ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هەوکردنە ڤایرۆسییەکان (بە ئینگلیزی: Viral infections، بە عەرەبی: الالتهابات الفيروسية) هەر نەخۆشییەکن کە لە ڤایرۆسێکەوە وەریدەگریت (میکرۆبێکی بچووک کە خانەکان بەکاردەهێنێت بۆ زاوزێکردن). نەخۆشییە باوەکانی ڤایرۆس بریتین لە هەڵامەت، ئەنفلۆنزا، کۆڤید-١٩، نۆرۆڤایرۆس ("ئەنفلۆنزای گەدە")، HPV ( بالوکە) و ڤایرۆسی هێرپس سمپلێکس (برینی سارد). زۆرێک لە ڤایرۆسەکان لا دەدرێن بە ئاسانی لە جەستە، بەڵام هەندێکیان دەبنە هۆی مەترسی بۆ ژیان یان نەخۆشی درێژخایەن.
هەوکردنی ڤایرۆسی چییە؟
هەوکردنە ڤایرۆسییەکان ئەو نەخۆشییانەن کە لە زیندەوەرە بچووکەکانەوە دەستت دەکەوێت کە خانەکانت بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی کۆپی زیاتر لە خۆیان و ئەوانیش ناودەبرێن بە ڤایرۆسەکان.
هەوکردنی ڤایرۆسی بە شێوەیەکی گشتی دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسەدان و هەرسکردن، بەڵام ڤایرۆسەکان دەتوانن زۆربەی بەشەکانی تری جەستە تووش بکەن.
ڤایرۆس چییە؟
ڤایرۆس جۆرێکە لە میکرۆب کە زۆر بچووکە، تەنها لە ژێر مایکرۆسکۆپدا دەبینرێت. هەموو ڤایرۆسەکان پارچەیەکی بچووک لە زانیاری بۆماوەیی هەڵدەگرن (DNA یان RNA) لەناو ڕووپۆشێکی پارێزراو (capsid). دەتوانرێت وەک زەرفێک وێنابکرێت کە ڕێنماییەکانی تێدایە. خانەکانی ئێمە وەک کارگەیەک وان کە ڕێنمایی و هەموو ئەو پێویستیانەی تێدایە که پێویستن بۆ جێبەجێ کردن. ئەم ڕێنماییانە پێمان دەڵێن چۆن پڕۆتین دروست بکەین هەروەها چۆن خانەی زیاتر دروست بکەین.
بە پێچەوانەی زیندەوەرەکان بە گشتی، ڤایرۆسەکان خانەیان نییە، واتە هەموو ئەو کەلوپەلانەیان نییە کە پێویستیان پێیەتی بۆ دروستکردنی زیاتر لە خۆیان. بۆیە ئەگەر ئەوان بیانەوێت کۆپی ڕێنماییەکانیان دروست بکەن (دووبارەی خانە دروستبکەنەوە)، ئەوا دەبێت بچنە ناو خانەکانی لەشمان و پێکهاتەکانمان بەکاربهێنن بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە. دووبارەبوونەوەی ڤایرۆسەکان ئەو شتەیە کە نەخۆشت دەکات و دەبێتە هەوکردنی ڤایرۆسی.
چۆن دەزانیت کە هەوکردنەکە ڤایرۆس یان بەکتریاییە؟
ڤایرۆس و بەکتریا دەتوانن نیشانەی هاوشێوە دروست بکەن وەک تا و کۆکە و برین. تاکە ڕێگا بۆ ئەوەی بزانیت چ جۆرە هەوکردنێکت هەیە ئەوەیە کە دابینکەرێکی تەندروستی هەبێت بۆ هەڵسەنگاندنی نیشانەکانت.
جۆرەکانی هەوکردنی ڤایرۆسی چین؟
هەندێک لە ڤایرۆسەکان، وەک ڤایرۆسی هێرپس و ئەدێنۆڤایرۆس، دەتوانن ببنە هۆی چەندین جۆری جیاواز لە نەخۆشی. جۆرەکانی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان بریتین لە:
- هەوکردنی ڕێڕەوی هەناسە
- هەوکردنی کۆئەندامی هەرس
- نەخۆشی خوێنبەربوون
- نەخۆشییە گوازراوە سێکسییەکان (STIs)
- هەوکردنی پێست
- هەوکردنی دەماری
- هەوکردنی زگماکی
هەوکردنی ڕێڕەوی هەناسە
هەوکردنی ڕێڕەوی هەناسە کاریگەری لەسەر لووت، ڕێگای هەوا و سییەکان هەیە. زۆرێک لە ڤایرۆسەکانی کۆئەندامی هەناسەدان دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی بۆڕیچکەکانی هەوا، هەوکردنی جیوبەکان، هەوکردنی گوێ یان هەوکردنی سییەکان. نموونەکان بریتین لە:
- هەڵامەت (بەزۆری بەهۆی ڤایرۆسی ڕینۆڤایرۆسەوە) دروست دەبێت.
- ئەنفلۆنزا (بەهۆی ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا).
- کۆڤید - ١٩.
- ڤایرۆسی پرۆتۆپلازمی هەناسەدان (RSV).
- ڤایرۆسی مێتاپنیۆمۆی مرۆڤ (hMPV).
- پارائینفلوێنزا.
هەوکردن لە کۆئەندامی هەرس
هەوکردنی ڤایرۆسی لە کۆئەندامی هەرسکردندا دەتوانێت کاریگەری لەسەر گەدە و ڕیخۆڵە یان جگەر هەبێت. ئەمانە بریتین لە:
- ڤایرۆسی نۆرۆ، ڕۆتاڤایرۆس و ئەسترۆڤایرۆس کە دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی گەدە، هەندێک جار پێی دەوترێت ئەنفلۆنزای گەدە.
- ڤایرۆسی جگەر دەبێتە هۆی هەوکردنی جگەر ئەم نەخۆشییانە زۆرجار بۆ ماوەیەکی زۆر بەردەوام دەبن.
- ڤایرۆسی تای خوێنبەربوون، تای خوێنبەر کاریگەری دەبێت لەسەر چۆنیەتی دروستبوونی خوێن و دەتوانێت لوولەکانی خوێن لاواز بکات، کە لەوانەیە ببێتە هۆی مەترسی بۆ ژیان.
- ئیبۆلا
- کۆنیشانەی سییەکانی ڤایرۆسی هانتا
- دەردە تای توند
- تای زەرد
ئەو هەوکردنانەی بە شێوەی سێکسی دەگوازرێنەوە
هەوکردنە گوازراوە سێکسییەکان بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕێگەی پەیوەندی سێکسییەوە دەگوازرێنەوە، لەوانە سێکسی زارەکی، یاخود جۆرەکانی تری. نموونەکان بریتین لە:
- ڤایرۆسی نەمانی بەرگری مرۆڤ (HIV).
- ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ (HPV) / بالوکەی ئەندامەکانی زاوزێ.
- ڤایرۆسی هێرپس (HSV).
- ڤایرۆسی هەوکردنی جگەر B.
هەوکردنە ڤایرۆسییەکانی پێست
هەوکردنی ڤایرۆسی بەهێز دەبێتە هۆی برینی ڕەشی پێست کە لەوانەیە وەک هەڵتەقیو یان بڵێسە لەسەر پێست یان خاڵی خوێن لە ژێر پێست دەرکەوێت. هەروەها لەوانەیە ببنە هۆی نیشانەکانی هەناسەدان یان نیشانەکانی تر. نموونە لە هەوکردنە پێستییەکان بریتین لە:
- دڕکەومێکوتە
- سورێژە
- ڕوبێلا (سورێژەی ئەڵمانی)
- لیری پەمەیی (ڕۆزێلا)
هەوکردنی دەمار بەهۆی ڤایرۆسەوە
هەندێک ڤایرۆس هێرش دەکەنە سەر خانەکانی کۆئەندامی دەمار (مێشک و دڕکەپەتک). ئەمانە لەوانەیە ببنە هۆی ئیفلیجی، هەوکردنی مێشک یان داپۆشینەکەی مێشک (هەوکردنی مێشک یان هەوکردنی پەردەی مێشک) و ئەو حاڵەتانەی تر کە مەترسی لەسەر ژیان دروست دەکەن. نموونەکان بریتین لە:
- ڤایرۆسی نیل
- ڤایرۆسی پۆلیۆ
- هاری
هەوکردنە ڤایرۆسییە زگماکییەکان
هەوکردنی ڤایرۆسی زگماکی یان لە لەدایکبوونەوە ئەوانەیە کە لەگەڵ کەسەکان لەدایک دەبن. لە کەسێکی دووگیانەوە دەگوازرێتەوە بۆ کۆرپەلە لە کاتی گەشەکردن یان لە کاتی لەدایکبوون. بە پشت بەستن بە ڤایرۆسەکە، ئەمە لەوانەیە ببێتە هۆی کێشەی جۆراوجۆری تەندروستی، لەوانە لەدەستدانی بینین یان بیستن، دواکەوتنی گەشەکردن و نەخۆشی دەماری. ئەو ڤایرۆسانەی کە دەبنە هۆی هەوکردنی زگماکی بریتین لە:
- سایتۆمێگالۆڤایرۆس (CMV)
- سورێژە
- ڤایرۆسی زیکا
هەوکردنی ڤایرۆسی کاریگەری لەسەر کێ هەیە؟
هەموومان لە هەندێک کاتدا تووشی هەوکردنی ڤایرۆسی دەبین. بەڵام مەترسی تووشبوون بە هەوکردن لە هەندێک جۆری ڤایرۆس زیاتر دەبێت ئەگەر کەسەکە:
- تەمەنی لە خوار ٥ ساڵ یان سەروو ٦٥ ساڵەوە بێت.
- هەندێک حاڵەتی تەندروستی هەبێت، وەک نەخۆشی شەکرە، ڕەبۆ، یان نەخۆشی درێژخایەنی سییەکان.
- لاوازی کۆئەندامی بەرگری (لە ئایدز، شێرپەنجە یان دەرمانی کەمکردنەوەی بەرگری).
- دووگیانی.
