ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ئێرلەندای باکوور، کە زۆرجار بە "The Troubles" ناسراوە، یەکێک بوو لە درێژترین و ئاڵۆزترین ناکۆکییەکانی ئەورووپای هاوچەرخ. ئەم جەنگە لە نێوان ساڵانی ١٩٦٨ تا ١٩٩٨ بەردەوام بوو و کاریگەرییەکانی تا ئەمڕۆش هەستی پێدەکرێت.
پاشخانی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جەنگی ئێرلەندای باکوور، پێویستە سەیری مێژووی درێژی پەیوەندی نێوان ئێرلەندا و بەریتانیا بکەین. لە سەدەی ١٢ەمەوە، بەریتانیا دەستی بەسەر ئێرلەندادا گرت و بۆ سەدان ساڵ حوکمی کرد. لە سەرەتای سەدەی ٢٠ەمدا، بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئێرلەندا بەهێز بوو و لە ١٩٢٢دا بەشێکی زۆری ئێرلەندا سەربەخۆیی بەدەستهێنا و بوو بە دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا (دواتر بوو بە کۆماری ئێرلەندا). بەڵام باکووری ئێرلەندا، کە زۆرینەی دانیشتوانەکەی پرۆتستانت بوون و خۆیان بە بەریتانی دەزانی، لە شانشینی یەکگرتوودا مانەوە.
سەرەتای ناکۆکییەکان
لە ساڵی ١٩٦٨دا، بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان لە ئێرلەندای باکوور دەستی پێکرد. ئەم بزووتنەوەیە داوای مافی یەکسانی بۆ کاسۆلیکەکان دەکرد، کە لە بواری کار، خانووبەرە و مافە سیاسییەکاندا ڕووبەڕووی جیاکاری دەبوونەوە. خۆپیشاندانەکان بە توندوتیژی وەڵام درانەوە و ئەمەش بوو بە سەرەتای ناکۆکییە چەکدارییەکان.
لایەنەکانی جەنگ
لایەنە سەرەکییەکانی جەنگ بریتی بوون لە یەکگرتووخوازەکان (Unionists) کە زۆربەیان پرۆتستانت بوون و دەیانویست ئێرلەندای باکوور بەشێک بێت لە بەریتانیا، و ناسیۆنالیستەکان (Nationalists) کە زۆربەیان کاسۆلیک بوون و دەیانویست ئێرلەندای باکوور لەگەڵ کۆماری ئێرلەندا یەکبگرێتەوە. هەروەها گرووپە پارامیلیتارییەکان وەک سوپای کۆماری ئێرلەندا (IRA) لە لایەنی ناسیۆنالیستەکانەوە و هێزی خۆبەخشی ئۆلستەر (UVF) لە لایەنی یەکگرتووخوازەکانەوە ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو لە جەنگەکەدا. هەروەها هێزەکانی ئاسایش و سوپای بەریتانیاش بەشداربوون.
هۆکارەکانی جەنگ
جەنگی ئێرلەندای باکوور هۆکاری زۆر و ئاڵۆزی هەبوو. لە لایەکەوە، ناکۆکی مێژوویی نێوان پرۆتستانت و کاسۆلیک هەبوو کە بۆ سەدان ساڵ دەگەڕایەوە. لە لایەکی ترەوە، جیاکاری سیستەماتیک دژی کاسۆلیکەکان لە بواری کار، خانووبەرە و مافە سیاسییەکان هەبوو. هەروەها ناڕەزایی بەرامبەر دەسەڵاتی بەریتانیا لە ناو کۆمەڵگای کاسۆلیکدا بەهێز بوو. لە هەمان کاتدا، یەکگرتووخوازە پرۆتستانتەکان دەترسان لە دەستدانی پێگە و دەسەڵاتیان ئەگەر ئێرلەندای باکوور لەگەڵ کۆماری ئێرلەندا یەکبگرێتەوە.
ڕەوتی جەنگ و ڕووداوە گرنگەکان
جەنگی ئێرلەندای باکوور بە چەندین قۆناغدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، خۆپیشاندانە ئاشتیخوازەکان بەرەبەرە بوون بە پێکدادانی توندوتیژ. لە ساڵی ١٩٧٢دا، لە ڕووداوێکدا کە بە "یەکشەممەی خوێناوی" ناسرا، هێزەکانی بەریتانیا ١٤ خۆپیشاندەری بێ چەکیان کوشت. ئەم ڕووداوە بوو بە هۆی زیادبوونی پشتیوانی بۆ IRA. لە ماوەی ساڵانی دواتردا، هێرش، تەقینەوە و کوشتنی هاوڵاتیان بەردەوام ڕوویان دەدا. IRA چەندین هێرشی گەورەی ئەنجامدا لە ناو ئێرلەندای باکوور و تەنانەت لە ناو بەریتانیاش. لە بەرامبەردا، گرووپە پارامیلیتارییە یەکگرتووخوازەکان هێرشیان دەکردە سەر کۆمەڵگای کاسۆلیک. حکومەتی بەریتانیا هەوڵی دا لە ڕێگەی زیادکردنی هێزی سەربازی و سیاسەتی "Ulsterisation" (واتە بەکارهێنانی هێزە خۆجێییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی IRA) کۆنترۆڵی دۆخەکە بکات.
کاریگەرییەکانی جەنگ
جەنگی ئێرلەندای باکوور کاریگەری قووڵ و درێژخایەنی لەسەر کۆمەڵگا بەجێهێشت. نزیکەی ٣,٥٠٠ کەس گیانیان لەدەستدا، کە زۆربەیان هاوڵاتی بوون. دەیان هەزار کەس بریندار بوون. زۆربەی خێزانەکان بە شێوەیەک لە شێوەکان کاریگەرییان لێ کرا، چ بە لەدەستدانی ئازیزێک، چ بە برینداربوون یان ئاوارەبوون. لە ڕووی ئابوورییەوە، جەنگەکە بوو بە هۆی دواکەوتنی گەشەی ئابووری و زیادبوونی بێکاری.
ڕێککەوتنی ڕۆژی هەینی پیرۆز
دوای ساڵان لە وتووێژی نهێنی و ئاشکرا، لە ١٠ی نیسانی ١٩٩٨دا ڕێککەوتنی ڕۆژی هەینی پیرۆز (Good Friday Agreement) واژۆ کرا. ئەم ڕێککەوتنە کۆتایی بە ناکۆکییە چەکدارییەکە هێنا و چوارچێوەیەکی نوێی بۆ حوکمڕانی ئێرلەندای باکوور دانا. گرنگترین خاڵەکانی ڕێککەوتنەکە بریتی بوون لە: دامەزراندنی حکومەتێکی هاوبەش لە نێوان یەکگرتووخوازەکان و ناسیۆنالیستەکان، دانپێدانان بە مافی خەڵکی ئێرلەندای باکوور بۆ دیاریکردنی داهاتووی خۆیان، چەکداماڵینی گرووپە پارامیلیتارییەکان، و دروستکردنی دامەزراوەی هاوبەش لە نێوان ئێرلەندای باکوور و کۆماری ئێرلەندا.
دوای جەنگ: ئاشتی و ئاڵنگارییەکان
سەرەڕای ئەوەی کە ڕێککەوتنی ڕۆژی هەینی پیرۆز کۆتایی بە توندوتیژییە بەرفراوانەکان هێنا، بەڵام هێشتا ئاڵنگاری و کێشە ماون لە ئێرلەندای باکوور. جیابوونەوەی کۆمەڵایەتی لە نێوان کۆمەڵگاکانی کاسۆلیک و پرۆتستانت بەردەوامە، و زۆربەی قوتابخانەکان و ناوچە نیشتەجێبوونەکان هێشتا دابەشکراون. هەروەها هەندێک گرووپی بچووکی توندڕەو هێشتا هەن کە ڕەتی دەکەنەوە واز لە توندوتیژی بهێنن. لە لایەکی ترەوە، پرۆسەی ئاشتەوایی و لێبوردن لە نێوان قوربانیان و ئەنجامدەرانی توندوتیژی پێشوو هێشتا بەردەوامە و پێویستی بە کاتی زۆرترە.
جیاوازی نێوان کۆماری ئێرلەندا و ئێرلەندای باکوور
گرنگە جیاوازی نێوان کۆماری ئێرلەندا و ئێرلەندای باکوور بزانین. کۆماری ئێرلەندا دەوڵەتێکی سەربەخۆیە کە لە ١٩٢٢دا سەربەخۆیی خۆی لە بەریتانیا وەرگرت. ئەم وڵاتە ئەندامی یەکێتی ئەورووپایە و دراوەکەی یۆرۆیە. لە بەرامبەردا، ئێرلەندای باکوور بەشێکە لە شانشینی یەکگرتوو. هەرچەندە خاوەنی حکومەتی خۆجێیی خۆیەتی، بەڵام هێشتا لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی بەریتانیایە لە لەندەن و دراوەکەی پاوەندی بەریتانییە. سنوورێکی فیزیکی لە نێوان ئەم دوو بەشەدا هەیە، بەڵام بەهۆی ڕێککەوتنی ڕۆژی هەینی پیرۆز، ئەم سنوورە کراوەیە و خەڵک بە ئاسانی دەتوانن هاتوچۆی بکەن.
