بۆمبی هایدرۆجینی

پێشەکی

بۆمبی هایدرۆجینی یەکێکە لە بەهێزترین و وێرانکەرترین چەکەکان کە مرۆڤ تا ئێستا دروستی کردووە. ئەم چەکە ناوکییە کە بە بۆمبی H یان چەکی تێرمۆنیوکلیەریش ناسراوە لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا پەرەی پێدرا و بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە هاوکێشەی هێزی جیهانیدا. لەم وتارەدا باس لە پێناسە چۆنیەتی کارکردن مێژوو و کاریگەرییەکانی بۆمبی هایدرۆجینی دەکەین.

پێناسە و بنەمای زانستی

بۆمبی هایدرۆجینی جۆرێکی چەکی ناوکییە کە لەسەر بنەمای کرداری تێکەڵکردنی ناوکی (nuclear fusion) کاردەکات. لەم کردارەدا دوو ناوکی سووک وەک هایدرۆجین یان ئایزۆتۆپەکانی تێکەڵ دەکرێن بۆ دروستکردنی ناوکێکی قورستر. ئەم کردارە بڕێکی زۆر وزە ئازاد دەکات کە دەبێتە هۆی تەقینەوەیەکی زۆر بەهێز.

بۆمبی هایدرۆجینی لە دوو بەشی سەرەکی پێکدێت

أ. بۆمبێکی لەتبوونی ناوکی (fission bomb) کە وەک سەرچاوەی سەرەتایی وزە بەکاردێت.
ب. بەشی تێکەڵکردنی ناوکی کە تیایدا کرداری تێکەڵکردن ڕوودەدات.

کاتێک بۆمبەکە دەتەقێتەوە بۆمبی لەتبوون پلەی گەرمی زۆر بەرز و پەستانێکی زۆر دروست دەکات کە دەبێتە هۆی دەستپێکردنی کرداری تێکەڵکردن لە بەشی دووەمدا. ئەم کردارە بڕێکی زۆر زیاتر وزە بەرهەم دەهێنێت کە دەبێتە هۆی تەقینەوەیەکی گەورەتر.

مێژووی پەرەپێدان

بیرۆکەی بۆمبی هایدرۆجینی لە سەرەتای چلەکانی سەدەی بیستەمدا هاتە ئاراوە. زانایانی وەک ئێنریکۆ فێرمی و ئێدوارد تێلەر لە ساڵی ١٩٤١دا باسیان لە ئەگەری دروستکردنی چەکێک لەسەر بنەمای تێکەڵکردنی ناوکی کرد.

دوای تەواوبوونی جەنگی جیهانی دووەم ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستی کرد بە لێکۆڵینەوە لەسەر ئەم تەکنەلۆژیایە. لە ١ی نۆڤەمبەری ١٩٥٢ یەکەم تاقیکردنەوەی سەرکەوتووی بۆمبی هایدرۆجینی لە دوورگەی ئینیویتۆک لە زنجیرە دوورگەکانی مارشاڵ ئەنجامدرا. ئەم تاقیکردنەوەیە بە ناوی "ئۆپەراسیۆنی ئایڤی مایک" ناسراوە.

دوای ئەمریکا یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٥٥ یەکەم بۆمبی هایدرۆجینی خۆی تاقیکردەوە. دواتر بەریتانیا فەرەنسا و چین توانییان ئەم تەکنەلۆژیایە پەرەپێبدەن.

جۆرەکانی بۆمبی هایدرۆجینی

چەند جۆرێکی سەرەکی بۆمبی هایدرۆجینی هەن:

أ. بۆمبی تێلەر-ئۆڵام: ئەمە یەکەم جۆری بۆمبی هایدرۆجینی سەرکەوتوو بوو کە لەلایەن ئەمریکاوە پەرەی پێدرا.

ب. بۆمبی پاک: ئەم جۆرە بۆمبە هەوڵدەدات کاریگەری تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ کەم بکاتەوە.

ج. بۆمبی نیوترۆنی: جۆرێکی تایبەتە کە تیشکی نیوترۆنی زیاتر دەردەدات.

کاریگەرییەکان

بۆمبی هایدرۆجینی کاریگەری زۆر وێرانکەری هەیە:

أ. تەقینەوە: دەبێتە هۆی تەقینەوەیەکی زۆر گەورە کە دەتوانێت شارێکی گەورە بە تەواوی وێران بکات.

ب. شەپۆلی گەرما: گەرمایەکی زۆر بەرز دروست دەکات کە دەبێتە هۆی سووتانی بەرفراوان.

ج. تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ: بڕێکی زۆر ماددەی ڕادیۆئەکتیڤ بڵاودەکاتەوە کە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ دەبێت.

د. شەپۆلی دەنگ: شەپۆلێکی دەنگی بەهێز دروست دەکات کە دەبێتە هۆی وێرانکاری زیاتر.

ڕۆڵی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا

بۆمبی هایدرۆجینی کاریگەری گەورەی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبووە:

أ. دۆکترینی ترسی هاوبەش (MAD): ئەم دۆکترینە پێی وایە کە بەکارهێنانی چەکی ناوکی دەبێتە هۆی لەناوچوونی هەردوو لایەنی شەڕ بۆیە هیچ لایەنێک نایەوێت دەستپێشخەری بکات.

ب. پێشبڕکێی چەک: بووە هۆی خێراکردنی پێشبڕکێی چەک لە نێوان زلهێزەکاندا.

ج. سیاسەتی نوێی جیهانی: کاریگەری لەسەر دروستبوونی سیستەمی دووجەمسەری و دواتر فرەجەمسەری هەبووە.

هەوڵەکانی کۆنترۆڵکردن و قەدەغەکردن

چەندین هەوڵ و ڕێککەوتننامە هەبوون بۆ کۆنترۆڵکردن و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی بۆمبی هایدرۆجینی:

أ. پەیماننامەی قەدەغەکردنی بەشی تاقیکردنەوەی چەکە ناوکییەکان (١٩٦٣)

ب. پەیماننامەی بڵاونەبوونەوەی چەکە ناوکییەکان (١٩٦٨)

ج. ڕێککەوتننامەکانی کەمکردنەوەی چەکە ستراتیژییەکان (START) لە نێوان ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت/ڕووسیا

د. هەوڵەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناحکومییەکان بۆ قەدەغەکردنی تەواوەتی چەکە ناوکییەکان

بەکارهێنانە ئاشتیانەکانی تەکنەلۆژیای تێکەڵکردنی ناوکی

سەرەڕای مەترسییەکانی بۆمبی هایدرۆجینی هەوڵ هەیە بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای تێکەڵکردنی ناوکی بۆ مەبەستی ئاشتیانە:

أ. بەرهەمهێنانی وزە: لێکۆڵینەوە لەسەر بەکارهێنانی تێکەڵکردنی ناوکی بۆ بەرهەمهێنانی وزەی پاک و هەرزان بەردەوامە.

ب. توێژینەوەی زانستی: ئەم تەکنەلۆژیایە لە توێژینەوە زانستییەکان بۆ تێگەیشتن لە سروشتی ماددە و وزە بەکاردێت.

ئەنجام

بۆمبی هایدرۆجینی یەکێک لە گرنگترین و مەترسیدارترین داهێنانەکانی سەدەی بیستەمە. ئەم چەکە کاریگەری قووڵی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبووە. سەرەڕای هەوڵەکان بۆ کۆنترۆڵکردن و کەمکردنەوەی ئەم چەکانە هێشتا وەک هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر مرۆڤایەتی ماوەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا تەکنەلۆژیای تێکەڵکردنی ناوکی دەرفەتی بەکارهێنانی ئاشتیانەشی هەیە کە دەکرێت لە داهاتوودا سوودی لێوەربگیرێت.