ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی سریلانکا یەکێک بوو لە درێژترین و خوێناویترین ملمانێکانی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم. ئەم جەنگە لە نێوان حکومەتی سریلانکا و گرووپی چەکداری پڵنگەکانی تامیل (LTTE) بەردەوام بوو بۆ ماوەی نزیکەی ٢٦ ساڵ، لە ١٩٨٣ تا ٢٠٠٩. ملمانێیەکە لەسەر داواکاری سەربەخۆیی نەتەوەی تامیل لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی وڵات دەستی پێکرد و بووە هۆی کوژرانی دەیان هەزار کەس و ئاوارەبوونی سەدان هەزاری تر.
پاشخانی مێژوویی
سریلانکا، کە پێشتر بە سیلۆن ناسرابوو، لە ساڵی ١٩٤٨ سەربەخۆیی لە بەریتانیا وەرگرت. وڵاتەکە لە دوو گرووپی سەرەکی پێکهاتبوو: زۆرینەی سینهالی کە بودایی بوون و کەمینەی تامیل کە هیندۆس بوون. دوای سەربەخۆیی، حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی سریلانکا سیاسەتی جیاکاری دژی تامیلەکان پەیڕەو کرد، لەوانە کردنی زمانی سینهالی بە زمانی فەرمی تاکانەی وڵات لە ١٩٥٦ و دانانی سنووردارێتی بۆ تامیلەکان لە خوێندنی باڵا و دامەزراندن لە کەرتی گشتی. ئەم سیاسەتانە بوونە هۆی پەرەسەندنی ناڕەزایەتی لە ناو کۆمەڵگەی تامیل و دواجار سەرهەڵدانی بزووتنەوەی جیاخوازی تامیل.
دەستپێکی جەنگ
جەنگی ناوخۆ بە شێوەیەکی فەرمی لە مانگی تەمموزی ١٩٨٣ دەستی پێکرد، کاتێک گرووپی پڵنگەکانی تامیل هێرشێکیان کردە سەر کاروانێکی سەربازی سریلانکی لە جافنا و ١٣ سەربازیان کوشت. ئەم ڕووداوە بووە هۆی توندوتیژی بەرفراوان دژی تامیلەکان لە سەرانسەری وڵات، کە بە "تاریکی ڕەش" ناسرا. سەدان تامیل کوژران و هەزاران ماڵ و کار و پیشەی تامیلەکان وێران کران. ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی بەهێزبوونی پشتیوانی بۆ LTTE و دەستپێکردنی شەڕی چەکداری بەرفراوان دژی حکومەتی سریلانکا.
قۆناغە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگەکە بە چەندین قۆناغی جیاواز تێپەڕی. لە سەرەتادا، LTTE توانی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری ناوچە تامیل نشینەکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی وڵات بکات و حکومەتێکی سێبەری دامەزراند. لە ساڵانی ١٩٨٧-١٩٩٠، هێزەکانی ئاشتیپارێزی هیندی هاتنە ناو وڵات بۆ نێوەندگیری، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون و ناچار بوون بکشێنەوە. لە ناوەڕاستی نەوەدەکان، LTTE هێرشی خۆکوژی بەرفراوانی ئەنجام دا، لەوانە کوشتنی سەرۆک وەزیرانی هیندستان ڕاجیڤ گاندی لە ١٩٩١ و سەرۆکی سریلانکا ڕاناسینگە پریمداسا لە ١٩٩٣. لە ساڵی ٢٠٠٢، ئاگربەستێک بە نێوەندگیری نەرویج ڕاگەیەنرا، بەڵام لە ٢٠٠٦ شەڕ دووبارە دەستی پێکردەوە.
کاریگەرییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی سریلانکا کاریگەری قووڵی لەسەر وڵات و دانیشتوانەکەی هەبوو. زیاتر لە ١٠٠,٠٠٠ کەس گیانیان لەدەست دا و نزیکەی ٨٠٠,٠٠٠ کەس ئاوارە بوون. ژێرخانی ئابووری وڵات بە توندی زیانی پێگەیشت، بە تایبەتی لە ناوچە باکووری و ڕۆژهەڵاتییەکان. گەشتیاری، کە سەرچاوەیەکی گرنگی داهات بوو بۆ وڵات، بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کرد. هەروەها جەنگەکە کاریگەری نەرێنی لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی نێوان سینهالی و تامیل هەبوو و متمانە و یەکگرتوویی نیشتمانی لاواز کرد.
کۆتایی جەنگ و ئەنجامەکانی
لە ساڵی ٢٠٠٩، حکومەتی سریلانکا هێرشێکی بەرفراوانی سەربازی دەستپێکرد کە بە "هێرشی کۆتایی" ناسرا. لە مانگی ئایاری هەمان ساڵ، هێزەکانی حکومەت توانیان دوا پێگەکانی LTTE داگیر بکەن و ڕێبەری گرووپەکە، ڤیلوپیلای پراباکاران، بکوژن. بەمەش جەنگی ناوخۆ بە شێوەیەکی فەرمی کۆتایی هات. بەڵام کۆتایی جەنگەکە کێشە و ئاڵنگارییە نوێکانی بەدوای خۆیدا هێنا. ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ئاماژەیان بە تاوانی جەنگی بەرفراوان لە لایەن هەردوو لایەنەوە کرد. هەروەها پرسی ئاشتەوایی نەتەوەیی و چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەتییەکانی نێوان سینهالی و تامیل هێشتا چارەسەر نەکراون.
دەرئەنجام
جەنگی ناوخۆی سریلانکا یەکێک بوو لە درێژترین و ئاڵۆزترین ملمانێکانی سەردەمی هاوچەرخ. ئەم جەنگە نەک تەنها کاریگەری قووڵی لەسەر سریلانکا هەبوو، بەڵکو کاریگەری لەسەر ناوچەکە و سیاسەتی نێودەوڵەتیش هەبوو. هەرچەندە جەنگەکە بە شکستی سەربازی LTTE کۆتایی هات، بەڵام زۆر لە کێشە بنەڕەتییەکان کە بوونە هۆی سەرهەڵدانی جەنگەکە هێشتا چارەسەر نەکراون. ئەمڕۆ، سریلانکا لەگەڵ ئاڵنگاری بەردەوامی ئاشتەوایی نەتەوەیی، دادپەروەری ڕاگوزەر و گەشەپێدانی یەکسان بۆ هەموو کۆمەڵگەکان ڕووبەڕووە. چۆنیەتی مامەڵەکردنی سریلانکا لەگەڵ ئەم ئاڵنگارییانە کاریگەری قووڵی لەسەر داهاتووی وڵات و سەقامگیری ناوچەکە دەبێت.
