ناوه‌ڕۆك
ناساندن
یەکەم ڕاپەڕینی فەلەستین یان ئینتیفازەی بەردەکان (بە عەرەبی: الانتفاضة الفلسطينية الأولى، بە ئینگلیزی: First Intifada)، چونکە بەردەکان ئەو ئامرازە هێرش و بەرگرییە بوون کە شەڕڤانانی بەرخۆدان لە دژی سوپای ئیسرائیل بەکاریان دەهێنا، هەروەها بەردهەڵگرە گەنجەکان بە منداڵانی بەردەکان ناسران. هۆکاری ڕاپەڕینەکە ناڕەزایی فەلەستینییەکان بوو لە بەرانبەر بارودۆخی خراپی گشتی لە کەمپەکان و بڵاوبوونەوەی بێکاری و سووکایەتیکردن بە هەستی نەتەوەیی و ئەو ستەمە ڕۆژانەی دەسەڵاتدارانی داگیرکەری ئیسرائیل لە دژی فەلەستینییەکان پراکتیزەی دەکەن.
ڕێکخستنی ئینتیفازە لەلایەن فەرماندەیی نیشتمانی یەکگرتووی فەلەستین و دواتر ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین بەردەوام بوو. ئینتیفازە لە ٨ی کانوونی دووەمی ١٩٨٧ لە جەبەلیە لە کەرتی غەززە دەستی پێکرد. پاشان چووە هەموو شار و گوند و ئۆردوگاکانی فەلەستین. هۆکاری یەکەم پەرژینی ئینتیفازە کاتێک بوو کە شۆفێرێکی بارهەڵگری ئیسرائیلی لە خاڵی پشکنینی ئێرێزدا بەسەر کۆمەڵێک کرێکاری فەلەستینیدا تێپەڕی، کە ئەو شوێنە لە ساڵی ١٩٤٨ـەوە کەرتی غەززەی لە ناوچەکانی تری فەلەستین جیاکردۆتەوە. ئینتیفازە لە ساڵی ١٩٩١دا کەم بووەوە، و بە واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئۆسلۆ لە نێوان ئیسرائیل و ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین لە ساڵی ١٩٩٣ بە تەواوی وەستا.
مەزەندە دەکرێت کە لە کاتی ڕووداوەکانی یەکەمین ئینتیفازە لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە ١٣٠٠ فەلەستینی کوژراون و ١٦٠ ئیسرائیلیش لەلایەن فەلەستینییەکانەوە کوژراون. جگە لەوەش هەزار فەلەستینی کە گوایە هاوکاری دەسەڵاتی ئیسرائیلیان کردووە لەلایەن فەلەستینییەکانەوە کوژراون، هەرچەندە ئەمە تەنها لەلایەن کەمتر لە نیوەی ئەوانەوە سەلمێنراوە.
ڕووداوی بارهەڵگری زایۆنی
لە ٨ی کانوونی دووەمی ١٩٨٧دا، بارهەڵگرێکی ئیسرائیلی کە ئیسرائیلییەکی خەڵکی ئەشدۆد لێی دەخوڕی، بەسەر ئۆتۆمبێلێکی کرێکارانی فەلەستینی خەڵکی جەبالیا - بەلەددا ڕۆشت کە لە بەنزینخانەیەک وەستابوو، چوار کەس کوژران و کۆمەڵێک کەسی دیکەش بریندار بوون. ڕۆژی دواتر لە کاتی بەخاکسپاردنی قوربانییەکان، ناڕەزایەتییەکی خۆبەخۆ سەریهەڵدا و لەو ماوەیەدا قەرەباڵغییەکە دەستیان کرد بە بەردبارانکردنی بنکەیەکی هێزی ئیسرائیلی لە جەبالیا - بەلەد، هەرچەندە ڕاستەوخۆ سەربازەکان تەقەیان کرد، بەڵام کاریگەری لەسەر کەمکردنەوەی قەرەباڵغییەکە نەبوو. بەهۆی زۆریی ژمارەی خۆپێشاندەران و زۆریی ڕێژەی بەردبارانکردن و فڕێدانی کۆکتێلی مۆلۆتۆڤ سوپای ئیسرائیل داوای پشتیوانی کرد.
جیا لەم ڕووداوە، هەریەک لە هۆکارەکانی (قبووڵنەکردنی دەسەڵاتی ئیسرائیل لە خاکی فەڵەستین، کێشەی دۆخی ئابووری و بێکاری، ناڕەزایەتی لە سەرۆکایەتی هێزەکانی فەڵەستین، لکاندنی قودس بە ئیسرائیلەوە لە ساڵی ١٩٦٧).
وەڵامی سیاسی و سەربازیی ئیسرائیل
لە سێیەم ڕۆژی ئینتیفازە، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ئیسحاق ڕابین بەبێ ئەوەی هیچ ڕێوشوێنێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئینتیفازە بگرێتەبەر، چووە نیویۆرک. ئیسحاق شامیر لە نەبوونی ئەودا ئەرکی وەزیری بەرگریی لە ئەستۆ گرت، هەرچەندە پێشتر هەرگیز ئەم پۆستەی نەگرتبووە ئەستۆ. جگە لەوەش سەرۆکی ئەرکانی ئەو سەردەمە کەسێکی تازە هاتبوو بۆ پێگەی خۆی و هیچ ئەزموونێکی لە ڕووبەڕووبوونەوەی شۆڕشەکانی فەلەستین نەبوو. ڕاستییەکە ئەوەبوو کە هیچ کەسایەتییەکی ئاسایشی و سەربازیی ئیسرائیل چاوەڕێی ئەوەی نەدەکرد کە ڕاپەڕینێکی فەلەستینی بەو هێزەوە سەرهەڵبدات. ئەم هەلومەرجانە ڕێگەی بە ئینتیفازە دا لە کەرتی غەززەوە بەرەو نابلوس و کەمپی پەنابەرانی بەلاتە بگوازێتەوە، و پاشان بڵاوببێتەوە بۆ هەموو کەناری ڕۆژاوا.
ئینتیفازە لە مانگی شوباتدا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی کاتێک فۆتۆگرافەرێکی ئیسرائیلی وێنەی ئەو سەربازانەی بڵاوکردەوە کە بە پێی فرمان و هەڕەشەکانی ڕابین لە شاری نابلوس بە بەکارهێنانی بەرد دەستی فەلەستینییەکان دەشکێنن. ئەم وێنانە لە سەرانسەری جیهاندا بڵاوبوونەوە و هەستی هاوسۆزی بەرانبەر فەلەستینییەکان وروژاند. سەبارەت بە ئیسرائیل، سیاسەتی پەراوێزخستنی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین و تەڵەی خستە نێوان حەماس و فراکسیۆنەکانی دیکە. کاتێک سوپای ئاسایی نەیتوانی ڕووبەڕووی ڕاپەڕین ببێتەوە، ڕابین داوای لە پاسەوانانی سنوور کرد کە ڕاپەڕینی جەماوەری دامرکێنن. پاسەوانانی سنوور بە توانای کۆنترۆڵکردنی قەرەباڵغییەکی زۆر و بە توندوتیژییان ناسراون. سەرەتا پەنا بۆ لیوای ٢٠ و ٢١ برا کە لە کاتی لەشکرکێشی ١٩٨٢ بۆ لوبنان چاودێری سنوورەکانی نێوان ئیسرائیل و لوبنانیان دەکرد، بەڵام دەستێوەردانی پاسەوانانی سنوور هیچی نەگۆڕی. ئەوەی کارەکەی قورس کرد ئەوە بوو کە ڕێگەیان پێنەدەدرا تەقە بکەن مەگەر لەلایەن کەسانی سەرووی ١٢ ساڵەوە هێرشیان بکرێتە سەر. پاشان، سەرەتا فیشەک لە بەرزی شەست پلەدا دەتەقێنرێت و لە ئەگەری مەترسیدا، دەدرێت لە قاچەکان. بەڵام زۆرجار ڕێز لەم یاسایانە نەدەگیرا. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٨٨ حکوومەتی ئیسرائیل بوونی دوو یەکەی نوێی لە کەرتی غەززە و کەناری ڕۆژاوا ڕاگەیاند کە پێکهاتبوون لە کەسانێک کە بە زمانی عەرەبی قسە دەکەن و بە جلوبەرگی مەدەنییەوە بڵاوبوونەتەوە و ئەرکی ئەوان دزەکردنە بۆ ناو بەرخۆدانی فەلەستین.
پەرەسەندنی ڕاپەڕین
شێوازی کۆبوونەوە و دروستبوونەوەی ڕاپەڕین لە ڕۆژەکان و دیاریکردنی شوێنەکان جیاوازبوو، زۆرجار سوود لە هەڵدانی کاغەز و گواستنەوەی بوو لەلایەن منداڵانی خوار حەوت ساڵان، یان فڕێدانی بۆ ناو ئۆتۆمبێل و پەنجەرەی ماڵان و بڵاوکردنەوەی لە مزگەوتەکان لەکاتی نوێژە بەکۆمەڵەکاندا. ئیسرائیل سەرەتا سیاسەتێکی ئارەزوومەندانەی پەیڕەو کرد کە بریتی بوو لە لێدان، دەستبەسەرکردن بەبێ دادگاییکردن، ئەشکەنجەدان، داخستنی زانکۆکان، سزای ئابووری و دروستکردنی کۆمەڵگەی زۆرەملێی نیشتەجێبوون. وێنەی هێرشی سوپای ئیسرائیل بۆ سەر فەلەستینییەکان بووە هۆی هاوسۆزی نێودەوڵەتی بۆ دۆزی ئەوان و یاسر عەرەفات سەرکەوتوو بوو لە قۆستنەوەی ئەم دۆخە بە مەبەستی بەرەوپێشبردنی دۆزی فەلەستین. لە ناو کەمپە زۆرەملێیەکاندا لیژنە ناوخۆییەکان دامەزران کە کاریان دەکرد بۆ ڕێکخستنی تووڕەیی بێچەکی شەقامی فەلەستین لە دژی داگیرکارییە چەکدارەکانی ئیسرائیل، ئەمەش بە پێشکەشکردنی پێداویستی و پەروەردە و دەرمان و خزمەتگوزارییە پێویستەکانی دیکە بۆ کەمپەکان و ئەو ناوچانەی کە قەدەغەی هاتووچۆیان تێدا جێبەجێ دەکرێت.
سەرەتا ئەم کۆمیتانە بە شێوەیەکی سەربەخۆ کاریان دەکرد، بەڵام زۆری نەخایاند یەکیان گرت و بوونە ئۆرگانێک کە فەتح و بەرەی گەل و دیموکراسی و حیزبی شیوعی لەخۆ گرتبوو، ئەم دەزگایە پەیوەندی ڕێکخراوەیی لەگەڵ ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین هەبوو کە لەو کاتەدا بنکەکەی لە توونس بوو. ئەم فراکسیۆنانە داوای دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی فەلەستینیان لە کەناری ڕۆژاوا و کەرتی غەززە و کشانەوەی ئیسرائیلیان لە دەرەوەی سنوورەکانی ساڵی ١٩٦٧ دەکرد. ڕاپەڕینەکە تا ساڵی ١٩٩٣ کە واژۆی ڕێککەوتنەکانی ئۆسلۆ بوو بەردەوام بوو. هەروەها ئەم ڕاپەڕینە بەشداری کرد لە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی حەماس کە لە ساڵی ١٩٨٧ خۆی ڕاگەیاند.
داواکارییەکان
- دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی فەلەستین کە قودس پایتەختی بێت، و تواناسازی فەلەستینییەکان بۆ چارەی خۆنووسین.
- هەڵوەشاندنەوەی ناوچە نیشتەجێبوونەکان.
- گەڕانەوەی پەنابەران بەبێ مەرج.
- بەهێزکردنی ئابووریی فەلەستین: پێشەکییەکە بۆ جیابوونەوە لە ئابووریی ئیسرائیل.
- ئازادکردنی زیندانیانی فەلەستینی و عەرەب لە زیندانەکانی ئیسرائیل.
- نمایشی دادگای سەربازی و دەستبەسەرکردنی کارگێڕی سیاسی و دیپۆرتکردنەوە و دیپۆرتکردنەوەی تاکەکەسی و بەکۆمەڵی هاوڵاتیان و چالاکوانانی فەلەستینی ڕابگرن.
- یەکگرتنەوەی بنەماڵە فەلەستینییەکان لە ناوەوە و دەرەوە.
- واز لە سەپاندنی باجی زۆر بەسەر هاوڵاتیان و بازرگانانی فەلەستینی بهێنن.
- واز لە هەڵوەشاندنەوەی ئۆرگانە هەڵبژێردراوەکانی حکوومەتی خۆجێی لە ئەنجوومەنی شارەوانی و گوندەکان و لیژنەکانی کەمپەکان ڕابگرن.
- ڕێگەدان بە ڕێکخستنی هەڵبژاردنی ناوخۆیی دیموکراتیک بۆ دامودەزگاکانی وڵات.
- واز لە ئەنجامدانی ئەو کارە بێنن کە دژی دابونەریتی فەلەستینە.
نافەرمانی مەدەنی
یەکەم ڕاپەڕین بە بزووتنەوەیەکی گەورەی نافەرمانی مەدەنی و خۆپیشاندان دژی داگیرکاری ئیسرائیل بەڕێوەچوو. جووڵانەوەی نافەرمانی مەدەنی و گوێرایەڵنەبوونی حکوومەتی ئیسرائیلی پێش دەستپێکردنی ڕاپەڕینیش بوونی هەبوو، بەڵام سەرکردەکانی ڕێکخراوی ڕزگاری هیچ گرنگییەکیان پێنەدا، پێیانوابوو ئەو کەسانەی کە پشتیوانی لێدەکەن بێهەڵوێستن و بێئاگان لە واقیعی دۆخی فەلەستین. سەبارەت بە ئیسرائیلییەکان، ئەوان ئاگاداری تواناکانی بوون، بەڵام گرنگییەکەیان بە کەم دەزانی.
لە نێو لایەنگرانی سەرسەختی بزووتنەوەی نافەرمانی مەدەنیدا، موبارەک عەوز، دەروونناسێکی فەلەستینی بوو کە بۆ ماوەی ١٥ ساڵ لە ئەمریکا ژیابوو و لە ساڵی ١٩٨٣ گەڕایەوە بۆ قودس بۆ کردنەوەی ناوەندێک بۆ ناتوندوتیژی. هەموو هەوڵەکانی بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی ناتوندوتیژی شکستی هێنا. ئەندامانی ڕێکخراوی ڕزگاریخواز سووکایەتییان پێدەکرد و هەڕەشەیان لێدەکرد و بە بریکاری هەواڵگری ئەمریکایان دەزانی.
لە ساڵی ١٩٨٦ فەلەستینییەکان دەستیان کرد بە گرنگیدان بە بیرۆکەکانی. ئەو پیاوە زیاتر لە سەد و بیست شێوازی خەباتی ناتوندوتیژی داهێنابوو و لەلایەن سەری نوسەیبە و حەنا سەنیورە پاڵپشتی دەکرا. دووەمیان بانگەوازێکی بۆ بزووتنەوەیەکی نافەرمانی مەدەنی دەستپێکرد کە بە بایکۆتی جگەرە و خواردنەوە گازییەکان دەستپێدەکات و دواتر درێژبوویەوە بۆ ڕەتکردنەوەی باج و گوێرایەڵنەبوونی رژێمی ئیسرائیل. موبارەک داوای كۆكردنەوەی پێداویستییەكانی خۆراك و سووتەمەنی و دروستكردنی سیستەمی دارایی ناوخۆیی دەكرد لەبری ئەوەی چاوەڕێی یارمەتی دەرەكی بكرێت.
بیرۆکەکانی بە سەرکەوتنەوە بەرەوپێشچوون و خەڵکی لێیان کۆبوویەوە، بەهۆی ئەمەشەوە خۆی لە ژێر هەڕەشەی دەرکردنی لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئیسرائیلەوە بینیەوە، لە ڕێگەی وەزیری بەرگرییەوە، کە ڕایگەیاند کە ڤیزەی گەشتیارییەکەی نوێ ناکرێتەوە، سەرەڕای ئەو پشتگیرییەی کە لەلایەن ژمارەیەک کەسایەتی ئەمریکییەوە وەریگرتبوو. ئیسرائیل بڕیاریدا رێوشوێنی سزا و رێگریکردن جێبەجێ بکات بۆ گەڕاندنەوەی کۆنترۆڵ بۆ کارگێڕیی مەدەنی ئیسرائیل و سنووردارکردنی بڵاوبوونەوەی بزووتنەوەی یاخیبوون. یاسای سزادان پێداچوونەوەی بۆ کرا بۆ ئەوەی ڕێگە بدرێت بە دەستگیرکردنی بەرفراوان. جگە لە دروستکردنی ژمارەیەک ناوەندی دەستبەسەرکردن بۆ ئەوەی ئەو ژمارە زۆرەی دەستبەسەرکراوی فەلەستینی بۆ ماوەیەکی زۆر لەخۆ بگرێت. هەروەها سوپا بڕیاریدا قەدەغەی هاتووچۆ درێژبکاتەوە. لە ماوەی ساڵی یەکەمی ڕاپەڕیندا هەزار و ٦٠٠ قەدەغەی هاتووچۆ هەژمارکران، لەو ژمارەیەش ١١٨ قەدەغەی هاتوچۆ بۆ ماوەیەک بووە کە لە پێنج ڕۆژ کەمتر نەبووە. هەموو دانیشتوانی کەرتی غەززە لە ژێر قەدەغەی هاتووچۆدا دەژیان، هەروەها لانیکەم ٨٠%ی گوند و شارە عەرەبییەکانی کەناری ڕۆژاواش. زانکۆ و قوتابخانەکانی فەلەستین داخران و ١٤٠ سەرکردەی ڕاپەڕین دەرکران و ژمارەیەک ماڵیش ڕووخێنران.
هەروەها ئەو کۆمەڵەیانەی کە خواستی سەربەخۆیییان دەردەبڕی یان ڕەخنەیان لە ئیسرائیل دەگرت، داخران. ڕێگری دەکرا لەو کەسانەی لە ئوردنەوە دێن زیاتر لە ٢٠٠ دیناری ئوردنی زیاتر بێت بە مەبەستی کەمکردنەوەی پاڵپشتی دەرەکی بۆ ڕاپەڕین، دواتر زیاتر کرا بۆ دوو هەزار دینار. دۆخەکە زیاتر خراپتر بوو کاتێک ئوردن ڕێگری کرد لە هاوردەکردنی ژمارەیەک کەلوپەلی کەناری ڕۆژاوا. هه‌موو ئه‌م سیاسه‌تانه بوونه هۆی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هاوسه‌نگی هێز و تێكچوونی ئاستی ژیانی فه‌له‌ستینییه‌كان به‌ڕێژه‌ی نێوان ٣٠ بۆ ٤٠%.
دروستبوونی بزووتنەوەی حەماس
کاتێک ڕاپەڕین لە کەرتی غەززە هەڵگیرسا، خوێندکارەکانی ئەحمەد یاسین داوایان لێکرد بەشداری بکات و لەبری هێڵی سیاسی بچێتە ناو مەیدانی چەکدارییەوە. ئەحمەد یاسین نەیدەویست ڕووبەڕووی ئیسرائیل ببێتەوە لە ڕووی سەربازییەوە و ئەم جۆرە چالاکییەی قەدەغە دەکرد، چونکە پێیوابوو هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەک لەگەڵ دەوڵەتی عیبری تێچووی زۆری دەبێت. بەڵام ئەو ڕوانگەی خۆی گۆڕی، چەند هەفتەیەک دوای دەستپێکردنی ڕاپەڕین، دەست کرا بە داوای کۆبوونەوە دژی ئیسرائیل و پەیوەستبوون بە ڕیزەکانی بزووتنەوەکە. نامەی بانگهێشتنامەکان بە ناوی بزووتنەوەی خۆڕاگری ئیسلامییەوە واژۆ کرابوون و ئەو ناوە لەو کاتەدا نەزانرابوو. ئەحمەد یاسین کاتێک فەرماندەیی نیشتمانی یەکگرتوو دامەزرا، ئەم هەنگاوەی بە مانۆڕێک زانی کە لەلایەن بزووتنەوەی رزگاریخوازی فەلەستینەوە بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕاپەڕین ئەنجامدراوە، بۆیە بڕیاریدا لە ١٤ی کانوونی دووەمی ١٩٨٧ بزووتنەوەی حەماس دابمەزرێنێت. هه‌روه‌ها هه‌وڵی دا پارێزگاری له كۆنفرانسی ئیسلامی بكات كه سه‌رۆكایه‌تی دەکرد و ویستی بە خەڵکی بڵێت کە حەماس و كۆنفرانس دوو كیانی جیاوازن.
تۆڕێکی هەواڵگری بە ناوی "مەجد" دروستکرا بۆ ڕاوکردنی ئەو کەسانەی کە هاوکاریان لەگەڵ دەزگای ئاسایشی ئیسرائیل دەکرد. هەروەها ئەندامانی ئیخوان موسلمین پەیوەندییان بە حەماسەوە کرد، ئەمەش وایکرد بزووتنەوەکە بە خێرایی گەشە بکات و ڕۆڵێکی گرنگی هەبێت لە کەرتی غەززەدا. سەرەتا بە هێرشکردنە سەر سەربازە ئیسرائیلییەکان دەستی پێکرد، هەروەها سووتاندنی ئەو دوکان و کێڵگانەی کە ئیسرائیلییەکان لە کەرتی غەززە خاوەندارێتییان دەکرد. هاوینی دواتر، حەماس ئامادەیییەکی بەرچاوی لە کەناری ڕۆژاوا هەبوو، ڕۆڵی حەماس لە کاتی چالاکییەکانی ڕاپەڕیندا سەریهەڵدا، و لە ئامرازەکانی بەرخۆدان لە مانگرتن و خۆپیشاندان و بەردبارانکردنەوە بەخێرایی گەیشتنە جەنگی چەقۆ و چەکی ئاگرین و کوشتنی بریکارەکان و ڕفاندنی سەربازەکان. کۆمەڵگەی ئەمنی ئیسرائیل بڕیاریدا لە نێوان مانگی تەممووز تا ئەیلوولی ساڵی ١٩٨٨ ئۆپەراسیۆنێکی بەرفراوان ئەنجام بدات، ١٢٠ سەرکردەی باڵای ئەو ڕێکخراوە دەستگیرکران، لەنێویاندا جەمیل تەمیمی کە بەرپرسیار بوو لە پرۆسەی هەماهەنگی نێوان کەرت و کەناری ڕۆژاوا. سەبارەت بە ئەحمەد یاسین، ناوبراو بەهۆی زۆری جەماوەری و دۆخی تەندروستییەوە دەستگیر نەکرا، بەڵام ئاگادار کرایەوە کە بە هیچ شێوەیەک پشتگیری لە کردەوەی "تیرۆریستی" نەکات. دوای ئەم هەڵمەتە حەماس سەرکەوتوو بوو لە ڕێکخستنەوەی ڕیزەکانی لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا. دووەم هەڵمەتی سەربازی لە مانگی ئایاری ١٩٨٩ دەستیپێكرد و شێخ ئەحمەد یاسین لەگەڵ ٢٦٠ چالاكوانی حەماس دەستگیركران، بەڵام ئیسرائیل ئاگاداری ئەوە بوو كە بزووتنەوەكە توانیویەتی ڕیزەكانی خۆی رێكبخاتەوە لەگەڵ زیادبوونی خێرایی ڕاپەڕینەکەدا.
ئەنجامەکانی ڕاپەڕین
یەکەم ڕاپەڕین ئەنجامێکی سیاسی بێ وێنەی بەدەستهێنا، چونکە بوونی گەلی فەلەستین لەلایەن لایەنی ئیسرائیل-ئەمریکییەوە دانی پێدانرا و لەجێی ئەوەی دانیشتووانی کەناری ڕۆژاوا و قودس و کەرتی غەززە وەک بەشێک لە گەلی ئوردن دابنرێن بە گەلی فەلەستین هەژمار کران. شکستی سەدام حسێن لە کاتی جەنگی کەنداودا بووە هۆی ڕزگاربوونی کۆمەڵگەی ئیسرائیلی، ئەمەش بە واتای کۆتاییهاتنی هەر هەڕەشەیەکی ئەگەری لە "بەرەی ڕۆژهەڵات" و دەرکردنی بیرۆکەی پێکهێنانی هێزی هاوپەیمانی عەرەبی بۆ هێرشکردنە سەر ئیسرائیل بوو، کە بووە هۆی گۆڕانکاری لە هەستی هەڕەشەی ئیسرائیلدا، و ئیسرائیل ئەوەندە متمانەی بەدەستهێنا کە بتوانێت دەستپێشخەری سیاسی مەترسیدارتر بکات. سەرۆک جۆرج ئێچ دبلیو بوش و هاوپەیمانە ئەوروپییەکان و عەرەبەکانی دەیانویست ئەنجامی شەڕەکە وەک خاڵێک بەکاربهێنن بۆ پڕۆسەی ئاشتی نێوان عەرەبەکان و دەوڵەتی عیبری. پاشان کۆنفرانسی مەدرید هات کە سەرەتای دانوستانەکانی ئاشتی دوو قۆڵی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی بوو و ڕاوێژکاری لەگەڵ فەلەستینییەکان سەبارەت بە مافی خۆبەڕێوەبەری ئەنجامدرا. دوای ئەوە ژمارەیەک دانوستانی ناگشتی لە نێوان فەلەستینییەکان و ئیسرائیلییەکان لە نەرویج ئەنجامدرا، کە بووە هۆی ئەنجامدانی ڕێککەوتنی ئۆسلۆ، و بووە هۆی کشانەوەیەکی وردە وردەی ئیسرائیل لە شارەکانی فەلەستین، سەرەتا بە غەززە و ئەریحا دەستی پێکرد لە ساڵی ١٩٩٤، دواتریش بەردەوام بوو لە شارەکانی تر، بەڵام هەریەک لە قودس و ناوەندی شاری خەلیل ئەم ڕێککەوتنەی نەدەگرتەوە. پێش واژۆکردنەکە ژمارەیەک پەیام لە نێوان یاسر عەرەفات و ئیتزاک رابین ئاڵوگۆڕ کران، کە تیایدا رێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین دان بە مافی بوونی ئیسرائیلدا دەنێت و واز لە پەنابردن بۆ تیرۆر دەهێنێت، کە مەبەست لێی بەرەنگاربوونەوەی داگیرکارییە لە ڕوانگەی ئیسرائیلەوە. لە بەرانبەردا ئیسرائیل پابەندە بە دۆزینەوەی چارەسەرێکی ئاشتیانە بۆ ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل و ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستینی وەک نوێنەری گەلی فەلەستین دەناسێت.
لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ١٩٩٦ یەکەمین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و یاسادانانی فەلەستین بەڕێوەچوو. لە مانگی ئابی ٢٠٠٤دا دەسەڵات و بەرپرسیارێتی لە پێنج بواری تایبەتدا گواسترایەوە بۆ نوێنەرانی فەلەستین لە کەناری ڕۆژاوا: پەروەردە و ڕۆشنبیری، تەندروستی، خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی، باجی ڕاستەوخۆ و گەشتیاری.
قوربانییەکان
ژمارەی قوربانیانی فەلەستینی کە بە دەستی هێزەکانی ئیسرائیل لە کاتی ڕاپەڕینی بەرددا کوژراون، بە هەزار و ١٦٢ کوژراو مەزەندە دەکرێت، کە نزیکەی ٢٤١ منداڵ و ٩٠ هەزار بریندار و ١٥ هەزار دەستگیرکراون، ئەمە جگە لە وێرانکاری و تەقاندنەوەی هەزار و ٢٢٨ ماڵ و بڕینەوەی ١٤٠,٠٠٠ دار لە کێڵگەکانی فەلەستین. بەڵام لە ئیسرائیل ژمارەی کوژراوان ١٦٠ کەس بوو کە تەنیا ٥ کەسیان منداڵ بوون.
نزیکەی ٦٠ هەزار بەندکراوی فەلەستینی لە قودس و کەرتی ڕۆژاوا و کەرتی غەززە و عەرەبەکانی ناوخۆوە دەستبەسەر کران، جگە لە زیندانییە عەرەبەکان. بۆ جێگیرکردنی ئەم ژمارە زۆرەی زیندانیان، ئیسرائیل ناچار بوو کۆمەڵێک زیندان دروست بکات، وەک زیندانی کتزیۆت لە بیابانی نەقب کە لە ساڵی ١٩٨٨ کرایەوە.
