ناوه‌ڕۆك
ناساندن
نیمچەدوورگەی کۆریا یان نیمچەدوورگەی کۆری (بە ئینگلیزی: Korea، بە عەرەبی: شبه جزيرة كوريا) ناوچەیەکی نیمچە دوورگەییە لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. لە ساڵی ١٩٤٥ەوە لە هێڵی پانی ٣٨ـەوە دابەش بووە، کۆریای باکوور (کۆماری دیموکراتیکی گەلی کۆریای باکوور) نیوەی باکووری پێکدەهێنێت و کۆریای باشوور (کۆماری کۆریا) نیوەی باشووری پێکدەهێنێت. کۆریا پێکهاتووە لە نیمچە دوورگەی کۆریا و دوورگەی جیجو و چەند دوورگەیەکی بچووک لە نزیک نیمچە دوورگەکە. ئەم نیمچە دوورگەیە لە باکووری ڕۆژاواوە لەگەڵ چین و ڕووسیا تاوەکوو باکووری ڕۆژهەڵات هاوسنوورە. لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ژاپۆن بە گەرووی کۆریا و دەریای ژاپۆن (دەریای ڕۆژهەڵات) جیاکراوەتەوە.
کۆکراوەی مێژووی کۆریا
سەردەمی بەردینی کۆن لە نیمچەدوورگەی کۆریا و مەنچوریا نزیکەی نیو ملیۆن ساڵ لەمەوبەر دەستی پێکردووە. سەرەتاییترین کۆفەی کۆری ناسراو مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ٨ هەزار ساڵ پێش زایین، و سەردەمی بەردینە نوێیەکان لە دوای شەش هەزار ساڵ پێش زایین دەستی پێکردووە، دواتر سەردەمی برۆنزی تا دوو هەزار ساڵ پێش زایین، و سەردەمی ئاسن لە دەوروبەری ٧٠٠ پێش زایین.
بە هەمان شێوە بەپێی کتێبی مێژووی کۆریا کە لەلایەن کیم یانگ-کی و کانگ دیۆکسانگ و یۆنگ سانای و ناکایاما کیۆتاکا سەرپەرشتی دەکرێت، خەڵکی سەردەمی بەردی کۆن باوباپیرانی ڕاستەوخۆی خەڵکی ئێستای کۆریا (چۆسون) نین، بەڵکو باوباپیرانی ڕاستەوخۆیان بە خەڵکی سەردەمی بەردینی نوێ نزیکەی ٢٠٠٠ پێش زایین مەزەندە دەکرێن.
بەپێی ئەو باسە ئەفسانەییەی کە لە سامگوک یوسا (١٢٨٠کان)دا گێڕدراوەتەوە، شانشینی گۆجۆسیۆن (جۆسۆنی کۆن) لە باکووری کۆریا و باشووری مانچوریا لە ساڵی ٢٣٣٣ پێش زایین دامەزراوە. لە سەدەی دوازدەهەمی پێش زایین، گوایە شازادەیەک لە شانشینی شانگ لە چین بەناوی جیجا جۆسۆنی دامەزراندووە. یەکەم تۆماری مێژوویی نووسراو لەسەر گۆجۆسیۆن دەتوانرێت لە دەقی گوانزییەوە بدۆزرێتەوە. دەوڵەتی جین لە باشووری کۆریای باشوور تا سەدەی سێیەمی پێش زایین دروست بووە. لە سەدەی دووەمی پێش زایین، جیجا جۆسۆن جێگەی ویمان جۆسۆنی گرتەوە کە لە نزیک کۆتایی سەدەدا کەوتە دەست شانشینی هان لە چین. ئەمەش بووە هۆی ڕووخانی گۆجۆسیۆن و بووە هۆی دەوڵەتە شەڕکەرە یەک لە دوای یەکەکان، کە سەردەمی سێ شانشین و سەردەمی ئاسنی دواتری گرتەوە.
لە سەدەی یەکەمەوە، گۆگوریۆ و بایکجە و سیلا گەشەیان کرد بۆ کۆنترۆڵکردنی نیمچە دوورگەکە و مانچوریا، وەک سێ شانشینی کۆریا (٥٧ پێش زایین-٦٦٨ زایینی)، تا یەکگرتن لەلایەن سیلا لە ساڵی ٦٧٦. لە ساڵی ٦٩٨، پاشا گۆ، بالهای لە ناوچە کۆنەکاندا دامەزراند لە گۆگوریۆ، کە بووە هۆی ئەوەی سەردەمی ویلایەتی باکوور و باشوور (٦٩٨-٩٢٦)ی بالهای و سیلا پێکەوە بژین.
لە کۆتایی سەدەی نۆیەمدا، سیلا دابەش بوو بەسەر سێ شانشینی دواتر (٨٩٢-٩٣٦)، کە بە یەکگرتنی لەلایەن شانشینی گۆریۆی وانگ جیۆنەوە کۆتایی هات. لەم نێوەندەدا، بالهای دوای لەشکرکێشییەکانی شانشینی لیاو بە سەرۆکایەتی خیتان ڕووخا و پەنابەرەکان لەنێویاندا دوا شازادەی جێنشین کۆچیان کرد بۆ گۆریۆ، لەوێ شازادەی جێنشین پێشوازییەکی گەرمی لێکرا و لەلایەن وانگ جیۆنەوە خرایە ناو بنەماڵەی دەسەڵاتدارەوە، بەم شێوەیە دوو دەوڵەتی جێنشینی گۆگوریۆی یەکخست. لە سەردەمی گۆریۆدا یاساکان کۆد کران، سیستەمێکی خزمەتگوزاری شارستانی هاتە ئاراوە و کولتوور لە ژێر کاریگەری ئایینی بودادا گەشەی سەند. بەڵام لەشکرکێشییەکانی مەغۆلەکان لە سەدەی ١٣دا گۆریۆی هێنایە ژێر کاریگەری ئیمپراتۆریەتی مەغۆل و شانشینی یوان تا ناوەڕاستی سەدەی ١٤.
لە ساڵی ١٣٩٢، جەنەڕاڵ یی سیۆنگ-گیی شانشینی جۆسۆنی دامەزراند (١٣٩٢-١٨٩٧) دوای کودەتایەک کە شانشینی گۆریۆی ڕووخاند لە ساڵی ١٣٨٨. پاشا سێجۆنگی گەورە (١٤١٨-١٤٥٠) چەندین کاری چاکسازی کارگێڕی، کۆمەڵایەتی، زانستی و ئابووری جێبەجێ کرد، دەسەڵاتی شاهانەی لە ساڵانی سەرەتای خانەدانەکەدا دامەزراند، و هانگوڵی دروستکرد کە ئەلفوبێی کۆرییە.
دوای ئەوەی نزیکەی دوو سەدە قۆناغی ئاشتی بەرقەراربوو، شانشینی جۆسۆن لە ساڵی ١٥٩٢ تا ١٦٣٧ ڕووبەڕووی داگیرکاریی دەرەکی و ململانێی ناوخۆیی بووەوە. هێزی یەکگرتووی شانشینی مینگ لە چین و شانشینی جۆسۆن ئەم لەشکرکێشیانەی ژاپۆنیان بەرپەرچ دایەوە، بەڵام لاوازبوو. لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، کە وڵاتەکە ئامادە نەبوو خۆی مۆدێرن بکات لە ژێر دەستدرێژیی زلهێزەکانی ئەورووپادا، جۆسۆنی کۆریا ناچار بوو پەیماننامەی نایەکسان واژۆ بکات لەگەڵ زلهێزە بیانییەکان. دوای تیرۆرکردنی ئیمپراتۆر میۆنگسیۆنگ لە ساڵی ١٨٩٥، شۆڕشی جووتیارانی دۆنگهاک و چاکسازییەکانی گابۆ لە ساڵی ١٨٩٤ تا ١٨٩٦، ئیمپراتۆریەتی کۆریا (١٨٩٧-١٩١٠) هاتە ئاراوە، کە مژدەی قۆناغێکی کورت و خێرا بوو لە چاکسازی کۆمەڵایەتی و مۆدێرنیزاسیۆن. بەڵام لە ساڵی ١٩٠٥ ئیمپراتۆریەتی کۆریا پەیماننامەیەکی پاراستنی واژۆ کرد و لە ساڵی ١٩١٠ ژاپۆن ئیمپراتۆریەتی کۆریای گرتەوە. پاشان کۆریا لە ساڵی ١٩١٠ تا ١٩٤٥ بوو بە کۆلۆنییەکی ژاپۆن.
بەرخۆدانی کۆریا لە بزووتنەوەی بەربڵاوی یەکەمی ئازاری ساڵی ١٩١٩دا دەرکەوت. دواتر بزووتنەوەکانی بەرخۆدان کە لەلایەن حکوومەتی کاتی کۆماری کۆریا لە دەربەدەریدا هەماهەنگ کرابوون و پێکەوە کاریان دەکرد، تاڕادەیەکی زۆر لە مانچوریای دراوسێ، چین بە شێوەیەکی دروست و سیبیریا چالاک بوون، ژمارەکانی ئەم ڕێکخراوە دەربەدەرانە لە کۆریای دوای جەنگی دووەمدا گرنگ بوون و بوون بە ڕێکخراوی دەسەڵاتدار و گەورە.
دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانیی دووەم لە ساڵی ١٩٤٥، هاوپەیمانان وڵاتەکەیان دابەش کرد بەسەر ناوچەیەکی باکوور (لەلایەن سۆڤیەتەکانەوە پارێزراو بوو) و ناوچەیەکی باشوور (بە پلەی یەکەم لەلایەن ئەمریکاوە پارێزراو بوو). لە ساڵی ١٩٤٨ کاتێک زلهێزەکان نەیانتوانی لەسەر پێکهێنانی یەک حکوومەت ڕێکبکەون، ئەم دابەشکردنە بووە دەوڵەتی مۆدێرنی کۆریای باکوور و باشوور. نیمچە دوورگەکە لە هێڵی پانی ٣٨ دابەش بوو: "کۆماری کۆریا" لە باشوور دروست بوو، بە پشتیوانی ئەمریکا و ئەورووپای ڕۆژاوا، و کۆماری گەلی دیموکراتیی کۆریا" لە باکوور، بە پشتیوانی سۆڤیەت و کۆماری گەلی چین. سەرۆکوەزیرانی نوێی کۆریای باکوور، کیم ئیل سونگ، لە ساڵی ١٩٥٠ شەڕی کۆریای دەستپێکرد، ئەمەش وەک هەوڵێک بۆ یەکخستنەوەی وڵاتەکەی لە ژێر دەسەڵاتی کۆمۆنیستەکاندا. دوای لەناوبردنی ماددی و مرۆیی بێئەندازە، ململانێکان بە ئاگربەست لە ساڵی ١٩٥٣ کۆتایی هات. لە ساڵی ١٩٩١ هەردوو دەوڵەت لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا وەرگیران. لە ساڵی ٢٠١٨ هەردوو وڵات ڕێککەوتن لەسەر کارکردن بۆ یەکلاییکردنەوەی کۆتایی بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگی کۆریا بە فەرمی.
ئابووریی کۆریای باشوور سەربەخۆیە و وڵاتەکە بەتەواوی بە گەشەسەندوو دادەنرێت، کە پێگەیەکی ئابووری سەرمایەی هاوشێوەی ئەورووپای ڕۆژاوا و ژاپۆن و ئەمریکا هەیە. کۆریای باکووریش دەسەڵاتی سەربازیی تۆتالیتاری پاراستووە و لەلایەن بنەماڵەی کیم بەڕێوە دەبرێت. لە ڕووی ئابوورییەوە کۆریای باکوور بە شێوەیەکی زۆر پشتی بە یارمەتییە دەرەکییەکان بەستووە. دوای کۆتایی هاتنی یەکێتیی سۆڤیەت، ئەو یارمەتییە بە شێوەیەکی بەرچاو داڕما. لەو کاتەوە دۆخی ئابووری وڵاتەکە تەواو پەراوێزخراوە.
مێژووی کۆریا
سەردەمی بەردی کۆن
هیچ بەردبوویەک کە سەلمێنراوە کە ھۆمۆ ئێراکتس بێت لە نیمچە دوورگەی کۆریادا نەدۆزراوەتەوە، شوێنەوارەکانی دروستکردنی ئامراز لە سەردەمی بەردی کۆن لە پارێزگاکانی ئێستای باکووری هامگیۆنگ، باشووری پیۆنگان، گیۆنگگی، و باکوور و باشووری چۆنگچێنگ دۆزراونەتەوە، کە مێژووی سەردەمی بەردی کۆن بۆ نیو ملیۆن ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێنێتەوە، هەرچەندە ڕەنگە لە درەنگانی ٤٠٠،٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر یان هەر لە ٦٠٠،٠٠٠-٧٠٠،٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەستی پێکردبێت.
سەردەمی بەردینە نوێیەکان
سەرەتاییترین گۆزە و کۆفەی کۆریی ناسراو مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ساڵی ٨٠٠٠ پێش زایین، و بەڵگەی کولتووری چاڵ-شانەی مێزۆلیتیک (یان کۆفەی یونگیمون) لە سەرانسەری نیمچە دوورگەکەدا دەدۆزرێتەوە، وەک لە دوورگەی جیجو. کۆفەی جێولمون، یان "کۆفەی نەخشی شانەیی"، لە دوای ساڵی ٧٠٠٠ پێش زایین دەدۆزرێتەوە، و لە شوێنەکانی ناوچەکانی ناوەڕاستی ڕۆژاوای نیمچە دوورگەی کۆریادا چڕبووەتەوە، کۆفەی جێولمون دیزاین و فۆڕمی بنەڕەتی هاوشێوەی مەنگۆلیا و حەوزی ڕووباری ئامور و سۆنگوا لە مانچوریا و کولتووری جۆمۆن لە ژاپۆن، و باییۆ لە باشووری چین و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیایە.
بەڵگە شوێنەوارییەکان نیشان دەدەن کە کۆمەڵگا کشتوکاڵییەکان و سەرەتاییترین فۆرمی ئاڵۆزی کۆمەڵایەتی-سیاسی، لە سەردەمی کۆفەی مومون (نزیکەی ١٥٠٠-٣٠٠ پێش زایین) سەریان هەڵداوە. خەڵکی باشووری کۆریا لە سەردەمی سەرەتای مومون (١٥٠٠-٨٥٠ پێش زایین) کشتوکاڵی چڕ و پڕی کێڵگەی وشک و کێڵگەی برنجیان بە بەرهەمێکی زۆرەوە دەستپێکرد. بەرهەمهێنانی برۆنزی لە مومۆنی ناوەڕاستەوە دەستی پێکرد و لە دوای ساڵی ٧٠٠ پێش زایین لە کۆمەڵگەی ڕێوڕەسمی و سیاسیدا گرنگییەکی زیاتری بەخۆیەوە بینی. بەڵگەی شوێنەواریی ئاماژە بەوە دەکەن کە سەردەمی مومون یەکەم سەردەم بووە کە سەرۆکایەتییەکان سەریان هەڵداوە و فراوانتر بوون و داڕماون. زیادبوونی بوونی بازرگانی مەودای دوور، زیادبوونی ململانێ ناوخۆییەکان و هێنانەکایەی کانزازانیی برۆنزی و ئاسن ڕەوتگەلێکن کە کۆتایی مومون لە دەوروبەری ساڵی ٣٠٠ پێش زایین نیشان دەدەن.
سەردەمی برۆنزی
سەردەمی برۆنزی لە دەوروبەری ٩٠٠-٨٠٠ پێش زایین لە کۆریا دەستی پێکردووە، هەرچەندە ڕەنگە گواستنەوە بۆ سەردەمی برۆنزی لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایین دەستی پێکردبێت. خەنجەری برۆنزی و ئاوێنە و زێڕینگەریی و چەک دۆزراونەتەوە، هەروەها بەڵگەی سیاسەتی شارۆچکە دیواردارەکان. برنج، فاسۆلیای سوور، فاسۆلیا و هەرز و خانووی چاڵە چوارگۆشە و شوێنی ناشتنی دۆلمێن لە سەرانسەری نیمچە دوورگەکەدا دەبینرێن. تۆمارە هاوچەرخەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە گۆجۆسیۆن لانیکەم پێش سەدەی چوارەمی پێش زایین لە فیدراسیۆنێکی فیۆداڵی شارە دیواردارەکانەوە گۆڕاوە بۆ شانشینییەکی ناوەندی.
کۆریای کۆن
گۆجۆسیۆن
گۆجۆسیۆن یەکەم شانشینی کۆریا بوو، دەکەوێتە باکووری نیمچە دوورگەکە و مەنچوریا، دواتر شانبەشانی ویلایەتی جین لە باشووری نیمچە دوورگەکە. شانشینی مێژوویی گۆجۆسۆن بۆ یەکەمجار لە تۆماری چینیدا لە دەقێکدا بە ناوی گوانزی باسکراوە. تا نزیکەی سەدەی چوارەمی پێش زایین، گۆجۆسیۆن تا ئەو ڕادەیە پەرەی سەند کە بوونی لە چین بە باشی ناسراو بوو، و لە دەوروبەری ئەم کاتەدا، پایتەختەکەی گواسترایەوە بۆ پیۆنگیانگ.
ئەفسانەی دامەزرێنەری گۆجۆسیۆن کە لە کتێبی سامگوک یوسا (١٢٨١) و کتێبەکانی تری سەدەی ناوەڕاستی کۆریدا تۆمارکراوە، باس لەوە دەکات کە وڵاتەکە لە ساڵی ٢٣٣٣ پێش زایین لەلایەن دانگون (Dangun Wanggeom) دامەزراوە. لە سەدەی ١٢ی پێش زایین، گیجا کە شازادەیەکی شانشینی شانگ بوو لە چین، کە گوایە جیجا جۆسۆنی دامەزراندووە، نوێنەرایەتی بوونی ڕەسەنایەتی شارستانیەتی چینی دەکرد و تا سەدەی دوازدەهەم، کۆریەکان بە شێوەیەکی باو پێیان وابوو کە دانگون گەل و کولتووری بنەڕەتی خۆی بە کۆریا بەخشیوە، لە کاتێکدا جیجا کولتوری بەرزی خۆی بە کۆریا بەخشیوە، بەڵام بەهۆی دژایەتی بەڵگە مێژوویی و شوێنەوارییەکان، بوونی لە سەدەی بیستەمدا کەوتە بەر ڕەخنە و چیتر تێگەیشتنی سەرەکی ئەم قۆناغە پێکناهێنێت.
لە ساڵی ١٩٤ پێش زایین، جیجا جۆسۆن لەلایەن وی مان کە پەنابەرێکی چینی بوو و خەڵکی ویلایەتی هانی ڤاسل بوو، ڕووخێنرا. پاشان وی مان، ویمان جۆسۆنی دامەزراند.
فەرماندەکانی چین
لە ساڵی ١٠٨ پێش زایین، شانشینی هانی چینی شکستی بە ویمان جۆسۆن هێنا و چوار فەرماندەیی لە نیمچە دوورگەی باکوری کۆریا دانا. سێ لە فەرماندەکان لە ماوەی چەند دەیەیەکدا بەرەو ڕۆژاوا ڕۆشتن یان ڕووخان، بەڵام فەرماندەیی لێلانگ وەک ناوەندێکی ئاڵوگۆڕی کولتووری و ئابووری لەگەڵ خانەدانییە یەک لە دوای یەکەکانی چین بۆ ماوەی چوار سەدە مایەوە، تاوەکوو لە ساڵی ٣١٣ی زایینی لەلایەن گۆگوریۆوە داگیرکرا.
ویلایەتی جین
لە دەوروبەری ساڵی ٣٠٠ پێش زایین دەوڵەتێک بە ناوی جین لە بەشی باشووری نیمچە دوورگەی کۆریا سەریهەڵدا. زۆر کەم زانیاری لەسەر جین هەیە، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ چین چین دامەزراند و شوێنەوارەکانی هەناردەی یایۆی ژاپۆن کرد. لە دەوروبەری ساڵی ١٠٠ پێش زایین، جین پەرەی سەند و بوو بە کۆنفیدڕاڵیەکانی سەمهان.
زۆرێک لە ویلایەتە بچووکەکان لە خاکی پێشووی گۆجۆسیۆنەوە سەریان هەڵداوە، وەک بویۆ و ئۆکجیۆ و دۆنگێ و گۆگوریۆ و بایکجە. کە دواتر بەشێکیان دەبنە سێ شانشینی گەورە کە گۆگوریۆ و بایکجە و سیلان، هەرچەندە بویۆ و کۆنفیدڕاڵی گایا بە ڕێککەوت تا سەدەی پێنجەم و شەشەم بوونیان هەبوو.
پرۆتۆ-سێ شانشینی
سەردەمی پرۆتۆ-سێ شانشینی، هەندێکجار پێی دەوترێت سەردەمی چەند دەوڵەتێک (열국시대)، کاتێکە پێش سەرهەڵدانی سێ شانشینی کۆریا کە گۆگوریۆ و سیلا و بایکجەی لەخۆگرتبوو و دوای ڕووخانی گۆجۆسیۆن ڕوویدا. ئەم قۆناغە کاتییە لە چەندین ویلایەت پێکهاتبوو کە لە ناوچەکانی پێشووی گۆجۆسیۆن سەریان هەڵدا. لە نێو ئەم ویلایەتانەدا گەورەترین و کاریگەرترین ویلایەتەکان بویۆی ڕۆژهەڵات و بویۆی باکوور بوون.
ویلایەتەکانی باکوور
دوای ڕووخانی گۆجۆسیۆن، بویۆ لە کۆریای باکووری ئەمڕۆ و باشووری مانچوریا سەریهەڵدا، لە نزیکەی سەدەی دووەمی پێش زایین تا ساڵی ٤٩٤ی زایینی. پاشماوەکانی لەلایەن گۆگوریۆوە لە ساڵی ٤٩٤دا داگیر کران و هەردوو گۆگوریۆ و بایکجە کە دوو لە سێ شانشینی کۆریا بوون، خۆیان بە جێنشینی ئەو وڵاتە دەزانی. ئۆکجیۆ دەوڵەتێکی خێڵەکی بوو کە دەکەوێتە باکووری نیمچە دوورگەی کۆریا، و دوای ڕووخانی گۆجۆسیۆن دامەزراوە. ئۆکجیۆ پێش کەوتنی بەشێک بووە لە گۆجۆسیۆن. بەهۆی دەستێوەردانی شانشینەکانی دراوسێیەوە هەرگیز نەبووە شانشینییەکی تەواو گەشەسەندوو. ئۆکجیۆ بوو بە لقێکی گۆگوریۆ، و لە کۆتاییدا لەلایەن گوانگایتۆی گەورەوە لە سەدەی پێنجەمدا لکێندرا بە گۆگوریۆ.
دۆنگی شانشینی بچووکی دیکە بوو کە لە باکووری نیمچە دوورگەی کۆریا بوو. دۆنگێ هاوسنوور بوو لەگەڵ ئۆکجیۆ و هەردوو شانشینییەکە ڕووبەڕووی هەمان چارەنووس بوونەتەوە کە بوون بە لق و پۆپی ئیمپراتۆریەتی گەشەسەندووی گۆگوریۆ. هەروەها دۆنگی پێش کەوتنی بەشێکی پێشووی گۆجۆسیۆن بووە.
ویلایەتی باشوور
سام-هان ئاماژەیە بۆ سێ کۆنفیدڕاڵی ماهان، جینهان و بیۆنهان. سامهانەکان لە ناوچەی باشووری نیمچە دوورگەی کۆریا بوون. وڵاتانی ساهان بە توندی بە یاسا بەڕێوە دەچوون، ئایین ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو. ماهان گەورەترین دەوڵەت بوو کە لە ٥٤ یەکەی کارگێڕی پێکهاتبوو و باڵادەستیی سیاسی و ئابووری و کولتووری گرتبووە ئەستۆ. بیۆنهان و جینهان هەردووکیان لە ١٢ ویلایەت پێکهاتبوون، بەمەش کۆی گشتی ٧٨ ویلایەت لە چوارچێوەی سامهان بوون. لە کۆتاییدا سامهانەکان لەلایەن بایکجە و سیلا و گایا لە سەدەی چوارەمدا داگیرکران.
سێ شانشینی کۆریا
گۆگوریۆ
گۆگوریۆ لە ساڵی ٣٧ پێش زایین لەلایەن جومۆنگەوە دامەزراوە، گۆگوریۆ یەکەم شانشینی کۆریا بوو کە ئایینی بودای وەک ئایینی دەوڵەت لە ساڵی ٣٧٢، لە سەردەمی پاشا سۆسوریم وەرگرت.
سەدەی سێیەم و چوارەم بە کێبڕکێی خاکی لەگەڵ چینییەکان و شیانبێی تایبەتمەند بوو، کە لە ئەنجامدا هەم زیان و هەم دەستکەوتی لێکەوتەوە. گۆگوریۆ دەستی بە شەڕی گۆگوریۆ-وی کرد بە هێرشکردنە سەر قەڵایەکی چینی لە ساڵی ٢٤٢ لە هەوڵێکدا بۆ بڕینی ڕێگەی چینییەکان بۆ ناو خاکەکانی لە کۆریا. لە سەرەتای سەدەی چوارەمدا گۆگوریۆ جارێکی دیکە هێرشی کردە سەر چینییەکان بۆ ئەوەی دەستڕاگەیشتنیان بە کۆریا ببڕن و ئەمجارەیان سەرکەوتوو بوون، و هەر زوو دوای ئەوە لێلانگ و دایفانگیان داگیرکرد و کۆتاییان بە بوونی چینی لە کۆریا هێنا. هەرچەندە فراوانبوونی گۆگوریۆ بووە هۆی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ شیانبێس کە لە هەڵکشاندابوو. شیانبیەکان لە ناوەڕاستی سەدەی چوارەمدا پایتەختی گۆگوریۆیان وێران کرد و پاشا پاشەکشەی کرد. لە کۆتاییدا گۆگوریۆ کۆبووەوە و لە کۆتایی سەدەی چوارەمدا دەستی کرد بە هێرش لەلایەن پاشا گۆگوکیانگەوە.
گۆگوریۆ لە سەدەی پێنجەمدا گەیشتە لوتکە، بووە ئیمپراتۆریەتێکی بەهێز و یەکێک لە زلهێزەکانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، کاتێک گوانگایتۆی گەورە و کوڕەکەی، جانگسو، وڵاتەکەیان فراوانتر کرد بۆ نزیکەی هەموو مانچوریا، بەشێک لە ناوەوەی مەنگۆلیا، بەشێک لە ڕووسیا، و شاری سیئۆلی ئێستایان لە بایکجە وەرگرت. گۆگوریۆ سەردەمێکی زێڕینی لە سەردەمی گوانگایتۆ و جانگسودا ئەزموون کرد، کە هەردووکیان بایکجی و سیلایان لە سەردەمی خۆیاندا بە چۆکدا هێنا، یەکگرتنی کورتی سێ شانشینی کۆریایان بەدەستهێناو بوون بە زاڵترین هێزی نیمچە دوورگەی کۆریا. دەسەڵاتی درێژخایەنی جانگسو بۆ ماوەی ٧٩ ساڵ، ڕێکخستنە سیاسی و ئابووری و دامەزراوەییەکانی دیکەی گۆگوریۆی بەخۆیەوە بینی. گۆگوریۆ دەوڵەتێکی زۆر میلیتاریست بوو؛ جگە لە کێبڕکێکردن بۆ کۆنترۆڵکردنی نیمچە دوورگەی کۆریا، گۆگوریۆ چەندین ململانێی سەربازی لەگەڵ شانشینە جیاوازەکانی چین هەبوو، دیارترینیان جەنگی گۆگوریۆ-سوی بوو، کە تێیدا گۆگوریۆ هێزێکی گەورەی شکست پێهێنا کە دەوترێت ژمارەیان زیاترە لە ملیۆنێک پیاو.
لە ساڵی ٦٤٢ جەنەڕاڵێکی بەهێز بەناوی یۆن گایسۆمون سەرکردایەتی کودەتایەکی کرد و کۆنترۆڵی تەواوەتی بەسەر گۆگوریۆدا بەدەستهێنا. لە بەرانبەردا ئیمپراتۆر تایزۆنگی تانگ چین سەرکردایەتی هەڵمەتێکی کرد دژی گۆگوریۆ، بەڵام شکستی هێنا و پاشەکشەی کرد. دوای مردنی تایزۆنگ، کوڕەکەی گاوزۆنگ هاوپەیمانی لەگەڵ شانشینی کۆریای سیلا کرد و جارێکی دیکە هێرشی کردە سەر گۆگوریۆ، بەڵام نەیتوانی بەسەر بەرگرییە بەهێزەکانی گۆگوریۆدا زاڵ بێت و لە ساڵی ٦٦٢دا شکستی هێنا. بەڵام یۆن گایسۆمۆن لە ساڵی ٦٦٦ بە هۆکارێکی سروشتی کۆچی دوایی کرد و گۆگوریۆ کەوتە ناو ئاژاوە و بەهۆی ململانێی یەک لە دوای یەک لە نێوان کوڕەکانی و برا بچووکەکەیدا لاواز بوو، هاوپەیمانی تانگ-سیلا لە ساڵی ٦٦٧ داگیرکارییەکی نوێی دەستپێکرد، بە یارمەتی یۆن نامساینگ کە هەڵهاتبوو و دواجار توانی لە ساڵی ٦٦٨دا گۆگوریۆ داگیر بکات.
دوای داڕمانی گۆگوریۆ، تانگ و سیلا کۆتاییان بە هاوپەیمانیەکەیان هێنا و شەڕیان کرد لەسەر کۆنترۆڵکردنی نیمچە دوورگەی کۆریا. سیلا سەرکەوتوو بوو لە بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی زۆربەی نیمچە دوورگەی کۆریا، لە کاتێکدا تانگ کۆنترۆڵی خاکەکانی باکووری گۆگوریۆی بەدەستهێنا. بەڵام دوای ٣٠ ساڵ لە ڕووخانی گۆگوریۆ، جەنەراڵێکی گۆگوریۆ بە ناوی دای جۆ یۆنگ ویلایەتی بالهای کۆریا-مۆهێی دامەزراند و بە سەرکەوتوویی تانگەکانی لە بەشێکی زۆری خاکەکانی پێشووی گۆگوریۆ دەرکرد.
بایکجە
بایکجە لەلایەن ئۆنجو کە شازادەیەکی گۆگوریۆیە و کوڕی سێیەمی دامەزرێنەری گۆگوریۆیە، لە ساڵی ١٨ پێش زایین دامەزراوە. بایکجە و گۆگوریۆ ئەفسانەی دامەزرێنەریان هاوبەشە و لە بویۆوە سەرچاوەیان گرتووە. لە لوتکەی خۆیدا لە سەدەی چوارەمدا لە سەردەمی پاشا گێونچۆگۆدا، بایکجە هەموو دەوڵەتەکانی ماهانی هەڵمژی و زۆربەی نیمچە دوورگەی ڕۆژاوای کۆریای ژێردەستە کرد (لەوانەش پارێزگا مۆدێرنەکانی گیۆنگگی، چونگچێنگ و جیۆلا، هەروەها بەشێک لە هوانگهای و گانگۆن) و کردنی بە حکوومەتێکی ناوەندی. بایکجە لە کاتی فراوانبوونی خاکەکەیدا لە ڕێگەی پەیوەندییە دەریاییەکان لەگەڵ شانشینەکانی باشووردا کولتوور و تەکنەلۆجیای چینی بەدەستهێنا.
بایکجە هێزێکی گەورەی دەریایی بوو؛ کە وای لێکرد ببێتە فینیسیای ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، ڕۆڵی سەرەکی هەبوو لە بڵاوبوونەوەی ئایینی بودا لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و کولتوری کیشوەری بۆ ژاپۆن. بایکجە ڕۆڵێکی بنەڕەتی بینی لە گواستنەوەی پێشهاتە کولتوورییەکان، وەک کارەکتەرە چینییەکان، ئایینی بودا، ئاسنسازی، کۆفەی پێشکەوتوو و ناشتنی ڕێوڕەسمی بۆ ژاپۆنی کۆن. هەروەها لایەنەکانی تری کولتوور کاتێک گواسترایەوە کە دادگای بایکجە پاشەکشەی کرد بۆ ژاپۆن دوای ئەوەی بایکجە لەلایەن هاوپەیمانی سیلا-تانگەوە داگیرکرا.
بایکجە سەردەمانێک هێزێکی سەربازی گەورە بووە لە نیمچە دوورگەی کۆریا، بە تایبەت لە سەردەمی گیونچۆگۆ، بەڵام بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە لەلایەن گوانگایتۆی گەورەوە شکستی هێنا و پاشەکشەی کرد. لە کۆتاییدا، بایکجە لە ساڵی ٦٦٠ لەلایەن هاوپەیمانییەکی هێزەکانی سیلا و تانگەوە شکستی هێنا.
سیلا
بەپێی مێژوو شانشینی سیلا بە یەکخستنی شەش سەرۆکایەتی کۆنفیدڕاڵی جینهان لەلایەن پارک هیۆکگیۆسەوە لە ساڵی ٥٧ پێش زایین، لە ناوچەی باشووری ڕۆژهەڵاتی کۆریا دەستی پێکردووە. خاکەکەی شاری بەندەری ئێستای بوسانی لەخۆگرتبوو، دواتر سیلا وەک هێزێکی دەریایی دەرکەوت کە بەرپرسیارە لە لەناوبردنی چەتەی دەریایی ژاپۆن، بەتایبەتی لە سەردەمی سیلای یەکگرتوودا.
شوێنەوارەکانی سیلا، لەوانەش کاری کانزای زێڕی ناوازە، کاریگەریی چەمی کۆچەری باکوور و گەلانی ئێران و بەتایبەتی فارسەکان نیشان دەدەن، بەمەش کاریگەریی چینییان کەمترە لەوەی کە گۆگوریۆ و بایکجە نیشانیان داوە. سیلا بە داگیرکردنی حەوزی ڕووباری ناکدۆنگ و یەکخستنی شار-دەوڵەتەکان بە خێرایی فراوان بوو. تا سەدەی دووەم، سیلا دەوڵەتێکی گەورە بوو، شار و دەوڵەتەکانی نزیکی داگیرکرد و دەسەڵاتی زیاتری بەدەستهێنا کاتێک کۆنفیدڕاڵی گایای لە ساڵی ٥٦٢دا گرتەوە.
سیلا بچووکترین و لاوازترین سێ شانشینی کۆریا بوو، بەڵام ئامرازی دیپلۆماسی فێڵبازانەی بەکارهێنا بۆ ئەوەی پەیمان و هاوپەیمانی هەلپەرستانە لەگەڵ شانشینییە بەهێزەکانی کۆریا و لە کۆتاییدا تانگ چین ببەستێت و بەمەش سوودێکی گەورەی بینی. لە ساڵی ٦٦٠ شا مویۆلی سیلا فەرمانی بە سوپاکانی دا هێرش بکەنە سەر بایکجە. ژەنەڕاڵ کیم یو شین بە یارمەتی هێزەکانی تانگ، بایکجی داگیرکرد. شا مونمو کوڕی مویۆل و کوڕەزای کیم، لە ساڵی ٦٦٧ هەڵمەتێکی دیکەی دەستپێکرد و گۆگوریۆ لە ساڵی ٦٦٨ داگیر کرا.
گایا
گایا لە ساڵی ٤٢ی زایینیەوە کۆنفیدڕاڵی شانشینییە بچووکەکان بووە لە دۆڵی ڕووباری ناکدۆنگ لە باشووری کۆریا، لە کۆنفیدڕاڵی بیۆنهان لە سەردەمی سامهانەوە گەشەی کردووە. دەشتەکانی گایا دەوڵەمەند بوون بە ئاسن، بۆیە هەناردەکردنی کەرەستەی ئاسن و کشتوکاڵ گەشەی کرد. لە سەدەکانی سەرەتادا کۆنفیدڕاڵی لەلایەن گیومگوان گایا لە ناوچەی گیمهای سەرکردایەتی دەکرا. بەڵام دەسەڵاتی پێشەنگایەتییەکەی دوای سەدەی پێنجەم گۆڕا بۆ دایێگایا لە ناوچەی گۆریۆنگ. بەردەوام لەگەڵ سێ شانشینی دەوروبەریدا لە شەڕدابوو، لە کۆتاییدا لە ساڵی ٥٦٢دا تێکەڵ بە سیلا کرا.
سیلای یەکگرتوو
دوای شەڕەکانی یەکگرتن، شانشینی تانگ بنکەی دەرەوەی لە گۆگوریۆی پێشوو دامەزراند، و دەستی کرد بە دامەزراندنی و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگاکان لە بایکجە. سیلا لە ساڵی ٦٧١ هێرشی کردە سەر هێزەکانی تانگ لە بایکجە و باکووری کۆریا، دواتر تانگ لە ساڵی ٦٧٤ هێرشی کردە سەر سیلا بەڵام سیلا هێزەکانی تانگی لە نیمچە دوورگەکە دەرکرد.
سیلای یەکگرتوو سەردەمێکی زێڕینی هونەر و کولتوور بوو. لەم ماوەیەدا، بازرگانی مەودای دوور لە نێوان سیلای یەکگرتوو و خەلافەتی عەباسی لەلایەن جوگرافیای فارسی ئیبن خوردەبەوە لە کتێبی ڕێگا و شانشینیەکاندا بەڵگەدار کراوە. خانەقاکانی بودایی وەک شوێنەوارە جیهانییەکانی پەرستگای بولگوکسا و گرۆتۆی سیۆکورام نموونەی تەلارسازی پێشکەوتووی کۆری و کاریگەریی بوداییەکانن. هونەر و تەلارسازییەکانی دیکەی ئەم سەردەمە کە دەوڵەت بەرپرسی بووە بریتین لە پەرستگای هوانگنۆنگسا و بونهانگسا.
ئایینی بودا لەم ماوەیەدا گەشەی کرد و زۆرێک لە بوداییەکانی کۆری ناوبانگێکی زۆریان لەنێو بوداییەکانی چینیدا بەدەستهێنا و بەشدارییان لە ئایینی بودایی چینیدا کرد. سیلا لە کۆتایی سەدەی هەشتەمدا دەستی کرد بە ئەزموونکردنی کێشەی سیاسی. ئەمەش سیلای بە توندی لاواز کرد و هەر زوو دوای ئەوە نەوەکانی بایکجەی پێشوو بایکجەی دواتریان دامەزراند. لە باکوور یاخیبووان گۆگوریۆیان زیندوو کردەوە و سەردەمی سێ شانشینی دواتریان دەستپێکرد.
سیلای یەکگرتوو بۆ ماوەی ٢٦٧ ساڵ بەردەوام بوو تا شا گیۆنگسون وڵاتەکەی پێشکەشی گۆریۆ کرد لە ساڵی ٩٣٥.
بالهای
بالهای تەنها سی ساڵ دوای کەوتنی گۆگوریۆ دامەزراوە، لە ساڵی ٦٩٨. لە بەشی باکووری زەویەکانی پێشووی گۆگوریۆ لەلایەن دای جۆ-یۆنگەوە دامەزراوە، کە پێشتر ژەنەڕاڵێکی گۆگوریۆ بوو. بالهای ناوچەکانی باکووری نیمچە دوورگەی کۆریای کۆنترۆڵ کرد. لە سەردەمێکدا کە ئاشتی و سەقامگیری ڕێژەیی لە ناوچەکەدا هەبوو، بەلهای گەشەسەند، بە تایبەت لە سەردەمی پاشا مون و شا سیۆن. بەلهای بە "وڵاتێکی ئاوەدان لە ڕۆژهەڵات" ناودەبرا. بەڵام، بە توندی لاواز بوو و لە کۆتاییدا لەلایەن شانشینی لیاوەوە بە سەرۆکایەتی خیتان لە ساڵی ٩٢٦ داگیرکرا.
سێ شانشینی دواتر
سەردەمی سێ شانشینی دواتر (٨٩٢-٩٣٦) پێکهاتبوو لە سیلای یەکگرتوو و زیندووبوونەوەی بایکجە و گۆگوریۆ، کە لە ڕووی مێژوونووسییەوە بە "بایکجەی دواتر" و "گۆگوریۆی دواتر" ناسراون. لە کۆتایی سەدەی نۆیەمدا، لەگەڵ دابەزینی دەسەڵاتی سیلا و سەپاندنی باجی زۆر بەسەر خەڵکدا، یاخیبوونەکان لە سەرانسەری وڵاتدا سەریان هەڵدا و بەرپرسە ناوچەییە بەهێزەکان دژی شانشینی لاواز یاخی بوون.
دواتر بایکجە لەلایەن جەنەڕاڵ گیۆن هوۆن لە ساڵی ٨٩٢ دامەزرا و پایتەختەکەی لە وانسانجو دامەزرا. ئەم شانشینییە لە ناوچەکانی باشووری ڕۆژاوا لە ناوچەکانی پێشووی بایکجە دامەزرا. لە ساڵی ٩٢٧، بایکجە هێرشی کردە سەر گیۆنگجو پایتەختی سیلای یەکگرتوو و کەسێکی بوکەڵەی لەسەر تەختەکە دانا. لە کۆتاییدا گیۆن هون بەهۆی کێشەی جێنشینی لەلایەن کوڕەکانیەوە لە کارەکەی دوورخرایەوە و هەڵهات بۆ گۆریۆ، لەوێ وەک جەنەراڵێک لە داگیرکردنی بایکجەی دواتر کە خۆی دامەزرێنەری بوو کاری کردووە.
دواتر گۆگوریۆ لەلایەن دەروێشی بودایی گونگیە لە ساڵی ٩٠١ لە پایتەختی سەرەتایی لە سۆنگاک دامەزرا. ئەم شانشینییە لە ناوچەکانی باکووردا جێگیر بوو، کە قەڵای پەنابەرانی گۆگوریۆ بوون. دواتر ناوی گۆگوریۆ لە ساڵی ٩٠٤ گۆڕدرا بۆ ماجین، و لە ساڵی ٩١١ بۆ تایبۆنگ. لە ساڵی ٩١٨، وانگ جیۆن، تا ساڵی ٩٣٦ گۆریۆ ڕکابەرەکانی داگیرکرد و یەکگرتنی سێ شانشینی دواتری بەدەستهێنا.
شانشینی گۆریۆ
گۆریۆ لەلایەن وانگ جیۆنەوە لە ساڵی ٩١٨ دامەزراوە و لە ساڵی ٩٣٦ بووەتە شانشینی فەرمانڕەوای کۆریا، ناوی لێنرا "گۆریۆ" چونکە وانگ جیۆن کە نەوەی دەسەڵاتدارانی گۆگوریۆیە، گەلەکەی بە جێنشینی گۆگوریۆ زانی. وانگ جیۆن زێدی خۆی کایسۆنگ (لە کۆریای باکووری ئێستا) کردە پایتەخت. شانشینییەکە تا ساڵی ١٣٩٢ بەردەوام بوو، هەرچەندە حکوومەتەکە لە نێوان ساڵانی ١١٧٠ بۆ ١٢٧٠ لەلایەن سەرکردەکانی ڕژێمی سەربازییەوە کۆنترۆڵکرابوو. گۆریۆ (هەروەها بە کۆریۆ دەنووسرێت) سەرچاوەی ناوی ئینگلیزییە بۆ "کۆریا".
لەم ماوەیەدا یاساکان کۆد کران و سیستەمی خزمەتگوزاری شارستانی هاتە ئاراوە. ئایینی بودا گەشەی کرد و لە سەرانسەری نیمچە دوورگەکەدا بڵاوبووەوە. کۆفەی سیلادۆن لە سەدەی ١٢ و ١٣دا گەشەیسەند. بەرهەمهێنانی تریپیتاکا کۆریانا و چاپی دار، و داهێنانی جۆری جوڵاوی کانزا، دەستکەوتە کولتوورییەکانی گۆریۆن.
لە ساڵی ١٠١٨، شانشینی لیاو کە بەهێزترین ئیمپراتۆریەتی سەردەمی خۆی بوو، هێرشی کردە سەر گۆریۆ بەڵام لەلایەن ژەنەڕاڵ گانگ گام-چان لە شەڕی کوجودا شکستی هێنا. دوای شکستپێهێنانی ئیمپراتۆریەتی خیتان، گۆریۆ سەردەمێکی زێڕینی ئەزموون کرد کە سەدەیەکی خایاند، لەو ماوەیەدا کۆریای تریپیتاکا تەواو بوو، هەروەها پێشکەوتنی گەورە لە چاپ و بڵاوکردنەوەدا ڕوویدا، پەرەپێدانی فێربوون و بڵاوکردنەوەی زانیاری لەسەر فەلسەفە، ئەدەب، ئایین و زانست؛ تا ساڵی ١١٠٠ی زایینی ١٢ زانکۆ هەبوون کە زانای بەناوبانگیان بەرهەم دەهێنا.
لە ساڵی ١٢٣١ مەغۆلەکان لە ماوەی حەوت هەڵمەتی گەورە و ٣٩ ساڵ خەباتدا دەستیان بە داگیرکردنی کۆریا کرد، بەڵام نەیانتوانی کۆریا داگیر بکەن. گۆریۆ دوای دەیان ساڵ شەڕ، ماندوو بوو، شازادەی جێنشینی خۆی نارد بۆ دادو بۆ ئەوەی سوێندی بەیعەت بە شانشینی یوان بخوات؛ کوبلای خان قبووڵی کرد، و یەکێک لە کچەکانی لەگەڵ شازادەی جێنشینی کۆریا هاوسەرگیری کرد، و بۆ ماوەی ٨٠ ساڵی دواتر گۆریۆ لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی یوان کە لەلایەن مەغۆلەکانەوە بەڕێوەدەبرا لە چین بوونی هەبوو. هەردوو نەتەوەکە بۆ ماوەی ٨٠ ساڵ تێکەڵاو بوون، چونکە هەموو پاشاکانی دواتری کۆریا هاوسەرگیریان لەگەڵ شازادەکانی مەغۆل کرد، و دوا ئیمپراتۆری شانشینی یوان ژنێکی کۆری بوو.
لە ساڵانی ١٣٥٠دا، شانشینی یوان بەهۆی ململانێ ناوخۆییەکانەوە بە خێرایی پاشەکشەی کرج، ئەمەش وایکرد پاشا گۆنگمین چاکسازی لە حکوومەتی گۆریۆدا بکات. گۆنگمین کێشەی جۆراوجۆری هەبوو کە پێویست بوو مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، لەوانە لابردنی ئەرستۆکرات و بەرپرسە سەربازییەکانی لایەنگری یوان، پرسی خاوەندارێتی زەوی و دامرکاندنەوەی دوژمنایەتییە پەرەسەندووەکانی نێوان بوداییەکان و زانایانی کۆنفۆشیۆس. لەم قۆناغە پڕ لە گێژاوەدا، گۆریۆ بۆ ساتێک لیاویانگی داگیرکرد لە ساڵی ١٣٥٦.
شانشینی گۆریۆ تا ساڵی ١٣٩٢ بەردەوام دەبێت. یی سیۆنگ-گی، دامەزرێنەری شانشینی جۆسۆن، لە ساڵی ١٣٨٨دا لە کودەتایەکدا دەسەڵاتی گرتە دەست و دوای ئەوەی وەک دەسەڵاتی پشت تەخت بۆ دوو پاشا کاری کرد، لە ساڵی ١٣٩٢دا شانشینی جۆسۆنی دامەزراند.
شانشینی جۆسۆن
لە ساڵی ١٣٩٢، ژەنەڕاڵ لی سیۆنگ-گی کە دواتر بە تایخۆ ناسرا، شانشینی جۆسۆنی دامەزراند ( ١٣٩٢-١٨٩٧)، بۆ ڕێزلێنان لە شانشینی کۆنی گۆجۆسیۆن ناوی لێنرا، و لەسەر بنەمای کۆنفۆشیۆس دامەزرا. فەلسەفەی باو لە سەرانسەری شانشینی جۆسۆن نیو-کۆنفۆشیۆسیزم بوو، کە لەلایەن چینی سێۆنبیەوە کۆکرایەوە. تایخۆ پایتەختەکەی گواستەوە بۆ هانیانگ (سیئۆلی ئێستا) و کۆشکی گیۆنگبۆکی دروستکرد. لە ساڵی ١٣٩٤ نیوکۆنفۆشیۆسیزم وەک ئایینی فەرمی وڵاتەکە وەرگیرا، و بەدوای دروستکردنی دەوڵەتێکی بیرۆکراتی بەهێزدا کەوتن. کوڕ و نەوەکەی، شا تایخۆنگ و سێجۆنگی گەورە، چەندین چاکسازیی کارگێڕی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییان جێبەجێکرد و دەسەڵاتی شاهانەیان لە ساڵانی سەرەتای خانەدانەکەدا دامەزراند.
لە ماوەی سەدەی ١٥ و ١٦دا، جۆسۆن چێژی لە زۆرێک لە فەرمانڕەواکان وەرگرت کە پەروەردە و زانستیان بەرەوپێش دەبرد. لە نێوانیاندا دیارترینیان سێجۆنگی گەورە بوو کە هانگولی ئەلفوبێی کۆری دروستکرد و بڵاویکردەوە. ئەم سەردەمە زێڕینە پێشکەوتنی گەورەی کولتووری و زانستی بەخۆیەوە بینی، لەوانە لە چاپکردن، چاودێری کەشناسی، گەردوونناسی، زانستی ساڵنامە، سیرامیک، تەکنەلۆژیای سەربازی، جوگرافیا، نەخشەسازی، پزیشکی و تەکنەلۆژیای کشتوکاڵی، کە هەندێکیان لە شوێنەکانی تردا بێ ڕکابەر بوون.
بەهۆی لەشکرکێشی ژاپۆنییەکان بۆ سەر کۆریا لە نێوان ساڵانی ١٥٩٢ بۆ ١٥٩٨ دۆخی وڵات خراپ بوو، تۆیۆتۆمی هیدێیۆشی هێزەکانی خۆی کۆکردەوە و هەوڵیدا لە ڕێگەی کۆریای باکوورەوە کیشوەری ئاسیا داگیر بکات، بەڵام لە کۆتاییدا لەلایەن سوپای کۆریایەوە بەرپەرچدرایەوە، لە کاتێکدا کۆریا خەریک بوو ئاوەدان دەبووەوە، ناچار بوو لە ساڵانی ١٦٢٧ و ١٦٣٦ دا لەشکرکێشییەکانی مانچوەکان بەرپەرچ بداتەوە.
گەندەڵی لە حکوومەت و نائارامی کۆمەڵایەتی لە دوای ساڵی ١٧٧٦ زاڵ بوو. حکوومەت هەوڵی چاکسازی بەرفراوانی دا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، بەڵام پابەند بوو بە سیاسەتێکی توندی گۆشەگیری، بەمەش کۆریا نازناوی "شانشینی دەروێش"ی بەدەستهێنا. سیاسەتەکە بە پلەی یەکەم بۆ پاراستن لە ئیمپریالیزمی ڕۆژاوا دامەزرابوو، بەڵام زۆری نەخایاند شانشینی جۆسۆن ناچار بوو بازرگانی بکاتەوە و سەردەمێکی دەستپێکرد کە بەرەو دەسەڵاتی ژاپۆن دەڕۆیشت.
ناسەقامگیری نەتەوەی کۆری لە سەردەمی سێدۆ جیۆنگچی دەستی پێکرد، سونجۆی تەمەن ١٠ ساڵی سەرکەوتە سەر تەختی کۆریا، پشێوی و گەندەڵی ئاشکرا لە حکوومەتی کۆریادا، بەتایبەتی لە سێ بوارە سەرەکییەکەی داهاتەکاندا: باجی زەوی، خزمەتکردنی سەربازی و سیستەمی گەنمەشامی دەوڵەت سەختییەکی زیاتری لەسەر جووتیاران کەڵەکە کرد. گۆجۆنگی کۆریا، لە تەمەنی ١٢ ساڵیدا لەسەر تەختی پاشایەتی دانیشت، شوێنی چیۆلجۆنگی خۆسێۆنی گرتەوە. باوکی شا گۆجۆنگ، هیونگسیۆن دایۆنگون، وەک سەرۆکی دیفاکتۆ حوکمڕانی دەکرد و چاکسازی دوور مەودای دەستپێکرد بۆ بەهێزکردنی کارگێڕیی ناوەندی. بڕیاری دووبارە ئاوەدانکردنەوەی بیناکانی کۆشکەکان و دابینکردنی دارایی پڕۆژەکانی دا لە ڕێگەی باجی زیادە لەسەر دانیشتووان. لە کۆتاییدا سیاسەتێکی گۆشەگیری چەسپاو جێبەجێ کرا بۆ چەسپاندنی دەستێوەردانی زیادبوونی بیرکردنەوە و تەکنەلۆژیای ڕۆژاوایی. لە ساڵی ١٨٧٣ لە پۆستەکەی دوورخرایەوە و لەلایەن لایەنگرانی ئیمپراتۆری میۆنگسیۆنگەوە کە بە "شاژن مین"یش ناودەبرا، ناچارکرا خانەنشین بێت.
مێژووی مۆدێرن
ئیمپراتۆریەتی کۆریا (١٨٩٧-١٩١٠)
لە ئەنجامی یەکەمین جەنگی چین و ژاپۆن (١٨٩٤-١٨٩٥)، پەیماننامەی شیمۆنۆسکی لە ساڵی ١٨٩٥ لە نێوان چین و ژاپۆن ئەنجامدرا. مەرجی هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییە ژێردەستەییەکانی کۆریای لەگەڵ چین دانا، کە تێیدا کۆریا لە دوای ڕووداوی ئیمۆ لە ساڵی ١٨٨٢ـەوە وڵاتێکی سەر بە چین بوو.
لە ساڵی ١٨٩٧ ناوی جۆسۆن گۆڕدرا بۆ ئیمپراتۆریەتی کۆریا و پاشا گۆجۆنگ بوو بە ئیمپراتۆر گۆجۆنگ. حکوومەتی ئیمپراتۆری ئامانجی ئەوە بوو کە ببێتە نەتەوەیەکی بەهێز و سەربەخۆ لەڕێگەی جێبەجێکردنی چاکسازی ناوخۆیی و بەهێزکردنی هێزی سەربازی و پەرەپێدانی بازرگانی و پیشەسازی و ڕووپێوی خاوەندارێتی زەوی. کاریگەریی ڕووسیا لە ئیمپراتۆریەتەکەدا بەهێز بوو تا لە جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن (١٩٠٤-١٩٠٥) لەلایەن ژاپۆنەوە شکستی هێنا. ئیمپراتۆریەتی کۆریا لە ١٧ی تشرینی دووەمی ١٩٠٥ بوو بە پارێزگایەکی ژاپۆن، پەیمانی پارێزگاری ساڵی ١٩٠٥ بەبێ مۆر و ئەرکی پێویستی ئیمپراتۆر گۆجۆنگ ڕاگەیەندرا.
دوابەدوای واژۆکردنی پەیماننامەکە، زۆرێک لە ڕۆشنبیران و زانایان ڕێکخراو و کۆمەڵەی جۆراوجۆریان دامەزراند، دەستیان کرد بە بزووتنەوەکانی سەربەخۆیی. لە ساڵی ١٩٠٩ چالاکوانی سەربەخۆخواز ئان یۆنگ گیون هەستا بە تیرۆرکردنی ئیتۆ هیرۆبومی، یەکەمین سەروەزیرانی کۆریا، بەهۆی دەستێوەردانەکانی ئیتۆ بۆ سیاسەتی کۆریا. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ژاپۆنییەکان هەموو ڕێکخراوە سیاسییەکان قەدەغە بکەن و بەردەوام بن لە پلانەکانی لکاندنی کۆریا بە ژاپۆن.
دەسەڵاتی ژاپۆن (١٩١٠-١٩٤٥)
لە ساڵی ١٩١٠، ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن بە شێوەیەکی کاریگەر کۆریای لە ڕێگەی پەیماننامەی لکاندنی ژاپۆن-کۆریای گرێدا. هاوکات لەگەڵ هەموو پەیماننامەکانی دیکە کە پێشتر لە نێوان کۆریا و ژاپۆن واژۆکرابوون، پەیمانی لکاندنی پەیماننامەکە لە ساڵی ١٩٦٥دا پووچەڵ بووەوە، لە کاتێکدا ژاپۆن جەختی لەوە دەکردەوە کە پەیماننامەکە بە شێوەیەکی یاسایی ئەنجامدراوە، کۆریای ناکۆکی لەسەر یاسایی بوونی پەیماننامەکە دەربڕی، زۆرێک لە کۆریەکان سوپای ڕاستگۆیان پێکهێنا بۆ شەڕکردن دژی دەسەڵاتی ژاپۆن.
کۆریای باشوور لەلایەن ژاپۆنەوە لە ژێر دەستی داوەری گشتیی چۆسن لە ساڵی ١٩١٠ کۆنترۆڵکرا تاوەکوو ژاپۆن بەبێ مەرج خۆی بەدەستەوەدا لە ١٥ی ئابی ١٩٤٥.
دوای لکاندنی ژاپۆن دەستی کرد بە سەرکوتکردنی زۆرێک لە داب و نەریتی نەریتی کۆری، تەنانەت خودی زمانی کۆری. سیاسەتە ئابوورییەکان بە پلەی یەکەم بۆ سوودی ژاپۆن جێبەجێ کران. تۆڕەکانی گواستنەوە و پەیوەندیکردن بە شێوەی ئەورووپی لە سەرانسەری وڵاتدا دروستکران بە مەبەستی دەرهێنانی سەرچاوە و ئیستغلالکردنی کار. بەڵام بەشێکی زۆری ژێرخانی دروستکراو دواتر لە کاتی جەنگی وێرانکەری کۆریادا لەناوچوو. سیستەمی بانکی چەسپێندرا و دراوی کۆری هەڵوەشایەوە.
دوای مردنی ئیمپراتۆر گۆجۆنگ لە کانوونی دووەمی ١٩١٩، لەگەڵ دەنگۆی ژەهراویبوون، گردبوونەوەکانی سەربەخۆیی دژی کۆلۆنیالیستەکانی ژاپۆن لە سەرانسەری وڵاتدا لە یەکەمی ئازاری ١٩١٩ ئەنجامدرا. ئەم بزووتنەوەیە بە زۆر سەرکوت کرا و نزیکەی ٧ هەزار کەس لەلایەن سەربازانی ژاپۆن و پۆلیسەوە کوژران. بە مەزەندەکردن ٢ ملیۆن کەس بەشدارییان لە گردبوونەوەی ئاشتیانە و لایەنگری ئازادیدا کردووە، ئەم بزووتنەوەیە بەشێکی لە وتارەکەی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وودرو ویلسۆن لە ساڵی ١٩١٩ وەرگرتووە، کە پشتگیری لە مافی چارەی خۆنووسین و کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم دەکات.
حکوومەتی کاتیی کۆماری کۆریا لە دوای بزووتنەوەی یەکەمی ئازار لە شاری شەنگەهای لە چین دامەزرا، کە هەوڵەکانی ڕزگاریخوازی و بەرخۆدانی لە دژی دەسەڵاتی ژاپۆن هەماهەنگ کرد. هەندێک لە دەستکەوتەکانی حکوومەتی کاتی بریتی بوون لە شەڕی چینگشانلی ساڵی ١٩٢٠ و بۆسەی سەرکردایەتی سەربازی ژاپۆن لە چین لە ساڵی ١٩٣٢.
هەندێک لە کۆریەکان نیمچە دوورگەی کۆریایان بەجێهێشت بۆ دەربەدەری لە چین و ئەمریکا و شوێنەکانی تر. کۆرییەکان لە مەنچوریا گرووپی بەرخۆدانیان پێکهێنا کە بە دۆنگنیپگون (سوپای ڕزگاریخواز) ناسراون؛ ئەوان لە سنووری چین و کۆریادا لەگەڵ هێزەکانی ژاپۆن شەڕی گەریلاییان دەکرد. هەندێکیان لە ساڵانی چلەکاندا وەک سوپای ڕزگاریخوازی کۆریا کۆدەبوونەوە، کە بەشدارییان لە چالاکییەکانی هاوپەیمانان لە چین و بەشێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا دەکرد. هەروەها دەیان هەزار کۆریایی پەیوەندییان بە سوپای ڕزگاریخوازی گەل و سوپای شۆڕشی نیشتمانییەوە کرد.
دابەشبوون و جەنگی کۆریا (١٩٤٥-١٩٥٣)
لە کۆنفرانسی قاهیرە لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٤٣، ئەمریکا، بەریتانیا و چین ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی "لە کاتی خۆیدا کۆریا ئازاد و سەربەخۆ دەبێت"؛ لە کۆبوونەوەیەکی دواتردا لە یاڵتا لە شوباتی ١٩٤٥، هاوپەیمانان ڕێککەوتن لەسەر دامەزراندنی ئەمیندارییەکی چوار دەسەڵات بەسەر کۆریادا. لە ١٤ی ئابی ١٩٤٥، هێزەکانی سۆڤیەت لە ڕێگەی نیشتنەوەی دوورخراوەوە چوونە ناو کۆریا، ئەمەش توانیان کۆنترۆڵی لە باکوور دەستەبەر بکەن. ژاپۆن لە ١٥ی ئابی ١٩٤٥ خۆی ڕادەستی هێزەکانی هاوپەیمانان کرد.
خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ژاپۆن، لەگەڵ گۆڕانکارییە بنەڕەتییەکانی سیاسەت و ئایدۆلۆژیای جیهانی، بووە هۆی دابەشبوونی کۆریا بۆ دوو ناوچەی داگیرکەر، بە شێوەیەکی کاریگەر لە ٨ی ئەیلوولی ١٩٤٥ دەستیپێکرد، ئەمریکا نیوەی باشووری نیمچە دوورگەکەی بەڕێوەبرد و یەکێتیی سۆڤیەت دەستی بەسەر بەشی باکووردا گرت.
لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤٥ کۆنفرانسێک لە مۆسکۆ ڕێکخرا بۆ گفتوگۆکردن لەسەر داهاتووی کۆریا. باسی ئەمینداری ٥ ساڵە کرا و کۆمیسیۆنێکی هاوبەشی سۆڤیەت-ئەمریکی دامەزرا. کۆمیسیۆنەکە پچڕپچڕ لە سیئۆل کۆدەبووەوە بەڵام ئەندامەکانی لەسەر پرسی دامەزراندنی حکوومەتێکی نیشتمانی چەقبەستوو بوون. لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٤٧، بەبێ ئەوەی هیچ چارەسەرێک لەبەرچاو بگیرێت، ئەمریکا پرسیاری کۆریای پێشکەش بە کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨، ئەنجوومەنی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆماری کۆریای وەک تاکە حکوومەتی یاسایی کۆریای ناساند.
لە ٢٥ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٥٠ جەنگی کۆریا سەریهەڵدا کاتێک کۆریای باکوور هێڵی هاوتەریبی ٣٨ی شکاند بۆ داگیرکردنی باشوور و کۆتایی بە هەر هیوایەک هێنا بۆ یەکگرتنەوەی ئاشتیانە. دوای شەڕەکە، کۆنفرانسی جنێڤ لە ساڵی ١٩٥٤دا نەیتوانی چارەسەرێک بۆ کۆریای یەکگرتوو پەسەند بکات. نزیکەی ٣ ملیۆن کەس لە جەنگی کۆریادا گیانیان لەدەستدا، لەگەڵ ژمارەی کوژراوانی مەدەنی بە بەراورد بە جەنگی جیهانیی دووەم یان جەنگی ڤێتنام، کە بووە کوشندەترین ململانێی سەردەمی جەنگی سارد. جگە لەوەش بە شێوەیەکی بنەڕەتی هەموو شارە گەورەکانی کۆریا بەهۆی شەڕەوە وێران بوون.
کۆریای مۆدێرن (١٩٥٣-ئێستا)
لەگەڵ کودەتاکەی پارک چونگ هی لە ساڵی ١٩٦١ سیاسەتێکی نوێی ئابووری دەستی پێکرد. بۆ ئەوەی گەشەسەندنی ئابووری بەرەوپێش بچێت، سیاسەتی پیشەسازیکردنی هەناردەکردن جێبەجێکرا. سەرۆک پارک لە ڕێگەی زنجیرەیەک پلانی پێنج ساڵەی زۆر سەرکەوتووەوە ئابووری کۆریای باشووری پەرەپێدا. گەشەسەندنی ئابووری کۆریای باشوور لەلایەن کۆمپانیاکانی چایبۆل و کۆمپانیا خێزانییەکانی وەک سامسۆنگ و هیۆندا و ئێڵ جی سەرکردایەتی کرا. کۆمپانیای چایبۆڵ لە ڕێگەی کەمکردنەوەی باج و قەرزی هەرزانەوە پشتگیری دەوڵەتی وەرگرت و سوودی لە هێزی کارە هەرزانەکەی کۆریای باشوور وەرگرت بۆ بەرهەمهێنانی بەرهەمی هەناردەکراو. حکوومەت پەروەردەی کردە یەکەمایەتییەکی زۆر بەرز بۆ دروستکردنی دانیشتووانێکی خوێندەوار کە توانای بەشداریکردنی بەرهەمدارانەیان لە ئابووریدا هەبێت. سەرەڕای ناسەقامگیری سیاسی ناوبەناو، ئابووریی کۆریا دواتر بۆ ماوەی نزیکەی چل ساڵ گەشەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی، ئەمانە کۆریای باشووری لە یەکێک لە هەژارترین دەوڵەتەکانی جیهانەوە دوای جەنگی کۆریا هێنایە وڵاتێکی تەواو پێشکەوتوو.
لە کۆتاییدا کۆریای باشوور لە ساڵی ١٩٨٧دا گواسترایەوە بۆ دیموکراسییەکی سەرمایەداری بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی داواکاری جەماوەرییەوە بۆ چاکسازی سیاسی، و پاشان میوانداری ئۆڵۆمپیادی هاوینەی ساڵی ١٩٨٨ی کرد، کە دووەم یارییەکانی ئۆڵۆمپیادی هاوینە بوو کە لە کیشوەری ئاسیا بەڕێوەدەچێت، لە ساڵی دواتردا.
لە هەناردەکردنی پیشەسازی سوکی هەرزان و بەهای کەمترەوە، ئابووریی کۆریای باشوور لە کۆتاییدا گواسترایەوە بۆ پیشەسازییە سەرمایە زۆرەکان و بەها بەرزەکان، وەک تەکنەلۆژیای زانیاری، کەشتیسازی، بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل و پاڵاوتنی نەوت. کۆریای باشوور ئابوورییەکی پێشەنگ و هێزێکی تەکنەلۆژیایە، تەنانەت لە ڕووی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکانەوە ڕکابەری وڵاتانی وەک ئەمریکا دەکات. هەروەها کولتوری پۆپی کۆریای باشوور لە ساڵانی ڕابردوودا لە دەرەوەی وڵات گەشەی کردووە، لە دیاردەیەکدا کە بە شەپۆلی کۆریا ناسراوە.
بەهۆی کاریگەریی سۆڤیەت، کۆریای باکوور حکوومەتێکی کۆمۆنیستی دامەزراند کە یەک لە دوای یەک سەرکردایەتی بۆماوەیی هەبوو، پەیوەندی بە چین و یەکێتیی سۆڤیەتەوە هەبوو. کیم ئیل سۆنگ تا کۆچی دوایی لە ساڵی ١٩٩٤ بوو بە سەرکردەی باڵا و دوای ئەوە کیم جۆنگ ئیل کوڕەکەی دەسەڵاتی گرتە دەست. کوڕی کیم جۆنگ ئیل، دوای مردنی باوکی لە ساڵی ٢٠١١ دەسەڵاتی گرتە دەست، دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١، ئابووریی کۆریای باکوور بە ڕێگایەکی زۆر دابەزینی بەرچاوەوە ڕۆیشت، کە پشت بە یارمەتی خۆراکی نێودەوڵەتی و بازرگانی لەگەڵ چین دەبەستێت.
