ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتیدا، ململانێیەکی بێوچان لەنێوان دوو هێزی بنەڕەتیدا بوونی هەبووە: توانای زۆربوونی مرۆڤ و توانای زەوی بۆ دابینکردنی بژێوی. بۆ هەزاران ساڵ، چارەنووسی مرۆڤ بەم هاوکێشە سادە و بێ بەزەییە بەسترابووەوە. لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەمدا، بیرمەندێکی ئینگلیز بە ناوی تۆماس ڕۆبەرت مالتۆس، بە بوێرییەوە ئەم ڕاستییە تاڵەی خستەڕوو و چوارچێوەیەکی بیردۆزی بۆ داڕشت کە بووە یەکێک لە مشتومڕاویترین و کاریگەرترین بیردۆزەکانی مێژووی فیکری مرۆڤایەتی. ئەم بیردۆزە، کە بە "تەڵەی مالتۆس" ناسراوە، نەک هەر وێنایەکی وردی ژیانی مرۆڤی پێش شۆڕشی پیشەسازی بوو، بەڵکو وەک دەنگدانەوەیەک ماوەتەوە کە پرسیار لەسەر شێوازی ژیانی ئێمە و داهاتووی هەسارەکەمان دروست دەکات. بە وردی لە کرۆکی بیردۆزەکە دەکۆڵینەوە، ڕاستی و کاراییەکەی لە مێژوودا دەسەلمێنین، باسی ڕزگاربوونە سەرسوڕهێنەرەکەی مرۆڤایەتی لەم تەڵەیە دەکەین، و لە کۆتاییدا، لێکدەدەینەوە کە ئایا مالتۆس هێشتا پەیامێکی گرنگی بۆ سەدەی بیست و یەکەم پێیە یان نا.
کرۆکی بیردۆزی مالتۆس
بیردۆزەکەی مالتۆس، کە لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا "وتارێک لەسەر بنەمای دانیشتووان" لە ساڵی ١٧٩٨دا بڵاوکرایەوە، لەسەر دوو بنەمای سەرەکی بنیات نراوە کە وەک دوو هێڵی شەمەندەفەر لە دوو ڕێڕەوی جیاوازەوە دێن و لە کۆتاییدا پێکدادەدەن:
گەشەی دانیشتووان
مالتۆس تێبینی کرد کە حەزی سروشتیی مرۆڤ بۆ زۆربوون، ئەگەر هیچ بەربەستێکی کۆمەڵایەتی یان سروشتی لەبەردەمدا نەبێت، وا دەکات ژمارەی دانیشتووان بە خێراییەکی سەرسامکەر زیاد بکات. ئەم شێوازە زیادکردنە بە جۆرێکە کە ژمارەکە لە ماوەیەکی دیاریکراودا چەند هێندە دەبێتەوە. بۆ نموونە
(١، ٢، ٤، ٨، ١٦، ٣٢، ...). واتە بەپێی خەمڵاندنەکانی مالتۆس، لە بارودۆخێکی ئایدیاڵدا، ژمارەی دانیشتووانی جیهان دەیتوانی لە هەر بیست و پێنج ساڵێکدا دوو هێندە ببێتەوە. ئەمە یاسای بایۆلۆژی و زیندەوەرییە.
گەشەی بەرهەمی خۆراک
لە بەرامبەر ئەم گەشە خێرایەی دانیشتوواندا، توانای مرۆڤ بۆ بەرهەمهێنانی خۆراک زۆر سنووردارترە. هۆکارە سەرەکییەکەش ئەوەیە کە ڕووبەری ئەو زەوییەی شیاوی کشتوکاڵە، سنووردارە. هەرچەندە مرۆڤ بتوانێت بە تەکنیکی نوێ کەمێک بەرهەم زیاد بکات، بەڵام ئەم زیادبوونە هێواش و قۆناغ بە قۆناغ دەبێت. بۆ نموونە (١، ٢، ٣، ٤، ٥، ٦، ...). ئەمەش ناسراوە بە یاسای "گەڕانەوەی کەمتری قازانج"، کە واتە هەر یەکەیەکی زیادەی کار یان سەرمایە کە دەیخەیتە سەر پارچە زەوییەک، بەرهەمێکی کەمتر لەوەی پێش خۆی دەدات بەدەستەوە.
گەشەی دانیشتوان : (١، ٢، ٤، ٨، ١٦، ٣٢)
گەشەی بەرهەمی خۆراک : ( ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦)
"تەڵەکە" لێرەدایە: خێرایی زیادبوونی ژمارەی دەمەکان زۆر زیاترە لە خێرایی زیادبوونی بڕی نان. زوو یان درەنگ، قەیرانێکی حەتمی ڕوودەدات کە تێیدا ژمارەی دانیشتووان لە بڕی خۆراکی بەردەست زیاتر دەبێت. ئەم دۆخە دەروازەیەک بۆ نەهامەتییەکان دەکاتەوە، کە مالتۆس ناوی لێنان "ڕێگرییەکان" (Checks) و کردی بە دوو جۆرەوە:
ڕێگرییە ئەرێنییەکان (Positive Checks)
ئەمانە ئەو کارەساتانەن کە ڕاستەوخۆ دەبنە هۆی زیادبوونی ڕێژەی مردن بۆ گێڕانەوەی هاوسەنگی. بریتین لە برسێتی، پەتا و نەخۆشی، و جەنگ. ئەمانە میکانیزمی سروشتن بۆ "چارەسەرکردن"ی زیادبوونی لەڕادەبەدەری دانیشتووان.
ڕێگرییە خۆپارێزییەکان (Preventive Checks)
ئەمانە ئەو هەڵبژاردانەن کە مرۆڤەکان خۆیان دەیکەن بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی لەدایکبوون، وەک دواخستنی هاوسەرگیری و دووربوون لە زینا
مێژووی مرۆڤایەتی لەناو تەڵەی مالتۆسدا
گرنگترین خاڵێک کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت ئەوەیە کە بیردۆزەکەی مالتۆس وەسفێکی خەیاڵی نەبوو، بەڵکو ڕاڤەیەکی زۆر ورد و دروستی واقیعی ژیانی مرۆڤ بوو بۆ ماوەی نزیکەی ٩٩%ی مێژووی بوونی لەسەر ئەم هەسارەیە، واتە هەر لە سەرەتای شۆڕشی کشتوکاڵییەوە (نزیکەی دە هەزار ساڵ پێش زایین) تاکوو سەرەتاکانی شۆڕشی پیشەسازی لە دەوروبەری ساڵی ١٨٠٠.
پێش ئەو وادەیە، مێژووی مرۆڤایەتی لەناو سووڕێکی داخراوی مالتۆسیدا گیری خواردبوو:
هەر کاتێک داهێنانێکی تەکنەلۆژیی بچووک (بۆ نموونە، گاسنێکی باشتر) یان ماوەیەکی ئارامی کەشوهەوا دەبووە هۆی زیادبوونی کاتیی بەرهەمی خۆراک، دەرئەنجامەکەی خۆشگوزەرانییەکی هەمیشەیی نەبوو. بەڵکو، ئەو خۆراکە زیادەیە بە خێرایی "دەخورا" لەلایەن دانیشتووانێکی زیادکراوەوە. ژمارەی منداڵان زیاتر دەبوو و ڕێژەی مردن کەمێک دادەبەزی. بەڵام پاش ماوەیەکی کورت، کۆمەڵگە دەگەڕایەوە بۆ خاڵی سەرەتا: زۆرینەی خەڵک هەر لەسەر لێواری برسێتی و هەژاریدا دەژیان. باری گوزەرانی جووتیارێکی ئینگلیز لە ساڵی ١٧٥٠دا بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر نەبوو لە باری گوزەرانی جووتیارێکی میسری کۆن یان چینی. داهاتی سەرانە بۆ هەزاران ساڵ نزیکەی نەگۆڕ بوو.
مێژوو پڕە لە نموونەی زیندووی ڕێگرییە ئەرێنییەکانی مالتۆس. قەتڵوعامەکانی برسێتی لە چین و هیندستان، پەتای "مردنی ڕەش" لە ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاست کە نزیکەی یەک لەسەر سێی دانیشتووانی کیشوەرەکەی لەناوبرد، و جەنگە بێ کۆتاکان لەسەر زەوی و سامان، هەموویان شایەتی ئەو ڕاستییەن کە ژمارەی مرۆڤەکان بەردەوام لەژێر فشاری سنووردارێتی سەرچاوەکاندا بووە. بە کورتی، مرۆڤایەتی بۆ هەزاران ساڵ دیلی ئەم تەڵەیە بوو؛ هەر هەنگاوێک بۆ پێشەوە، بە زیادبوونی دانیشتووان پووچەڵ دەکرایەوە.
شکاندنی قوفڵی تەڵەی مالتۆس
لە دەوروبەری ساڵی ١٨٠٠دا، شتێکی بێ وێنە لە مێژوودا ڕوویدا. مرۆڤایەتی دەستی کرد بە پرۆسەیەکی خێرا کە بۆ یەکەمجار لە مێژوودا توانی قوفڵی تەڵەی مالتۆس بشکێنێت و لێی دەرباز بێت. ئەم "ڕزگاربوونە گەورەیە" لەسەر دوو ستوونی سەرەکی وەستابوو:
شۆڕش لە بەرهەمی خۆراکدا
بیردۆزەکەی مالتۆس لەسەر بنەمای ئەوە بوو کە بەرهەمی خۆراک ناتوانێت بە خێرایی زیاد بکات. بەڵام شۆڕشی پیشەسازی و دواتر شۆڕشی سەوز (لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا)، ئەم یاسایەیان بە تەواوی تێکشکاند.
شۆڕشی پیشەسازی ئامێری نوێی وەک تراکتۆر و ئامێری دروێنەی هێنا، سیستەمی گواستنەوەی وەک شەمەندەفەری پەرەپێدا کە ڕێگەی دەدا خۆراک بە خێرایی بگوازرێتەوە، و زانستی نوێی خستە خزمەت کشتوکاڵەوە.
شۆڕشی سەوز کارەکەی تەواو کرد. بەهۆی داهێنانەکانی زانایانی وەک نۆرمان بۆرلۆگ، جۆرەها تۆوی نوێی گەنم و برنجی پڕبەرهەم (High-Yield Varieties)، پەینی کیمیایی، و دەرمانی ئافاتکوژ بەرهەمهێنران. ئەم داهێنانانە بوونە هۆی ئەوەی کە بەرهەمی کشتوکاڵی لە یەک دۆنم زەویدا چەندین هێندە زیاد بکات. بەرهەمی خۆراک لە زنجیرەیەکی ژمارەیی هێواشەوە گۆڕدرا بۆ گەشەیەکی ئەندازەیی کە تەنانەت لە گەشەی دانیشتووانیش خێراتر بوو.
گۆڕانکاری لە زیادبوونی دانیشتوواندا
هاوکات لەگەڵ شۆڕشی خۆراک، گۆڕانکارییەکی قووڵی کۆمەڵایەتیش ڕوویدا کە دووەم بنەمای بیردۆزەکەی مالتۆسی هەڵوەشاندەوە. مالتۆس پێی وابوو کە خۆشگوزەرانیی زیاتر هەمیشە دەبێتە هۆی منداڵبوونی زیاتر. بەڵام پرۆسەی گواستنەوەی دیمۆگرافی (Demographic Transition) پێچەوانەی ئەمەی سەلماند:
لەگەڵ پێشکەوتنی ئابووری، بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری (بەتایبەت بۆ ژنان)، چوون بۆ شار (urbanization)، و باشتربوونی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان، خێزانەکان بە شێوەیەکی خۆویستانە دەستیان کرد بە کەمکردنەوەی ژمارەی منداڵەکانیان.
لادێ، منداڵ وەک هێزی کاری زیادە سەیر دەکرا؛ بەڵام لە شار، پەروەردەکردنی منداڵ تێچوویەکی زۆری هەبوو. ئەم گۆڕانە کۆمەڵایەتییە بووە هۆی ئەوەی کە خێزانەکان هەڵبژاردەی ئەوە بکەن کە سەرمایەگوزاری لە کیفیەتی ژیانی ژمارەیەکی کەمتری منداڵدا بکەن، نەک کەمێتی.
بەم شێوەیە، بۆ یەکەمجار لە مێژوودا، هەردوو دیوی هاوکێشەکە گۆڕدران: بەرهەمی خۆراک بە شێوەیەکی تەقینەوەیی زیادیکرد و گەشەی دانیشتووانیش بە شێوەیەکی خۆکارانە دەستی بە هێوربوونەوە کرد. مرۆڤایەتی لە تەڵەکە ڕزگاری ببوو. هەرچەندە لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەلاتی ئاسیا گەشەی دانیشتوان هێشتا زۆر بەرزە بە بەراورد بە ئەوروپا
ئایا مالتۆس هێشتا قسەی بۆ وتن هەیە؟
ئایا ڕزگاربوون لە تەڵەی خۆراک بە مانای ئەوە دێت کە بیردۆزەکەی مالتۆس بە تەواوی پووچەڵ بووەتەوە و تەنها بابەتی مێژووە؟ وەڵامەکە ئاڵۆزە: نەخێر. ڕاستە کە مرۆڤایەتی لە تەڵە کلاسیکییەکەی مالتۆس (خۆراک بەرامبەر دانیشتووان) ڕزگاری بووە، بەڵام گیانی بیردۆزەکە، کە بریتییە لە ململانێی نێوان خواستی بێ سنووری مرۆڤ و سەرچاوە سنووردارەکانی هەسارەکە، ئەمڕۆ لە هەموو کاتێک زیندووترە. "مالتۆسییەتی نوێ" (Neo-Malthusianism) ئەو ڕەوتەیە کە پێی وایە مالتۆس تەنها لە دیاریکردنی جۆری سەرچاوەکەدا هەڵە بوو، نەک لە بنەمای سەرەکیی کێشەکە.
تەڵەی نوێ
سنووردارێتی وزە: ئابووریی جیهانیی مۆدێرن لەسەر وزەی فۆسیلی (نەوت، غاز، خەڵووز) بنیات نراوە کە سەرچاوەیەکی سنووردارە و ڕۆژێک کۆتایی دێت. کێبڕکێ و جەنگەکان لەسەر کۆنترۆڵکردنی ئەم سەرچاوانە، وەک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکانی تری جیهاندا دەیبینین، بەڵگەیەکی ڕوونی ئەم ڕاستییەن.
سنووردارێتی ئاوی پاک: زیادبوونی دانیشتووان و گۆڕانی کەشوهەوا، فشاری زۆریان خستۆتە سەر سەرچاوەکانی ئاوی شیرین. ململانێی داهاتوو لەسەر ئاو دەتوانێت ببێتە مالتۆسێکی نوێ.
ژینگە وەک سەرچاوەیەکی سنووردار: گەورەترین مەترسیی مالتۆسیانەی نوێ بریتییە لە توانای سنوورداری هەسارەکە بۆ هەڵمژینی پاشەڕۆکانی ئێمە. گۆڕانی کەشوهەوا، کە بەهۆی دەرهاویشتنی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە دروست بووە، ڕێگرییەکی ئەرێنیی (Positive Check) جیهانییە کە خۆمان دروستمان کردووە. ئەم دیاردەیە هەڕەشە لە ئاسایشی خۆراک دەکات، دەبێتە هۆی کارەساتی سروشتی، و دەتوانێت ببێتە هۆی کۆچی بەکۆمەڵ.
لەناوچوونی جۆراوجۆریی زیندەیی و کەمبوونەوەی کانزا دەگمەنەکان لایەنەکانی تری هەمان کێشەن.
دەرئەنجام
تەڵەی مالتۆس وەسفێکی ڕاست و دروستی ئەو بارودۆخە بوو کە بۆ هەزاران ساڵ مرۆڤایەتی تێیدا ژیا؛ جیهانێک کە تێیدا هەر پێشکەوتنێکی بچووک لەلایەن زیادبوونی دانیشتووانەوە قووت دەدرا. شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی سەوز، لەگەڵ گۆڕانکارییە دیمۆگرافییەکان، مرۆڤایەتییان لەم چارەنووسە حەتمییە ڕزگار کرد و سەردەمێکی بێ وێنەی گەشەیان هێنایە ئاراوە.
بەڵام، گیانی بیردۆزەکەی مالتۆس هێشتا وەک سێبەرێک بەسەر شارستانیەتی مۆدێرنەوە ماوەتەوە. ئێمە لە تەڵەی خۆراک ڕزگارمان بوو، بەڵام ڕەنگە بکەوینە ناو تەڵەی گەورەتری وزە، ئاو، و ژینگەوە. مالتۆس فێری کردین کە یاساکانی سروشت و سنووردارێتیی سەرچاوەکان ناکرێت بۆ هەتاهەتایە پشتگوێ بخرێن. تەحەدای گەورەی سەدەی بیست و یەکەم ئەوە نییە کە چۆن زیاتر بەرهەم بهێنین، بەڵکو ئەوەیە کە چۆن فێری ئەوە بین بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و ژیرانە و بەردەوام لەسەر ئەم هەسارە سنووردارە بژین. زەنگەکەی مالتۆس هێشتا دەزرنگێتەوە، ئاگادارمان دەکاتەوە کە ڕزگاربوونمان لە ڕابردوودا، گەرەنتیی سەرکەوتنمان لە داهاتوودا نییە.
سەرچاوەکان
19 بینین
