ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ناوبژیوانی نێودەوڵەتی (بە عەرەبی: التحکیم الدولي، بە ئینگلیزی: International arbitration)، بریتییە لە ئامرازێکی کۆدەنگ و بێلایەن و پابەندکەر و بڵاوکراوە و جێبەجێکراو بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان، کە بەزۆری خێراتر و کەمتر لە ڕێوشوێنی دادگا ناوخۆییەکان، بە پێچەوانەی بڕیارەکانی دادگا ناوخۆییەکان، بڕیارەکانی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی دەتوانرێت لە نزیکەی هەموو وڵاتانی جیهاندا جێبەجێ بکرێت، ئەمەش وایکردووە ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ببێتە میکانیزمی پێشەنگ بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان.
گەشەسەندنی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی
لە کۆنەوە تا ئێستا زانراوە کە ناوبژیوانی ئامرازێکە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان، هەروەها ڕێکارێکە کە کۆمەڵگا کۆنەکان دەیانزانی و پەنایان بۆ دەبرد بۆ چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکیانەی کە لە نێوانیاندا سەرهەڵدەدەن. لەلایەن میسری کۆن و بابلیەکان و هەروەها یۆنانیەکان بە شێوەی ئەنجومەنی ناوبژیوانی هەمیشەیی بەکارهێنرا، کۆتایی سەدەی هەژدە و نۆزدە، شایەتحاڵی گەشەسەندنی قۆناغەکانی ناوبژیوانی بوو، بەجۆرێک گرنگی بەکارهێنانی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی دەرکەوت، نوێنەرایەتی کرا بە بەڕێوەبردنی کۆنفرانسی لاهای بۆ چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵانی ١٨٩٩-١٩٠٧، بابەتەکە ڕێکخرا و ڕێکارەکانی ناوبژیوانی، پێکهاتەی دادگای هەمیشەیی ناوبژیوانی، تۆمارکردن و مەکتەبی نێودەوڵەتی کە پەیوەست بوو بەوەوە دامەزران. پاشان کۆمەڵەی گەلان لە ساڵی ١٩٢٤دا میساقی گشتی ناوبژیوانی پەسەند کرد، کە بەشداری کرد لە فراوانکردنی بازنەی ناوبژیوانی لە ڕووی ڕووماڵکردنی هەموو جۆرە ناکۆکییەکەوە و کەمکردنەوەی ئەو زەمانەتانەی کە پابەندبوونەکانی دەوڵەتان سنووردار دەکەن بۆ پەنابردن بۆ ناوبژیوانی.
تایبەتمەندی ناوبژیوانی
١- ناوبژیوانی میکانیزمێکە بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکیەکان ئەگەر ناکۆکی نەبوو ئەوا هیچ بنەمایەک نییە بۆ ناوبژیوانی وەک لە دادگاییکردندا، باو و ئاساییە لایەنەکان دوای دەستپێکردنی ناوبژیوانی یان دادگاییکردن ناکۆکییەکانیان یەکلایی بکەنەوە، کاتێک لایەنەکان گەیشتنە ڕێککەوتن بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەکانیان، ئیتر هیچ ناکۆکییەک نامێنێت کە دەستەی ناوبژیوانی لەبەرچاوی بگرێت.
٢- ناوبژیوانی بە ڕەزامەندی هەردوولا دەبێت، بە مەرجێک ناوبژیوانیەکە بە ڕێککەوتنی لایەنەکانی ناکۆکییەکە ئەنجام بدرێت، واتە لەسەر بنەمای ڕەزامەندی هەردوولا دروست بووە بۆ خستنەڕووی ناکۆکییەکانیان بۆ دەستەی ناوبژیوانی، دەسەڵاتی ناوبژیوانیەکە سنووردارە بەو شتانەی کە هەردوو لایەن لەسەری ڕێککەوتوون و نابێت بڕیار لەسەر هیچ پرسێک یان ناکۆکییەکی تر بدات کە ڕەنگە لە نێوان لایەنەکاندا سەریهەڵدابێت و لە ڕێککەوتنی ناوبژیوانیدا ئاماژەی پێنەکراوە. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا ناوبژیوانی تەنها بە شێوەیەکی نیمچە کۆدەنگییە لەوانەیە لایەنێک لەگەڵ ئەوەدا نەبێ کە ناکۆکییەکە بخرێتە بەردەم ناوبژیوانی.
٣- ناوبژیوانی ڕێکارێکی تایبەتە، ناوبژیوانی ڕێکارێکی ڕێککەوتنە لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی لایەنەکان، بە واتایەکی تر بەشێک نییە لە سیستەمی دادگای دەوڵەت، بەڵام هەمان ئەرکی دادگاییکردن لە سیستەمی دادگای ویلایەتەکاندا ئەنجام دەدات. ئەو بڕیارەی کە دەدرێت بڕیاری کۆتایی ناوبژیوانییە کە لەلایەن دادگاکانەوە جێبەجێ دەکرێت و هەمان ڕێکار یان هاوشێوەی جێبەجێکردنی بڕیاری دادگا پەیڕەو دەکرێت، دادگاکان دەسەڵاتی ئەوەیان هەیە کە دڵنیابن لەوەی کە ڕێکاری دروست لە ناوبژیوانیدا پەیڕەو کراوە بە لابردنی بڕیارەکە یان ڕەتکردنەوەی دانپێدانان یان جێبەجێکردنی.
٤- ناوبژیوانی دەبێتە هۆی دیاریکردنی کۆتایی و پابەندکەری ماف و ئەرکەکانی لایەنەکان، واتە بڕیاری ناوبژیوانی پابەندکەرە بۆ لایەنەکان و لایەنەکان بەڵێن دەدەن کە هەر بڕیارێکی ناوبژیوانی بەبێ دواکەوتن جێبەجێ بکەن، ڕێوشوێنێک کە لە ئەنجامدا دیاریکردنی کۆتایی و پابەندکەری ماف و ئەرکەکانی لایەنەکان نەبێت، ناوبژیوانی نییە.
گرنگی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی
گرنگی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی زیادی کردووە وەک بەدیلێک بۆ دادگاکان، بەهۆی ئەو سوودانەی کە ئەم سیستەمە هەیەتی کە وای لێدەکات ببێتە جێگەی سەرنجی خەڵک لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بەو پێیەی ناوبژیوانی تایبەتمەندە بە:
١- خێرایی: ناوبژیوانی لایەنەکانی ناکۆکی ڕزگار دەکات لە کاتێکی، وەک چۆن هەندێک لە کەیسەکانی ناوبژیوانی لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا بڕیاریان لەسەر دەدرێت، بێگومان بە پێچەوانەی سیستەمی دادگاییکردن کە ناکۆکییەکە دەتوانێت بۆ چەندین ساڵ درێژە بکێشێت.
٢- ناوبژیوانی ئامرازێکی ئاشتیخوازانەیە: کە لەسەر بنەمای چارەسەری ئەو ناکۆکییە نییە کە لە سەرەوە سەپێنراوە، بەڵکو لەسەر بنەمای پابەندبوونی خەڵکە بە بۆچوونی ناوبژیوانەکەیان، کە متمانەیان پێی هەیە تاکەکان ناوبژیوانی بە دۆستایەتی نێوانیان دەورە دەدەن و کاتێک پەنا بۆ یەکسان دەبەن دەسەڵاتی دادوەری، چونکە ناوبژیوان دادپەروەری دەبینێت لە کاتێکدا ناوبژیوان تەنها گرنگی بە یاسادانان دەدات.
٣- ناوبژیوانی بە نهێنی و پسپۆڕی تەکنیکی تایبەتمەندە: گرنگترین تایبەتمەندی ناوبژیوانی هەڵبژاردنی دادوەرەکەیانە لەلایەن لایەنەکانەوە، کە تێیدا ئەو ئەزموون و پسپۆڕی و لێهاتووییە دەدۆزنەوە کە وا دەکات توانای چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی هەبێت بە شێوەیەک کە ئەوان ڕازی بکات.
هەنگاوەکانی ناوبژیوانی
هەنگاوی یەکەم: لایەنەکان ڕوون بن لە دەربڕینی ئامادەیی خۆیان بۆ پێشکەشکردنی ناکۆکییەکانیان بۆ ناوبژیوانی.
هەنگاوی دووەم: هەڵبژاردنە لە نێوان ئەوەی پێی دەوترێت دامەزراوەیی یان کۆنترۆڵکرا، لە ناوبژیوانی دامەزراوەیی (کە پێی دەوترێت بەڕێوەبەردراو)، لایەنەکان دامەزراوەیەکی ناوبژیوانی هەڵدەبژێرن کە یارمەتیان دەدات لە لایەنە لۆجستییەکانی ڕێوشوێنەکان و بابەتە پراکتیکییەکانی تر.
هەنگاوی سێیەم: هەڵبژاردنی کۆمەڵێک یاسای ناوبژیوانی.
هەنگاوی چوارەم: کورسی ناوبژیوانی (کە بە شوێنی ناوبژیوانیش ناسراوە) زۆر گرنگە چونکە یاسای بەڕێوەبردنی ڕێوشوێنی ناوبژیوانی دیاری دەکات (یاسای ڕێکارەکان، یان یاسای ناوبژیوانی)، لایەنەکان دەبێت شوێنێکی بێلایەن هەڵبژێرن.
هەنگاوی چوارەم: دیاریکردنی مەودای ناوبژیوانی.
هەنگاوی پێنجەم: دیاریکردنی یاسای حوکمڕانی، لایەنەکان دەبێ یاسای حوکمڕانی (کە بە یاسای جەوهەری) ناسراوە دیاری بکەن کە بەزۆری لە بڕگەیەکی جیاوازدا لە بڕگەی ناوبژیوانیدا هاتووە، گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە یاسای بەڕێوەبردنی گرێبەستەکە هەمان یاسای ناوبژیوانی یان یاسای ڕێکارەکان نییە کە ناوبژیوانی بەڕێوەدەبات، هەرچەندە ڕێگە بە لایەنەکان دەدرێت بە ڕاشکاوی ڕێکبکەون کە هەمان یاسا دەبێت، بەڵام باو و ئاساییە کە یاسای حوکمڕانی جیاواز بێت لە یاسای ڕێکارەکان.
هەنگاوی شەشەم: ناوبژیوانان، پێویستە بە وردی ڕەچاوی شێوازی دانانی ناوبژیوان(ەکان) و پێکهاتەی دادگا بکرێت، لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، ڕێوشوێنەکان لەبەردەم یەک ناوبژیوان (تاکە ناوبژیوان) یان پانێڵێکی سێ کەسی (دادگای ناوبژیوانی)دایە. ژمارەکە بە هەر شێوەیەک بێت نایەکسان بێت، ژمارەی ناوبژیوانان کاریگەری لەسەر کۆی تێچوون و ماوەی ناوبژیوانییەکە هەیە (سێ ناوبژیوان لە یەک ناوبژیوان گرانتر دەبن و لەوانەیە ماوەی زیاتر بخایەنێت تا بڕیارێک بدەن). پێویست ناکات ژمارەی ناوبژیوانەکان لە بڕگەی ناوبژیوانیدا دیاری بکرێت. لە کاتێکدا لایەنەکان بژاردەی ئەوەیان هەیە کە هەر کە ناکۆکییەک دروست بوو بڕیار لەسەر بابەتەکە بدەن، بەڵام کەموکوڕی سەرەکی ئەم ڕێبازە ئەوەیە کە ئەگەر لایەنەکان لەسەر ژمارەی ناوبژیوانان ناکۆک بن، ئەمە دەبێتە هۆی دواکەوتنی ناپێویست لە ڕێوشوێنی گشتیدا.
هەنگاوی حەوتەوم: دەسەڵاتی دامەزراندن،لە حاڵەتی ناوبژیوانی دامەزراوەیی، چەندین ڕێسای ڕێکارەکان ڕێسای پێشوەختە سەبارەت بە دانانی ناوبژیوانان دابین دەکەن، بەڵام لە ناوبژیوانیدا گرنگە شێوازێک بۆ هەڵبژاردن و گۆڕینی ناوبژیوانان دابنرێت، لە غیابی بڕگەیەکی دیاریکراوی لەو شێوەیە، دادگاکانی شوێنی ناوبژیوانی ڕەنگە ناچاربن دەستوەردان بکەن بۆ ئەنجامدانی دامەزراندن/گۆڕینی پێویست چونکە ئەستەمە لایەنەکان لەسەر ناوبژیوان ڕێکبکەون کاتێک ناکۆکییەک سەرهەڵدەدات.
هەنگاوی هەشتەم: زمان لە کاتی هەڵبژاردنی زمانی ئیجرائاتەکاندا لایەنەکان پێویستە نەک تەنها زمانی گرێبەستەکە بەڵکو بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکانیش لەبەرچاو بگرن، هەڵبژاردنی زمانێک هەمیشە باشترە لە چەند بژاردەیەک، ئەمە توخمێکی ئیختیارییە و لە غیابی ڕێککەوتنی ڕاشکاوانە لە نێوان لایەنەکاندا، بڕیاردان لەسەر زمانی ناوبژیوانییەکە پەیوەستە بە ناوبژیوانەکانەوە.
هەنگاوی نۆیەم: نێوەندگیری/دانوستان- بڕگەی ناوبژیوانی فرە ئاست ڕەنگە سوودی هەبێت بۆ لایەنەکان کە هەوڵ بدەن دانوستان بکەن بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەکانیان پێش ئەوەی بەشداری لە ڕێوشوێنی ناوبژیوانی درێژتر و گرانتردا بکەن، هەرچەندە ڕەنگە تەنها کات و تێچوون بەفیڕۆدان بێت.
هەنگاوی دەیەم: پابەندبوونی نهێنی هەندێک لە یاساکانی ناوبژیوانی بڕگەی نهێنی ناوەکی دابین دەکەن، بەڵام لایەنەکان ئازادن و هاندەدرێن کە پابەندبوونەکانی نهێنی و چارەسەری پێشێلکارییەکانی بخەنە نێوەوە، چونکە هەموو بڕگەکانی ناوبژیوانی پێویستیان بە نهێنی نییە و یاساکانی زۆرێک لە کورسییەکانی ناوبژیوانیش پێویستی بە نهێنی نییە.
