جەنگی کرواتیا و سەربەخۆیی

پێشەکی

کرواتیا، وڵاتێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە کە پڕە لە گۆڕانکاری و ململانێ. لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا، ئەم وڵاتە گۆڕانکارییەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی کاتێک لە کۆماری سۆسیالیستی فیدراڵی یوگۆسلاڤیا جیا بووەوە و بوو بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. ئەم پرۆسەیە، کە بە جەنگی سەربەخۆیی کرواتیا ناسراوە، یەکێک بوو لە خوێناویترین و ئاڵۆزترین ڕووداوەکانی ئەوروپا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی.

پێشینەی مێژوویی کرواتیا

کرواتیا خاوەنی مێژوویەکی دەوڵەمەندە کە بۆ هەزاران ساڵ دەگەڕێتەوە. یەکەم دەوڵەتی کرواتی لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا دامەزرا. لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاستدا، کرواتیا بەشێک بوو لە شانشینی هەنگاریا. دواتر لە سەدەی شازدەهەمدا، زۆربەی خاکی کرواتیا کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بەڵام بەشێکی کەوتە ژێر کۆنترۆڵی ئیمپراتۆریەتی هابسبۆرگ.

لە ساڵی ١٩١٨دا، دوای کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی نەمسا-هەنگاریا، کرواتیا بوو بە بەشێک لە شانشینی سربەکان، کرواتەکان و سلۆڤینیەکان، کە دواتر ناوی گۆڕا بۆ یوگۆسلاڤیا. لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهانیدا، کرواتیا بۆ ماوەیەکی کورت دەوڵەتێکی سەربەخۆی هاوپەیمانی نازییەکان بوو، بەڵام دوای جەنگ دووبارە بووەوە بە بەشێک لە یوگۆسلاڤیا، ئەمجارە لە ژێر حوکمی کۆمۆنیستی جۆزێف برۆز تیتۆدا.

هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا

لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی بیستەمدا، یوگۆسلاڤیا ڕووبەڕووی قەیرانێکی قووڵی سیاسی و ئابووری بووەوە. دوای مردنی تیتۆ لە ساڵی ١٩٨٠، ناکۆکییە نەتەوەیی و ئایینییەکان کە پێشتر سەرکوت کرابوون، سەریان هەڵدایەوە. هەروەها، هەرەسهێنانی سیستەمی کۆمۆنیستی لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر یوگۆسلاڤیا هەبوو.

لە ساڵی ١٩٩٠دا، کۆمارە جیاوازەکانی یوگۆسلاڤیا دەستیان کرد بە بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی فرەحزبی. لە کرواتیا، حزبی یەکێتی دیموکراتی کرواتی (HDZ) بە سەرۆکایەتی فرانجۆ توجمان سەرکەوتنی بەدەست هێنا. توجمان و حزبەکەی بانگەشەی سەربەخۆیی کرواتیایان دەکرد، ئەمەش نیگەرانی کەمینەی سربی لە کرواتیای زیاتر کرد.

سەرهەڵدانی ناکۆکییەکان

لەگەڵ هاتنە سەر دەسەڵاتی حکومەتی نوێی کرواتیا، پەیوەندییەکان لەگەڵ کەمینەی سربی لە کرواتیا خراپتر بوون. سربەکان، کە نزیکەی ١٢٪ی دانیشتووانی کرواتیایان پێک دەهێنا، نیگەران بوون لەوەی کە لە دەوڵەتی نوێی کرواتیادا مافەکانیان پێشێل بکرێت. لە هەمان کاتدا، حکومەتی کرواتیا هەوڵی دەدا دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەموو بەشەکانی وڵاتدا بسەپێنێت.

لە مانگی ئابی ١٩٩٠دا، سربەکانی کرواتیا ڕیفراندۆمێکیان ئەنجامدا بۆ خودموختاری. حکومەتی کرواتیا ئەم ڕیفراندۆمەی بە نایاسایی لە قەڵەم دا. لە مانگی کانوونی یەکەمی هەمان ساڵدا، پەرلەمانی کرواتیا دەستوورێکی نوێی پەسەند کرد کە تێیدا کرواتیای وەک "دەوڵەتی نەتەوەیی گەلی کرواتی" پێناسە کردبوو. ئەمە نیگەرانی سربەکانی زیاتر کرد.

لە بەهاری ١٩٩١دا، پێکدادانە چەکدارییەکان لە نێوان هێزە ئەمنییەکانی کرواتیا و چەکدارە سربەکان دەستی پێکرد. لە مانگی ئایاردا، کرواتیا ڕیفراندۆمێکی بۆ سەربەخۆیی ئەنجامدا کە تێیدا زۆرینەی دەنگدەران پشتگیرییان لە سەربەخۆیی کرد. ئەم ڕیفراندۆمە لەلایەن زۆربەی سربەکانەوە بایکۆت کرا.

جەنگی سەربەخۆیی کرواتیا

لە ٢٥ی حوزەیرانی ١٩٩١دا، پەرلەمانی کرواتیا سەربەخۆیی وڵاتەکەی ڕاگەیاند. ئەمە بووە هۆی دەستپێکردنی جەنگێکی ڕاستەقینە لە نێوان هێزەکانی حکومەتی کرواتیا و چەکدارە سربەکان کە پشتیوانییان لە سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا (JNA) وەردەگرت.

جەنگەکە بە خێرایی بڵاو بووەوە و بووە هۆی وێرانکاری و کوشتاری بەرفراوان. شارە گەورەکانی وەک ڤۆکۆڤار و دوبرۆڤنیک کەوتنە ژێر گەمارۆ و بۆردومانی قورسەوە. لە هەمان کاتدا، سربەکان کۆنترۆڵی بەشێکی گەورەی ناوچە سنوورییەکانی کرواتیایان گرتە دەست و "کۆماری سربی کرایینا"یان ڕاگەیاند.

لە سەرەتادا، هێزەکانی کرواتیا لە ڕووی سەربازی و چەکەوە لاوازتر بوون لە هێزەکانی سربیا و سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، کرواتیا توانی هێزە چەکدارەکانی خۆی بەهێز بکات و چەندین سەرکەوتنی گرنگ بەدەست بهێنێت.

لە کۆتایی ساڵی ١٩٩١ و سەرەتای ١٩٩٢دا، نەتەوە یەکگرتووەکان دەستێوەردانی کرد و هێزی ئاشتیپارێزی (UNPROFOR) ناردە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان. ئەمە بووە هۆی ڕاگرتنی شەڕ بۆ ماوەیەک، بەڵام نەیتوانی کێشەکان بە تەواوەتی چارەسەر بکات.

ئەنجامەکانی جەنگ

جەنگی سەربەخۆیی کرواتیا کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر وڵات و دانیشتووانەکەی هەبوو. نزیکەی ٢٠,٠٠٠ کەس گیانیان لەدەستدا و سەدان هەزار کەس ئاوارە بوون. ژێرخانی ئابووری وڵات زیانێکی گەورەی پێگەیشت و گەشەی ئابووری بۆ چەندین ساڵ وەستا.

لە ڕووی سیاسییەوە، جەنگەکە بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی لە نێو کرواتەکاندا و پشتیوانی لە حکومەتی فرانجۆ توجمان زیادی کرد. لە هەمان کاتدا، زۆربەی سربەکانی کرواتیا ناچار بوون وڵات بەجێبهێڵن، ئەمەش بووە هۆی گۆڕانی پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵات.

لە ڕووی سەربازییەوە، کرواتیا توانی لە ساڵی ١٩٩٥دا دوو ئۆپەراسیۆنی سەرکەوتوو ئەنجام بدات: ئۆپەراسیۆنی "فلاش" لە مانگی ئایار و ئۆپەراسیۆنی "تەندەر" لە مانگی ئاب. ئەم دوو ئۆپەراسیۆنە بوونە هۆی ئەوەی کە کرواتیا کۆنترۆڵی زۆربەی ئەو ناوچانە بگرێتەوە کە لەلایەن سربەکانەوە داگیر کرابوون.

دانپێدانانی نێودەوڵەتی و سەربەخۆیی

لەگەڵ ئەوەی کە کرواتیا لە ساڵی ١٩٩١دا سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام پرۆسەی دانپێدانانی نێودەوڵەتی چەند مانگێکی خایاند. لە ١٥ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢دا، ئەندامانی یەکێتی ئەوروپا بە فەرمی دانیان بە سەربەخۆیی کرواتیادا نا. دوای ئەوە، لە ٢٢ی ئایاری هەمان ساڵدا، کرواتیا بووە ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان.

سەرەڕای ئەم دانپێدانانە نێودەوڵەتییانە، کرواتیا هێشتا بەشێکی گرنگی خاکەکەی لە ژێر کۆنترۆڵی هێزە سربەکاندا بوو. ڕێککەوتنی دەیتۆن لە ساڵی ١٩٩٥دا، کە کۆتایی بە جەنگی بۆسنیا و هێرزەگۆڤینا هێنا، هەروەها ڕێگەی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کرواتیاش خۆشکرد.

لە ١٢ی تشرینی دووەمی ١٩٩٥دا، ڕێککەوتنی ئەردۆت واژۆ کرا کە بەپێی ئەو ڕێککەوتنە، ناوچەی سلاڤۆنیای ڕۆژهەڵات کە لە ژێر کۆنترۆڵی سربەکاندا بوو، بە شێوەیەکی ئاشتیانە گەڕێندرایەوە بۆ کرواتیا. ئەم پرۆسەیە لە ژێر چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکاندا لە ساڵی ١٩٩٨دا تەواو بوو.

کرواتیا لە دوای سەربەخۆیی

دوای کۆتایی هاتنی جەنگ و بەدەستهێنانی سەربەخۆیی تەواو، کرواتیا ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بووەوە. یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکان بریتی بوو لە دووبارە بنیاتنانەوەی وڵات و چاککردنەوەی ئابوورییەکەی کە بە هۆی جەنگەوە زیانێکی گەورەی پێگەیشتبوو. هەروەها، حکومەتی کرواتیا هەوڵی دەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ دراوسێکانی، بە تایبەتی سربیا، ئاسایی بکاتەوە.

لە ڕووی سیاسییەوە، فرانجۆ توجمان تا مردنی لە ساڵی ١٩٩٩ لە دەسەڵاتدا مایەوە. دوای ئەو، کرواتیا بەرەو سیستەمێکی دیموکراتی فرەحزبی هەنگاوی نا. لە ساڵی ٢٠٠٠دا، یەکەم گۆڕانکاری دەسەڵات لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە ئەنجام درا.

لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە، کرواتیا هەوڵی دەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا بەهێز بکات. لە ساڵی ٢٠٠٩دا، کرواتیا بووە ئەندامی ناتۆ. هەروەها، وڵاتەکە داواکاری بۆ ئەندامبوون لە یەکێتی ئەوروپا پێشکەش کرد و لە ١ی تەمموزی ٢٠١٣دا بووە ئەندامی ئەم یەکێتییە.

سەرەڕای ئەم پێشکەوتنانە، کرواتیا هێشتا ڕووبەڕووی چەندین کێشە دەبێتەوە. گەندەڵی، بێکاری، و کۆچی گەنجان بۆ دەرەوەی وڵات لە گرنگترین ئەو کێشانەن کە وڵات ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. هەروەها، هەرچەندە پەیوەندییەکان لەگەڵ سربیا باشتر بووە، بەڵام هێشتا هەندێک کێشەی چارەسەرنەکراو لە نێوان هەردوو وڵاتدا ماون.

دەرەنجام

سەربەخۆیی کرواتیا و جەنگەکەی یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی ئەوروپا لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا. ئەم پرۆسەیە نەک تەنها نەخشەی سیاسی بەڵکانی گۆڕی، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ژیانی ملیۆنان کەس هەبوو.

کرواتیا لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. لە وڵاتێکی جەنگلێدراوەوە بۆتە ئەندامێکی ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا. سەرەڕای ئەو پێشکەوتنانەی کە بەدەستی هێناوە، کرواتیا هێشتا ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ دەبێتەوە کە پێویستە چارەسەر بکرێن.

مێژووی سەربەخۆیی کرواتیا نموونەیەکە بۆ ئەوەی کە چۆن ناکۆکییە ئیتنیکی و نەتەوەییەکان دەتوانن ببنە هۆی توندوتیژی و وێرانکاری، بەڵام هەروەها نیشانی دەدات کە چۆن وڵاتێک دەتوانێت لە دوای قەیرانێکی قووڵەوە خۆی بنیات بنێتەوە و بەرەو پێش بچێت. ئەزموونی کرواتیا وانەی گرنگ پێشکەش دەکات سەبارەت بە گرنگی ئاشتەوایی، دیالۆگ و هاوکاری نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و بنیاتنانی داهاتوویەکی باشتر.