١٩٤٧، لە کاتی سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی ناسیۆنالیستەکانی ماداگاسکار، نزیکەی ١٠٠,٠٠٠ کەس کوژران.
٤. بەکارهێنانی سیستەمی کاری بێگاری: کۆلۆنیالیستەکانی فەڕەنسی دانیشتوانی ناوچە داگیرکراوەکانیان ناچار دەکرد بێ پارە و بە زۆرەملێ کاری قورس بکەن، بەتایبەت لە پڕۆژەی ڕێگای ئاسنینی "کۆنگۆ-ئۆشن" لە ئەفریقا، کە بە "ڕێگای مردن" ناسرابوو و نزیکەی ٢٠,٠٠٠ کەس لە کاتی دروستکردنیدا گیانیان لەدەستدا.
٥. تاقیکردنەوەی ئەتۆمی لە سەحرای جەزائیر (١٩٦٠-١٩٦٦)**: فەڕەنسا لە سەحرای جەزائیر ١٧ تاقیکردنەوەی ئەتۆمی ئەنجامدا کە بووە هۆی ژەهراویبوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی شێرپەنجە و دروستبوونی نەوەی ناتەندروست لە ناوچەکانی دەوروبەر.
سوودەکانی کۆلۆنیالیزم بۆ فەڕەنسا
سیستەمی کۆلۆنیالی قازانجی گەورەی بۆ فەڕەنسا هەبوو، لەوانە:
١. سوودی ئابووری
- بەدەستهێنانی کەرەستەی خاو و سەرچاوەی سرووشتی وەک زێڕ، ئەلماس، نەوت، کاوچوو
- بەدەستهێنانی بازاڕی نوێ بۆ فرۆشتنی کاڵاکانی فەڕەنسی
- بەکارهێنانی هێزی کاری هەرزان بۆ پڕۆژە ئابوورییەکان
٢. سوودی ستراتیژی و سیاسی:
- دروستکردنی پایە سەربازییەکان لە ناوچە گرنگەکان
- فراوانکردنی دەسەڵاتی سیاسی لە ئاستی نێودەوڵەتی
- ڕکابەری لەگەڵ زلهێزەکانی تر وەک بەریتانیا، ئەڵمانیا و ئیتالیا
٣. سوودی کەلتووری:
- بڵاوکردنەوەی زمانی فەڕەنسی بە جیهاندا
- گەشەسەندنی فرانکۆفۆنی (ڕێکخراوی وڵاتانی فەڕەنسی زمان)
- بردنی بەرهەمی کەلتووری و هونەری وڵاتە داگیرکراوەکان بۆ مۆزەخانەکانی فەڕەنسا
٤. سوودی دیمۆگرافی:
- هەناردەکردنی بەشێک لە دانیشتوانی فەڕەنسا بۆ مستەعمەرەکان، بەتایبەت جەزائیر
- ڕزگاربوون لە قەیرانی دانیشتوان و بێکاری لە ناوخۆی فەڕەنسا
زیانەکانی کۆلۆنیالیزم لەسەر گەلانی داگیرکراو
١. لەناوبردنی کەلتوور و شوناسی نەتەوەیی: سیاسەتی تێکەڵاوی فەڕەنسی بوو بە هۆی لەناوچوونی زمان، ئەدەبیات، هونەر و نەریتی کۆمەڵگە داگیرکراوەکان.
٢. داڕمانی سیستەمی کۆمەڵایەتی و خێزانی: داگیرکردن بوو بە هۆی تێکدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و سیستەمە خێزانییەکان، دروستبوونی پەیوەندیی نادروست و تێکدانی یەکسانی.
٣. بەعەقڵیەتکردنی دیاردەی کۆلۆنیالیزم: سیستەمی پەروەردەیی فەڕەنسی هەوڵیدا دانیشتوانی ناوچە داگیرکراوەکان لە جیهانبینییەکدا پەروەردە بکات کە بڕوایان بە کەمتری خۆیان و باڵادەستی "ئەوروپایی سپی" هەبێت.
٤. دروستبوونی سیستەمی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری: کۆلۆنیالیزم بوو بە هۆی دروستبوونی چینێکی بچووکی دەوڵەمەند کە هاوکاری داگیرکەر بوون لەبەرامبەر زۆرینەیەکی هەژار و چەوساوە.
میراتی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی
میراتی کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی هەتا ئەمڕۆ بەردەوامە و کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی ئەم وڵاتە لەگەڵ مستەعمەرە کۆنەکانی هەیە. ئەم میراتە چەند ڕەهەندێکی سەرەکی هەیە:
١. ڕێکخراوی فرانکۆفۆنی: فەڕەنسا هەوڵیداوە لە ڕێگەی ئەم ڕێکخراوەوە کە زیاتر لە ٨٠ وڵات و ناوچەی تێدایە، کاریگەری سیاسی و کەلتووری خۆی بەسەر مستەعمەرە کۆنەکانیدا بپارێزێت. فەڕەنسا هێشتا دەستی بەسەر بەشێکی زۆری ئابووری و بازرگانی وڵاتە کۆلۆنیالکراوەکاندا هەیە، بەتایبەت لە ئەفریقا و لە ڕێگەی "فرانک سی ئەف ئەی" کە دراوی ١٤ وڵاتی ئەفریقایە و لە لایەن بانکی ناوەندی فەڕەنساوە کۆنترۆڵ دەکرێت.
٢. دەستوەردانی سەربازی و سیاسی: فەڕەنسا بە بەردەوامی بنکە سەربازییەکانی لە ناوچە کۆلۆنیالکراوەکان پاراستووە و بە بەردەوامی دەستوەردانی سیاسی و سەربازی لە کاروباری ئەم وڵاتانەدا دەکات.
دەرئەنجام
کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسی یەکێک بوو لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. ئەم سیستەمە کە لەسەر بنەمای چەوساندنەوە، دەستدرێژی، ڕەگەزپەرستی و تاڵانکردن دامەزرابوو، بە ملیۆنان ڕوحی لەناوبرد و کەلتوور و فەرهەنگی گەلانی داگیرکراوی تێکدا. هەرچەندە ئەمڕۆ سەردەمی کۆلۆنیالیزمی کلاسیکی فەڕەنسی کۆتایی هاتووە، بەڵام میراتەکانی هێشتا بەردەوامە و بەشێکی زۆری کێشە و قەیرانەکانی جیهانی ئەمڕۆ بە دیاریکراوی لە ئەفریقا و ناوچەکانی تر، بەرهەمی ئەو دەسەڵاتدارێتیەیە. بە بڕوای زۆرێک لە توێژەران، تا ئەو کاتەی فەڕەنسا و وڵاتە کۆلۆنیالیستەکانی تر ڕووبەڕووی میراتی کۆلۆنیالیزمی خۆیان نەبنەوە و قەرەبووی ئەو زیانە گەورانە نەکەنەوە کە بەهۆی سیستەمی کۆلۆنیالیەوە دروست بوون، ئاشتی و دادپەروەری ڕاستەقینە لە نێوان گەلاندا بەدی نایەت.
سەرچاوەکان
9 بینین
