ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە قووڵایی گوتاری سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایدۆلۆژیای پان-عەرەبینیزم (یەکێتیی عەرەبی) بۆ ماوەی زیاتر لە سەدەیەک وەک هێزێکی جووڵێنەری خەون و خواستە سیاسییەکان ڕۆڵی بینیوە. ئەم بیرۆکەیە، کە لەسەر بنەمای پتەوی هاوبەشیی زمان، کەلتوور، مێژوو و زۆرجار ئایین دامەزراوە، بانگەشەی ئەوە دەکات کە گەلانی عەرەب لە بنەڕەتدا "یەک نەتەوە"ن و ئەو سنوورانەی ئەمڕۆ لەنێوانیاندا کێشراون، تەنها دابەشکارییەکی دەستکردی هێزە کۆلۆنیالییەکانن. بەڵام لە جەنگەڵی واقیعی سیاسی و مێژووی خوێناویی ناوچەکەدا، ئەم دروشمە ڕەنگینە ڕووبەڕووی پارادۆکسێکی تاڵ دەبێتەوە: پارادۆکسی نێوان بانگەشەی یەکێتی و کرداری پەرتەوازەیی و دوژمنایەتی. ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ئەم پارادۆکسە، بە تایبەتی لە ڕێگەی شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتانی عەرەبی و دۆخی ناوخۆیی عێراق. لەم سۆنگەیەوە، پرسیارێکی بنەڕەتی و چارەنووسساز سەرهەڵدەدات کە ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی کورد دەبێتەوە: ئەگەر خودی پڕۆژەی یەکگرتنی عەرەبی لە هەموو ئاستەکاندا شکستی خواردبێت، بۆچی و لەسەر چ بنەمایەکی لۆژیکی و ئەخلاقی داوا لە نەتەوەی کورد دەکرێت دەستبەرداری ناسنامە و مافەکانی خۆی بێت و ببێتە بەشێک لە پڕۆژەیەکی لەرزۆک و پڕ لە ناکۆکی بە ناوی "عێراقیبوون"؟
شکاندنی ئەفسانەکە - جەنگی کوەیت
هیچ ڕووداوێک هێندەی داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی 1990، بە ڕوونی شکست و پووچەڵیی دروشمی پان-عەرەبینیزمی دەرنەخست. ڕژێمی بەعس لە بەغدا، کە خۆی بە هەڵگری ئاڵای ناسیۆنالیزمی عەرەبی دەزانی، هێرشەکەی لە چوارچێوەی لۆژیکێکی "یەکێتیخوازانە"دا پاساو دەدا؛ گوایە کوەیت پارێزگایەکی دابڕاوی عێراقە و دەبێت بگەڕێتەوە بۆ سەر "نیشتمانی دایک". ئەمە لە تیۆریدا دەبوو وەک هەنگاوێک بەرەو یەکخستنی خاکی عەرەبی سەیر بکرایە. بەڵام ئەوەی لە واقیعدا ڕوویدا، زلەیەکی بەهێز بوو کە لە ڕوومەتی ئەم ئایدۆلۆژیایەی دا. یەکەم، خەڵک و سەرکردایەتیی کوەیت، سەرەڕای هەموو خاڵە کەلتووری و زمانییە هاوبەشەکانیان لەگەڵ عێراق، بە گیان و خوێن دژی ئەم یەکگرتنە زۆرەملێیە وەستانەوە. ئەوان ناسنامەی نیشتمانیی کوەیتی و سەروەریی دەوڵەتەکەیان بەلاوە پیرۆزتر بوو لە هەر بانگەشەیەکی "برایەتیی عەرەبی". دووەم و گرنگتر، کاردانەوەی جیهانی عەرەبی بوو. لەبری پاڵپشتیکردنی عێراق، زۆرینەی ڕەهای دەوڵەتانی کاریگەری عەرەبی، لەوانە سعودیە، میسر و سوریا، هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتییان لە دژی عێراق پێکهێنا. ئەمە دیمەنێکی مێژوویی بوو: سوپای دەوڵەتانی عەرەبی لە ڕیزێکدا لەگەڵ هێزە ڕۆژئاواییەکان، دژی سوپای دەوڵەتێکی تری "برای عەرەب" دەجەنگان. ئەم ڕووداوە سەلماندی کە لە کاتی تاقیکردنەوەی ڕاستەقینەدا، چەمکی "دەوڵەت-نەتەوە"ی سەربەخۆ (State-Nation) و بەرژەوەندیی نیشتمانیی تەسک، زۆر بەهێزترە لە خەونی پان-عەرەبیستیی "نەتەوەی یەکگرتوو". جەنگی کەنداو نەخشەی سیاسیی ناوچەکەی گۆڕی و ئەو ڕاستییەی چەسپاند کە یەکێتیی عەرەبی زیاتر لەوەی پڕۆژەیەکی سیاسی بێت، تەنها ئامرازێک بووە بە دەست ڕژێمەکانەوە بۆ پاساودانی هەژموونخوازییەکانیان.
جیهانی عەرەبی وەک کۆمەڵێک دەوڵەت نەک نەتەوەی یەکگرتوو
پارادۆکسەکە تەنها لە قەیرانی کوەیتدا کورت نابێتەوە، بەڵکو لە تەواوی مێژووی هاوچەرخی جیهانی عەرەبیدا ڕەگی داکوتاوە. هەر لە دامەزراندنی کۆمکاری عەرەبییەوە لە ساڵی 1945، کە بڕیار بوو ببێتە چەتری کۆکەرەوەی عەرەب، تا ئەمڕۆ، ئەم ڕێکخراوە لە ئاستی کێشە چارەنووسسازەکاندا بێ کاریگەر بووە. مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتانی عەرەبی، مێژووی ململانێ، ڕکابەری، شەڕی بە وەکالەت و گومانلێکردنە. یەکگرتنی میسر و سوریا لەژێر ناوی "کۆماری یەکگرتووی عەرەبی" (1958-1961) وەک تاکە ئەزموونی جیددیی یەکگرتن، بە جیابوونەوەیەکی تاڵ کۆتایی هات و سەلماندی کە تەنانەت دوو ڕژێمی بە ئاشکرا ناسیۆنالیستی عەرەبیش ناتوانن لەناو یەک قەوارەدا پێکەوە هەڵبکەن. لە دەیەکانی دواتردا، شەڕی ساردی نێوان بەرەی پاشایەتیی کۆنەپارێز بە سەرۆکایەتیی سعودیە و بەرەی کۆماریی شۆڕشگێڕ، وڵاتانی عەرەبیی کردبووە دوو بەرەی دژ بەیەک. ئەمڕۆش، دیمەنەکە گۆڕانکارییەکی بنەڕەتیی بەسەردا نەهاتووە: گەمارۆدانی قەتەر لەلایەن چوار وڵاتی عەرەبییەوە، شەڕی ناوخۆیی یەمەن و لیبیا کە وڵاتانی عەرەبی پاڵپشتیی لایەنە دژ بەیەکەکانیان دەکەن، و پرۆسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل لەلایەن هەندێک وڵاتی کەنداوەوە کە بڕیارێکی تەواو پێچەوانەی "کۆدەنگیی عەرەبی" بوو، هەموویان شاهیدی زیندووی ئەو ڕاستییەن کە "بەرژەوەندیی نیشتمانی" هەمیشە لەپێش "بەرژەوەندیی نەتەوەیی عەرەب"ەوە بووە. ئەگەر خودی ئەم دەوڵەتانە یەکتر وەک هەڕەشە و ڕکابەر سەیر بکەن، چۆن دەتوانرێت باسی یەک نەتەوە و یەک چارەنووسی هاوبەش بکرێت؟
عێراق وەک نموونەیەکی کارا
ئەگەر لە ئاستی پان-عەرەبینیزمی هەرێمی بگەڕێین و تیشک بخەینە سەر خودی عێراق وەک "دەوڵەت-نەتەوە"، پارادۆکسەکە قووڵتر و ئاڵۆزتر دەبێتەوە. دەوڵەتی عێراق، کە لە بنەڕەتدا لەسەر بنەمای پێکەوەلکاندنی سێ ویلایەتی جیاوازی عوسمانی (موسڵ، بەغدا و بەسڕە) دروستکراوە، هەرگیز نەیتوانیوە ناسنامەیەکی نیشتمانیی یەکگرتوو و سەرتاسەری بۆ دانیشتووانەکەی دابمەزرێنێت. تەنانەت ئەگەر پرسی کوردیش بۆ ساتێک وەلا بنێین، خودی پێکهاتەی عەرەبی لە عێراقدا گەورەترین دابەشبوونی مێژوویی و مەزهەبی بەخۆیەوە دەبینێت: ململانێی نێوان سوننە و شیعە. لە مێژووی دامەزراندنییەوە تا ساڵی 2003، دەسەڵات بە شێوەیەکی گشتی لە دەستی کەمینەی عەرەبی سوننەدا بووە و زۆرینەی شیعە لە ڕووی سیاسییەوە پەراوێزخرابوون. دوای 2003، هاوکێشەکە پێچەوانە بووەوە و گواستنەوەی دەسەڵات بۆ زۆرینەی شیعە، لەبری دامەزراندنی سیستمێکی دیموکراسیی هاووڵاتیبوون، بووە هۆی سەرهەڵدانی سیستمێکی سیاسیی بەشبەشێنەی تائیفی (المحاصصة الطائفیة). ئەم سیستمە، لەبری توانەوەی ناسنامە لاوەکییەکان، زیاتر ناسنامەی مەزهەبیی بەهێز کرد و بووە هۆی هەستکردنی عەرەبی سوننە بە پەراوێزخرانێکی سیستماتیک، کە ئەمەش زەمینەی بۆ سەرهەڵدان و گەشەکردنی گرووپە توندڕەوەکانی وەک قاعیدە و دواتر داعش خۆش کرد. شەڕی ناوخۆی خوێناویی نێوان ساڵانی 2006-2008، کە بووە هۆی کوژرانی دەیان هەزار کەس و ئاوارەبوونی ملیۆنان، سەلماندی کە ناسنامەی "شیعەبوون" و "سوننەبوون" زۆر بەهێزترە لە ناسنامەی "عێراقیبوون". کاتێک خودی دوو پێکهاتەی سەرەکیی عەرەبی لەناو یەک وڵاتدا ناتوانن لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون پێکەوە بژین و سیاسەت و دەسەڵات لەسەر بنەمای مەزهەبی دابەش دەکەن، ئەمە چ جۆرە "یەکپارچەیی" و "ناسنامەیەکی نیشتمانی"یە کە داوا لە کورد دەکرێت تێیدا بتوێتەوە؟
داواکارییە نالۆژیکییەکە و پرسیاری کورد
لێکدانەوەی ئەم سێ ئاستە (نێودەوڵەتی، هەرێمی و ناوخۆیی) یەک دەرەنجامی ڕوونمان دەداتە دەست: پڕۆژەی پان-عەرەبینیزم وەک ئایدۆلۆژیایەکی یەکگرتنخواز، لەبەردەم واقیعی بەرژەوەندیی دەوڵەتەکان و دابەشبوونە مەزهەبی و کەلتوورییەکاندا شکستی خواردووە. ئەو یەکێتییەی بانگەشەی بۆ دەکرێت، لە ڕاستیدا بوونی نییە. لێرەوە، پرسیاری سەرەکی و بنچینەیی سەرهەڵدەدات: ئەگەر عەرەب لەگەڵ عەرەب، کوەیتی لەگەڵ عێراقی، سعودیە لەگەڵ قەتەر، سوننە لەگەڵ شیعە، سەرەڕای هەموو خاڵە هاوبەشەکانیان، ناتوانن مۆدێلێکی سەرکەوتووی یەکگرتن و پێکەوەژیانی بێ ململانێ پێشکەش بکەن، لەسەر چ بنەمایەکی ئەخلاقی، سیاسی و مێژوویی داوا لە نەتەوەی کورد دەکرێت، کە خاوەنی زمان، کەلتوور، مێژوو، جوگرافیا و خەباتی خوێناویی تایبەت بە خۆیەتی، دەستبەرداری ماف و ناسنامەی خۆی بێت و خۆی تەسلیمی ناسنامەیەکی شکستخواردوو و پڕ لە قەیران بکات بە ناوی "عێراقیبوون"؟ ئەمە ستانداردێکی دووفاقییە کە لە لایەک مافی سەروەری بە دەوڵەتە عەرەبییەکان دەدات، بەڵام لە لایەکی ترەوە مافی چارەی خۆنووسینی کورد بە مەترسی بۆ سەر "ئاسایشی نەتەوەیی عەرەب" دەزانێت. تا ئەو کاتەی عێراق نەبێتە دەوڵەتێکی ئەمان و دیموکراسیی ڕاستەقینە کە لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون و ڕێزگرتن لە مافی هەموو پێکهاتەکانی دامەزرا بێت، داوای توانەوە لە کورد، داوایەکی نالۆژیکییە کە پشت بە هیچ بنەمایەکی واقیعی نابەستێت.
سەرچاوەکان
10 بینین
