ناوه‌ڕۆك
ناساندن
میس ڤان دێر ڕۆه (بە ئینگلیزی: Mies Van Der Rohe، بە عەرەبی: میس فان دیر روە). لودڤیگ میس (ڤان دێر ڕۆه ناوی کچێنی دایکی بووە) یەکێکە لە بەناوبانگترین ئەندازیارە تەلارسازییەکان و نووسەرێکی بەناوبانگ بووە لە سەدەی بیستەمدا. سەد ساڵ لەمەوبەر لە شاری کۆنی ئاخن (Aix la Chapelle) لە سنووری ئەڵمانیا لەگەڵ بەلجیکا لە بەرواری ٢٧/٣/١٨٨٦ دایک بووە.
لە منداڵیدا لە قوتابخانەی کاتدراییل خوێندوویەتی، لە تەمەنی سێزدە ساڵیدا دەستی بە خوێندنی بازرگانی کردووە، دوو ساڵ لەوێ بووە. تا تەمەنی پانزە ساڵ بوو میس خوێندنی فەرمی تەواو کردبوو. لە باوکیەوە کە وەستایەکی بیناسازی بوو و خاوەنی دوکانێکی بچووکی بەردبڕین بوو، ئەگەرەکان و سنوورەکانی بیناسازی بەردبڕین فێربوو.
لە تەمەنی نۆزدە ساڵیدا میس ڕووی لە بەرلین کرد بۆ ئەوەی زیاتر دەربارەی تەکنیکەکانی دروستکردنی دار بزانێت و ببێتە شاگردی برۆنۆ پاوڵ، دیزاینەری پێشەنگی مۆبیلیات و کابینەکان. لە ساڵی ١٩٠٧ نووسینگەی پۆڵ بەجێدەهێڵێت بۆ ئەوەی یەکەم خانووی خۆی دروست بکات، لە ساڵی ١٩٠٨ تا ساڵی ١٩١١ لە لای تەلارسازێکی پێشکەوتنخوازی پیتەر بێهرێنس کاری کردووە، کە واڵتەر گرۆپیۆس و لی کۆربیسیێریش لەگەڵیدا خوێندوویانە. لە ساڵی ١٩١٣ ئۆفیسی تەلارسازی تایبەتی خۆی لە بەرلین کردەوە و وەک تەلارسازێکی سەربەخۆ دەستی بە کار کرد.
میس و دیزاین لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی
میس وەک زۆرێک لە هاوچەرخەکانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم، هەوڵیدا شێوازێکی نوێی تەلارسازی دابمەزرێنێت کە بتوانێت نوێنەرایەتی سەردەمی مۆدێرن بکات هەروەک چۆن کلاسیک و گۆتیک بۆ سەردەمەکانی خۆیان کردیان. ئەو شێوازێکی تەلارسازی کاریگەرانەی سەدەی بیستەمی دروستکرد، کە بە ڕوونی و سادەیییەکی زۆرەوە باسی لێوەکرا. بینا پێگەیشتووەکانی کەڵکیان لە کەرەستەی مۆدێرن وەک پۆڵا پیشەسازی و شووشەی پلێت وەرگرتووە بۆ پێناسەکردنی فەزای ناوەوە. ئەو هەوڵی دەدا بەرەو تەلارسازییەک کە کەمترین چوارچێوەیەکی ڕێکخستنی پێکهاتەیی هەبێت کە هاوسەنگ بێت لە بەرامبەر ئازادیی ئاماژەپێکراوی فەزای کراوەی ئازاد. بیناکانی خۆی بە تەلارسازی (پێست و ئێسک) ناوبرد. ئەو بەدوای ڕێبازێکی عەقڵانیدا دەگەڕا کە پرۆسەی داهێنەرانە لە دیزاینی تەلارسازیدا ڕێنمایی بکات، بەڵام هەمیشە خەمی دەربڕینی ڕۆحی سەردەمی مۆدێرن بوو.
دوای خزمەتەکەی لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا میس گەڕایەوە بۆ بەرلین کە چالاکترین ناوەندی هونەر بوو لە ئەڵمانیای دوای جەنگ و بەردەوام بوو لە نیشاندانی دیدگای خۆی وەک دیزاینەرێک. پێنج لە پڕۆژەکانی لە ساڵانی ١٩٢٠دا، زانستی ئەویان وەک پێشەنگێک لە تەلارسازی مۆدێرن دامەزراند کە بریتین لە: ئاسمان ڕوتکەرەوەی فریدریشستراس (بەشداری پێشبڕکێ، ١٩٢١)، ئاسمان ڕوتکەرەوەی شووشەیی (پێشنیار، ١٩٢٢)، بینای ئۆفیسی کۆنکرێتی (١٩٢٢)، خانووی لادێی کۆنکرێتی (١٩٢٣ )، و ماڵی وڵاتی خشت (١٩٢٤).
داهێنانەکانی بە گۆشەگیری پەرەی پێنەدرا، بەو پێیەی ڕاستەوخۆ دوای جەنگ لە سەرانسەری ئەورووپادا خێرابوونی فیکری لە هونەردا ڕوویدا. چەندین بزووتنەوەی نوێی ڕیشەیی سەرهەڵدەدا، لەوانە دی ستیل لە هۆڵەندا، باڵادەستی و بونیادگەرایی لە ڕووسیا، دادا لە زیوریخ و کوبیزم لە فەرەنسا، تەلارسازی زیاتر لە ژێر کاریگەری نیگارکێشی و پەیکەرسازیدا بوو. لە ساڵی ١٩٢٦ میس بووە یەکەم جێگری سەرۆکی کۆمپانیای دۆیچەر وێرکبۆند، کە ڕێکخراوێکی کاریگەرە و لەلایەن پیشەسازی و تەلارسازەکانەوە بۆ باشترکردنی تەلارسازی و دیزاینی ئەڵمانی دامەزراوە. جگە لە دیزاینکردن، پێشانگای ڕێکخستووە، بابەتی نووسیوە، تەنانەت بۆ ماوەیەکی کورتیش بەشداری لە بڵاوکردنەوەی گۆڤارێکی ڕۆشنبیری کردووە بە ناوی جی، کە ناوی لێنراوە بۆ پیتی سەرەتایی گێستاڵتونگ (هێزی داهێنەر). لە ساڵی ١٩٢٩ میس دیزاینی کۆشکی ئەڵمانی بۆ پێشانگای نێودەوڵەتی لە بەرشەلۆنە کردووە، هەروەها کورسی بەناوبانگی بەرشەلۆنەی دیزاین کردووە، کە هەردووکیان وەک بەردی دەستکاری مۆدێرنیزم ناسران.
دوای ماوەیەکی کەم لە تەواوکردنی کۆشکی بەرشەلۆنە، ناوبانگی نێودەوڵەتی خۆی لە ماڵی توگێندات لە شاری برنۆ لە چیکۆسلۆڤاکیا مسۆگەر کرد. هەر لەو ساڵەدا کرا بە بەڕێوەبەری قوتابخانەی باوهاوس لە دێساو، کە دوای دوو ساڵ ڕووی لە بەرلین کرد و دواجار لە ساڵی ١٩٣٣ بەهۆی فشاری نازییەکان داخرا. تا ساڵی ١٩٣٧ لە ئەڵمانیا ماوەی پڕۆژەی تەلارسازی تاقیکاری کۆتایی هات.
گەشتەکەی بۆ ئەمریکا
لە ساڵی ١٩٣٨ لەگەڵ دەستنیشانکردنی وەک بەڕێوەبەری قوتابخانەی تەلارسازی لە پەیمانگای ئارمۆر (ئێستا پەیمانگای تەکنەلۆژیای ئیلینۆیس) لە شیکاگۆ، میس ڕووی لە ئەمریکا کرد. لە ئای ئای تی پلانێکی گشتگیری کەمپ و بینا تاکەکەسییەکانی دیزاین کرد کە تێیدا ڕوونی پێکهاتەیی تەوەری باڵادەست بوو.
پێش ئەوەی لە ئەمریکا نیشتەجێ بێت، کۆمیسیۆنێکی لە بەڕێز و خاتوو ستانلی ڕیسۆر وەرگرت، کە لەلایەن ئەلفڕێد بار، جونیۆرەوە پێشنیارکرا بۆ دیزاینکردنی خانوویەک لە ویلایەتی وایۆمینگ. لە ساڵی ١٩٤٤ میس بووە هاووڵاتییەکی ئەمریکی و لە ساڵی ١٩٤٧ یەکەم پێشانگای خۆی لە مۆزەخانەی هونەری مۆدێرن ئەنجامدا، کە لەلایەن فیلیپ جۆنسۆنەوە ڕێکخرابوو.
بەناوبانگترین دوو فەلسەفەی کارەکانی میس
لودڤیگ میس ڤان دێر ڕۆه خۆی خاوەنی کەسایەتییەکی بەهێز و داهێنەرانە بوو بەڵام ئەوەی کە وای کرد میس زۆر بەناوبانگتر بێت لە سەدەی بیستەم داڕشتن و بەکارهێنانی دوو فەلسەفە گرینگەکەی بوو. یەکەمیان: فەلسەفەی سەرسوڕهێنەری (شوێنی کراوە و ڕووکاری پاک) لەگەڵ قوتابخانەی باوهاوس، بیناکانی کردە یەکێک لە بیناسازییە ڕەسەنەکانی دوای جەنگی جیهانیی یەکەم. وە فەلسەفەی دووەم بریتی بوو لە (less is more), میس پێی وابوو تاوەکو بیناکان سادەتر بن و پاکتر بن نرخ و بەهایان بەرزتر دەبێت کە لە ئێستاشدا ئەم فەلسەفەیە لەلایەن زۆرێک لە تەلارسازەکانەوە بەکاردێت.
کۆتا کارەکانی میس
لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٥٠دا میس کاریگەرترین تەلارساز بوو لە ئەمریکا. ئەو تەلارسازییەی کە لەم وڵاتەدا بەرهەمی هێنا، بریتی بوو لە پەرەپێدانی جۆرەکانی بیناسازی زۆر عەقڵانیکراو لەسەر بنەمای دیزاینی پێکهاتە. دوای کەمپی ئای ئای تی، دیزاینی خانووە گرنگەکەی تەواو شووشەیی بۆ دکتۆر ئیدیت فارنسوۆرس (١٩٤٥) و تاوەرەکانی شوقە دووانە لە لەیک شۆر درایڤ لە شیکاگۆ کرد. لە ساڵی ١٩٥٨ دیزاینی تاوەری سیگرامی لە پارک ئەڤینۆ لە نیویۆرک (بە هاوکاری فیلیپ جۆنسۆن) کردووە، کە تا ئێستاش یەکێکە لە باڵەخانە سەرسامکراوەکانی جیهان. لە ساڵانی شەستەکاندا میس بەردەوام بوو لە دروستکردنی بینا جوانەکان، لەنێویاندا باکاردی بیناسازی لە شاری مەکسیکۆ (١٩٦١)، بینای ئۆفیسی سەنتەری لە بالتیمۆر (١٩٦٣)، سەنتەری فیدراڵی لە شیکاگۆ (١٩٦٤) کتێبخانە لە واشنتۆن دی سی (١٩٦٧) و (گەلەری سەدەی بیستەم) لە بەرلین کە دواتر ناوی کرا بە (گەلەری ناشناڵی نوێ) لە بەرلین لە ساڵی ١٩٦٨.
دواتر میس کە بە شێوەیەکی خراپ تووشی هەوکردنی جومگەکان بوو، بەردەوام بوو لە ژیانی بە تەنیا لە شوێنێکی فراواندا، شوقەیەک لە بینایەکی کۆن لە نزیک دەریاچەی میشیگان لە شیکاگۆ، بینای (IBM) لە شیکاگۆ دوای مردنی تەواو بوو لە ساڵی ١٩٧٢.
هەرچەندە میس ژمارەیەکی زۆر لە شاگردەکانی بۆ خۆی ڕاکێشا، بەڵام ڕەنگە کاریگەرییە ناڕاستەوخۆکانی گرنگی زیاتری هەبووبێت. ئەو تاکە تەلارسازێکی مۆدێرنە کە کانۆنێکی تەلارسازیی ڕاستەقینەی هاوچەرخ و گشتگیری داڕشتووە و بیناکانی ئۆفیسەکان لە سەرانسەری جیهاندا دەنگدانەوەی چەمکەکانی ئەون. لە کۆتاییدا کارەکانی لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بەهۆی ڕەقبوون و ساردیی و نادیارییەوە کەوتە بەر ڕەخنە، بەڵام ئەوە هەڵبژاردنی ڕاگەیەندراوی میس بوو بۆ قبوڵکردنی سروشتی کۆمەڵگەی پیشەسازی سەدەی بیستەم و گوزارشت لە تەلارسازییەکەی.
مردنی میس ڤان دێر رۆه
لودویگ میس ڤان دێر ڕۆه زۆر جگەرەکێش بووە و لە ساڵی ١٩٦٦ تووشی شێرپەنجەی سورێنچک بووە، لە ١٧/٨/١٩٦٩ لە شیکاگۆ لە تەمەنی ٨٣ ساڵیدا بەهۆی هەوکردنی سییەکانەوە کۆچی دوایی کردووە.
بەناوبانگترین بیناکانی میس
کۆشکی ئەڵمانی (German pavilion)
بیناکە لەسەر پۆدیۆمێکی تراڤێرتین داپۆشراوە، لە تەنیشت حەوزێکی بچووکەوە. سەقفی بیناکە تەختە و بە هەشت ستوونی پۆڵا پشتگیری دەکرێت کە لە شێوەی خاچدان. لە نێوان ستوونەکاندا شاشەی مەڕمەڕی پۆلێشکراو هەیە کە هیچ کارێکی پێکهاتەیی نییە و کریستاڵە گەورەکان کە کاریگەری سووکایەتی و ڕووناکی دەدەن.
فارنسوۆرس هاوس (Farnsworth House)
خانووی فارنسوۆرس کە دەکەوێتە شیکاگۆ سندوقێکی شەفافە لە شووشە و پۆڵا. بەرزییەکەی پێنج پێیە لە زەویەوە و بە دابەشبوونی شلە، پێدەچێت خانووەکە لە سەرووی باخچەکەوە هەڵبفڕێت، وەک پلیکانەکان، کە سندوقی بچووکن و ناوەوە بە دەرەوە دەبەستنەوە. سەقف و زەوی بە هەشت ستوونی پۆڵا بەیەکەوە گرێدراون.
هۆڵی تاج (Crown Hall)
هۆڵی تاج وەک شوێنێکی ئازاد دیزاین کراوە کە بە شێوەیەکی چوارگۆشەیی لە دوو ئاستدا هەیە. بە ناوچەیەکی سەوزی گەورە دەورە دراوە کە دارە گەورەکانی تێدایە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕووبەری باشوور. ئەم بینایە بە سادەیییەکی جوانکاری پیشەسازی تایبەتمەندە، کە بە ڕوونی لەسەر چوارچێوەی پۆڵاکانیان هاتووە.
ماڵی توگێندهات (Tugendhat House)
خانووی توگێندهات پێکهاتەیەکی بچووکی هەیە کە بە ستوونی خاچدار بەستراوەتەوە کە یارمەتی بۆشاییەکان دەدات لە نێوان یەکتردا بڕژێن. ئەم بۆشاییانە بە پانێڵی ڕووناکی لە ئۆنیکس، مەڕمەڕ یان ئەبنوس جیا دەکرێنەوە. پەنجەرەی گەورە تەواوی بەرزییەکەی پڕ دەکەنەوە.
