ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان یەکێکە لە تاریکترین و دڵتەزێنترین لاپەڕەکانی مێژووی هاوچەرخی کورد لە باکووری کوردستان (تورکیای ئێستا). ئەم ڕووداوە تراژیدییە لە ساڵی ١٩٣٠ لە ناوچەی دۆڵی زیلان لە پارێزگای ئاگری (ئارارات) ڕوویدا و بووە هۆی کوشتنی ژمارەیەکی زۆر لە هاووڵاتیانی سڤیلی کورد. ئەم کۆمەڵکوژییە بەشێک بوو لە زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی کە حکومەتی تورکیا دژی ڕاپەڕینی کوردەکان ئەنجامی دا.
پێشینەی مێژوویی
لە دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا لە ساڵی ١٩٢٣، حکومەتی نوێی تورک سیاسەتێکی توندی تورکاندن و سەرکوتکردنی کەمینەکانی گرتەبەر. ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایەتی و ڕاپەڕینی بەرفراوان لە ناو کوردەکاندا. ڕاپەڕینی ئارارات (١٩٢٧-١٩٣٠) یەکێک بوو لەو ڕاپەڕینە گرنگانە کە لە ژێر سەرکردایەتی ئیحسان نووری پاشا بەرپا کرا. حکومەتی تورکیا بە توندی وەڵامی ئەم ڕاپەڕینەی دایەوە و چەندین ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجامدا، کە کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان یەکێک بوو لەوان.
ڕووداوەکانی کۆمەڵکوژی
لە مانگی تەمموزی ساڵی ١٩٣٠، هێزەکانی تورکیا بە سەرکردایەتی ژەنەراڵ سەلیح (زەکی) پاشا هێرشێکی بەرفراوانیان دەستپێکرد بۆ سەر ناوچەی دۆڵی زیلان. ئەم دۆڵە کە دەکەوێتە نێوان چیاکانی ئارارات و تەندورەک، شوێنی نیشتەجێبوونی چەندین هۆز و عەشیرەتی کورد بوو. هێزەکانی تورکیا سەرەتا گەمارۆی ناوچەکەیان دا و پاشان دەستیان کرد بە هێرشکردنە سەر گوندەکان و کوشتنی خەڵکی سڤیل.
میکانیزم و شێوازەکانی کوشتن
لە کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان، هێزەکانی تورکیا چەندین شێوازی دڕندانەیان بەکارهێنا بۆ کوشتنی هاووڵاتیانی سڤیل:
أ. گوللەبارانکردن: بەشێکی زۆر لە قوربانیان بە شێوەی کۆمەڵ گوللەباران کران. سەربازەکان خەڵکیان لە گوندەکان کۆدەکردەوە و پاشان بە چەکی ئۆتۆماتیکی گوللەبارانیان دەکردن.
ب. سووتاندن: زۆرێک لە گوندەکان بە تەواوی سووتێنران، لە هەندێک حاڵەتدا خەڵک لە ناو ماڵەکانیاندا دەسووتێنران.
ج. فڕێدان لە بەرزایی: یەکێک لە دڵتەزێنترین شێوازەکانی کوشتن، فڕێدانی قوربانیان بوو لە بەرزاییەکانەوە. بە پێی شایەتحاڵەکان، ژمارەیەکی زۆر لە ژن و منداڵ لە لێواری شاخەکانەوە فڕێ دراونەتە خوارەوە.
د. خنکاندن: هەندێک لە قوربانیان لە ڕووبارەکاندا خنکێنران، بە تایبەت لە ڕووباری زیلان.
ه. برسیکردن و تینوێتی: هێزەکانی تورکیا ڕێگریان لە گەیشتنی خۆراک و ئاو بە خەڵکی ناوچەکە دەکرد، کە بووە هۆی مردنی ژمارەیەکی زۆر بە هۆی برسێتی و تینوێتی.
و. دەستدرێژی و توندوتیژی سێکسی ڕاپۆرت هەیە کە ژمارەیەک لە ژنان و کچان بەر دەستدرێژی سێکسی کەوتوون پێش کوشتنیان.
ز. جیاکردنەوە و کوشتنی پیاوان: لە هەندێک حاڵەتدا، پیاوان لە ژنان و منداڵان جیا دەکرانەوە و بە شێوەیەکی سیستماتیک دەکوژران.
ژمارەی قوربانیان
ژمارەی دروستی قوربانیانی کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان ناڕوونە و سەرچاوە جیاوازەکان ژمارەی جیاواز دەخەنە ڕوو. بەڵام زۆربەی سەرچاوەکان باس لە کوژرانی چەندین هەزار کەس دەکەن. هەندێک سەرچاوە باس لە نزیکەی ١٥,٠٠٠ قوربانی دەکەن، لە کاتێکدا سەرچاوەی دیکە ژمارەکە بە زیاتر لەوە دەزانن. هەروەها، ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی ناوچەکە ئاوارە بوون و ناچار کران واز لە ماڵ و حاڵی خۆیان بهێنن.
کاردانەوە و کاریگەرییەکان
کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگای کوردی بەجێهێشت. ئەم ڕووداوە بووە هۆی:
أ. لەناوچوونی ژمارەیەکی زۆر لە گوند و کۆمەڵگای کوردی لە ناوچەکە.
ب. گۆڕانی دیمۆگرافی ناوچەکە بە هۆی کوشتن و ئاوارەبوونی خەڵک.
ج. زیادبوونی ڕق و بێزاری لە نێوان کورد و تورکدا.
د. بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی لە ناو کوردەکاندا.
ه. بوونی کۆمەڵکوژییەکە بە بەشێک لە بیرەوەری کۆلێکتیڤی کورد.
بەڵگەنامەکردن و یادکردنەوە
بەداخەوە، بە هۆی سیاسەتی نکۆڵیکردنی حکومەتی تورکیا، بەڵگەنامەکردنی تەواوی ئەم ڕووداوە کارێکی ئاسان نەبووە. بەڵام لە ساڵانی دواییدا، چەندین توێژەر و مێژوونووسی کورد هەوڵیان داوە زانیاری و بەڵگە کۆبکەنەوە لەسەر ئەم کۆمەڵکوژییە. هەروەها، لە ناو کۆمەڵگای کوردیدا، یادی قوربانیانی ئەم کۆمەڵکوژییە بە شێوەی جۆراوجۆر دەکرێتەوە، وەک نووسینی شیعر، گۆرانی و بەرهەمی هونەری.
