ناوه‌ڕۆك
ناساندن
نەخۆشی مەلاریا (بە ئینگلیزی: Malaria، بە عەرەبی: ملاريا) مەلاریا نەخۆشییەکە بەهۆی مشەخۆرەوە دروست دەبێت. مشەخۆرەکە لە ڕێگەی مێشوولە تووشبووەکانەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە. ئەو کەسانەی نەخۆشی مەلاریایان هەیە بەزۆری هەست بە نەخۆشییەکی زۆر دەکەن لەگەڵ تایەکی بەرز و لەرزینی سارد.
لە کاتێکدا نەخۆشییەکە لە کەشوهەوای گەرمدا باوترە، بەڵام مەلاریا هێشتا باوە لە ناوچە خولگەیی و نیمچە خولگەییەکان و ژێر گەرما. ساڵانە نزیکەی ٢٩٠ ملیۆن کەس تووشی دەبن و زیاتر لە ٤٠٠ هەزار کەس بەهۆی نەخۆشییەکەوە دەمرن.
بۆ کەمکردنەوەی نەخۆشی مەلاریا، بەرنامەکانی تەندروستی جیهانی دەرمانی خۆپارێزی و تۆڕی نوستنی چارەسەرکراوی مێرووکوژ بڵاودەکەنەوە بۆ پاراستنی خەڵک لە گازگرتنی مێشوولە. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پێشنیاری بەکارهێنانی ڤاکسینی مەلاریا دەکات بۆ ئەو منداڵانەی لەو وڵاتانەدا دەژین کە ژمارەیەکی زۆری حاڵەتەکانی مەلاریایان تێدایە.
جلوبەرگی پارێزراو، تۆڕی نوستن و مێرووکوژەکان دەتوانن لە کاتی گەشتکردندا بتپارێزن. هەروەها دەتوانیت دەرمانی خۆپاراستن وەربگریت پێش، لە کاتی و پاش گەشتێک بۆ ناوچەیەکی مەترسیدار. زۆرێک لە مشەخۆرەکانی مەلاریا بەرگرییان لە دەرمانە باوەکان کردووە کە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە بەکاردێت.
نیشانەکان
نیشانەکانی نەخۆشی مەلاریا لەوانەیە ئەمانەی تێدا بێت:
- تا
- هەڵامەت
- هەستکردن بە ناڕەحەتی
- سەرئێشە
- هێڵنجدان و ڕشانەوە
- سکچوون
- ئازاری سک
- ئازاری ماسولکە یان جومگەکان
- ماندووبوون
- هەناسەدانی خێرا
- لێدانی خێرای دڵ
- کۆکە
هەندێک لەو کەسانەی کە مەلاریایان هەیە ئەزموونی سووڕی "هێرشی مەلاریا"یان هەیە. هێرشێک بەزۆری بە لەرزین و ساردکردنەوە دەست پێدەکات، بەدوای تایەکی بەرزدا دەکەوێت، بەدوایدا ئارەقەکردن و گەڕانەوە بۆ پلەی گەرمی ئاسایی.
نیشانەکانی مەلاریا بە شێوەیەکی ئاسایی لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا دەست پێدەکات دوای ئەوەی لەلایەن مێشوولەیەکی تووشبووەوە وەردەگیرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک جۆری مشەخۆری مەلاریا لەوانەیە بۆ ماوەی ساڵێک لە جەستەدا بخەون.
چی کاتێک سەردانی پزیشک بکرێت؟
قسە لەگەڵ پزیشک بکە ئەگەر تووشی تا بوویت لە کاتی ژیان یان دوای گەشتکردن بۆ ناوچەیەکی مەترسیداری مەلاریا. ئەگەر نیشانەی توندت هەبوو، داوای چاودێری پزیشکی بەپەلە بکە.
هۆکارەکان
مەلاریا بەهۆی مشەخۆرێکی یەک خانەیی جۆری پلاسمۆدیۆم دروست دەبێت. مشەخۆرەکە بە شێوەیەکی گشتی دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ لە ڕێگەی مێیەی مێشوولەی ئەنۆفێڵسەوە.
سووڕی گواستنەوەی مەلاریا
نەخۆشی مەلاریا کاتێک بڵاودەبێتەوە کە مێشوولەیەک تووشی نەخۆشییەکە دەبێت دوای ئەوەی کەسێکی تووشبوو دەگەزێت و مێشوولە تووشبووەکە دواتر کەسێکی تووشنەکراو دەگەزێت. مشەخۆرەکانی مەلاریا دەچنە ناو خوێنی ئەو کەسەوە و گەشت دەکەن بۆ جگەری کەسەکە. کاتێک مشەخۆرەکان گەشە دەکەن، جگەر بەجێدەهێڵن و خڕۆکە سوورەکانی خوێن تووش دەکەن.
مێشوولە تووش دەبێت بە وەرگرتنی خوێن لەسەر کەسێک کە مەلاریای هەیە.
گواستنەوەی مشەخۆر، ئەگەر ئەم مێشوولەیە لە داهاتوودا بتگەزێت، دەتوانێت مشەخۆری مەلاریات بۆ بگوازێتەوە.
لە جگەردا، کاتێک مشەخۆرەکان دەچنە ناو جەستە، گەشت دەکەن بۆ جگەر کە هەندێک جۆریان لەوانەیە بۆ ماوەی ساڵێک بمێننەوە لەوێدا.
لە ناو خوێندا، کاتێک مشەخۆرەکان گەشە دەکەن، جگەر بەجێدەهێڵن و خڕۆکە سوورەکانی خوێنت تووش دەکەن. ئەمە کاتێکە کە خەڵک بە شێوەیەکی ئاسایی نیشانەکانی مەلاریایان لێدەردەکەوێت.
بۆ کەسی داهاتوو، ئەگەر مێشوولەیەکی تووشبوو لەم قۆناغەی سووڕەکەدا بتگەزێت، ئەوا تووشی مشەخۆری مەلاریا دەبێت و دەتوانێت بڵاویان بکاتەوە بۆ کەسانی تر کە دەیگەزێت.
شێوازەکانی تری گواستنەوە
لەبەر ئەوەی ئەو مشەخۆرانەی کە دەبنە هۆی مەلاریا کاریگەرییان لەسەر خڕۆکە سوورەکانی خوێن هەیە، خەڵک دەتوانن تووشی مەلاریا ببن لە بەرکەوتن بە خوێنی تووشبوو، لەوانە:
- لە دایکەوە بۆ منداڵی لە دایکنەبوو.
- لە ڕێگەی خوێن گواستنەوە.
- بە هاوبەشکردنی دەرزی بەکارهاتوو بۆ وەرگرتنی دەرمان، یاخود وەرگرتنی خوێن.
هۆکارەکانی مەترسی
گەورەترین هۆکاری مەترسی بۆ گەشەکردنی مەلاریا ئەوەیە کە لەو ناوچەنەدا بژین یان سەردانی ئەو ناوچانە بکەن کە نەخۆشییەکە باوە. ئەمانە بریتین لە ناوچە گەرم و ژێردەستەکانی، لەوانە:
- ئەفریقای باشوور
- باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
- دوورگەکانی هێمن
- ئەمریکای ناوەڕاست و ئەمریکای باشوور
ڕێژەی مەترسییەکە پشت دەبەستێت بە کۆنترۆڵکردنی مەلاریای ناوخۆیی، گۆڕانکاری وەرزی لە ڕێژەی مەلاریا و ئەو ڕێوشوێنانەی کە دەیگریتەبەر بۆ ڕێگریکردن لە گازگرتنی مێشوولە.
مەترسی توشبوون بە نەخۆشی درێژخایەن
ئەو کەسانەی کە مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشییەکی گەورە هەیە بریتین لە:
- منداڵ و ساوا
- گەورەساڵان
- گەشتیاران لەو ناوچانەوە دێن کە نەخۆشی مەلاریایان نییە
- ژنانی دووگیان و منداڵە لە دایکنەبووەکانیان
لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە ڕێژەی مەلاریایان بەرزە، کێشەکە خراپتر دەبێت بەهۆی نەبوونی دەستگەیشتن بە ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن، چاودێری پزیشکی و زانیاری.
ئاڵۆزییەکان
مەلاریا لەوانەیە کوشندە بێت، بەتایبەتی کاتێک کە بەهۆی جۆرەکانی پلاسمۆدیۆم لە ئەفریقا دروست دەبێت. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی مەزەندەی ئەوە دەکات کە نزیکەی ٩٤%ی مردنەکان بە مەلاریا لە ئەفریقا ڕوودەدات، کە زۆربەی کات لە منداڵانی خوار تەمەن پێنج ساڵدایە.
مردن بە مەلاریا بە زۆری پەیوەندی هەیە بە ئاڵۆزییەک یان زیاترەوە، لەوانە:
مەلاریای مێشک: ئەگەر خانە پڕ لە مشەخۆرەکانی خوێن ڕێگری لە بۆرییە بچووکەکانی خوێن بکەن بۆ مێشک (مەلاریای مێشک)، لەوانەیە هەوکردنی مێشک یان زیان گەیاندن بە مێشک ڕووبدات. مەلاریا لەوانەیە ببێتە هۆی نۆرە و کۆما.
کێشەی هەناسەدان: شلەی کەڵەکەبوو لە سییەکان (هەوکردنی سییەکان) لەوانەیە هەناسەدان قورس بکات.
شکستی ئەندام: مەلاریا لەوانەیە زیان بە گورچیلە یان جگەر بگەیەنێت یان ببێتە هۆی تێکشکانی سپڵ. هەر یەکێک لەم هەلومەرجانە لەوانەیە مەترسیدار بێت بۆ ژیان.
کەم خوێنی: مەلاریا لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی کە خڕۆکە سوورەکانی خوێنی پێویست نەبێت بۆ دابینکردنی ئۆکسجینی پێویست بۆ شانەکانی جەستە (کەم خوێنی).
نزمی شەکری خوێن: شێوە سەختەکانی مەلاریا دەتوانن ببنە هۆی نزمبوونەوەی شەکری خوێن (hypoglycemia). کەمی شەکری خوێن لەوانەیە ببێتە هۆی کۆما یان مردن.
لەوانەیە مەلاریا دووبارە ببێتەوە
هەندێک لە جۆرەکانی مشەخۆری مەلاریا، کە بە شێوەیەکی ئاسایی دەبنە هۆی شێوەی سووکتری نەخۆشییەکە، لەوانەیە بۆ چەندین ساڵ بەردەوام بن و ببنە هۆی دووبارەبوونەوە.
خۆپاراستن
ئەگەر لەو ناوچانە دەژیت کە مالاریای تیا بڵاوە یان گەشت دەکەن بۆی، هەنگاو بنێ بۆ ئەوەی خۆت بەدووربگریت لە گازگرتنی مێشوولە. مێشوولە زۆرترین چالاکە لە نێوان شەو و بەیانیدا. بۆ پاراستنی خۆت لە مێشوولە، پێویستە ئەم مەرجانە جێبەجێبکەیت:
خۆ داپۆشین: پێستت داپۆشیت پانتۆڵ و کراسی درێژ لەبەر بکە.
بەکارهێنانی دژە مێروو لەسەر پێست: بەکارهێنانی دژە مێروو کە تۆمارکراوە لەگەڵ ئاژانسی پاراستنی ژینگە لەسەر هەر پێستێکی بەرکەوتوو. ئەمانە دژەپێلێنتەکان دەگرێتەوە کە DEET Picaridin IR3535، ڕۆنی لیمۆی ئیوکالیپتوس (OLE)، پارا-مینتان-3-8-diol (PMD) یان 2-undecanone لەخۆ دەگرێت. بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ سپرای دەموچاو بەکار مەهێنە. ئەو بەرهەمانە بەکارمەهێنە کە ڕۆنی لیمۆی ئیوکالیپتوس (OLE) یان p-Menthane-3.8-diol (PMD) تێدایە بۆ منداڵانی خوار تەمەن سێ ساڵ.
سپرای تایبەت بۆ جل و بەرگەکان بەکاربهێنە: ئەو سپرایانەی کە پێرمێترینیان تێدایە سەلامەتن بۆ بەکارهێنانی جلوبەرگ.
خەوتن لە ژێر تۆڕێکدا: تۆڕی نوستن، بەتایبەتی ئەوانەی بە دەرمانی مێرووکوژ چارەسەر دەکرێن، وەک پێرمێترین، یارمەتیدەرن لە ڕێگریکردن لە گازگرتنی مێشوولە لە کاتی خەوتندا.
دەرمانی پێشگری
ئەگەر گەشت دەکەیت بۆ شوێنێک کە نەخۆشی مەلاریای تیا باوە، چەند مانگێک پێشتر قسە لەگەڵ پزیشک بکە دەربارەی ئەوەی کە ئایا پێویستە دەرمان وەربگریت پێش و لە کاتی گەشتەکەت و دوای گەشتەکەت بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات و لە نەخۆشی مەلاریا بتپارێزێت.
بە شێوەیەکی گشتی، ئەو دەرمانانەی بۆ ڕێگریکردن لە مەلاریا بەکاردەهێنرێن هەمان ئەو دەرمانانەن کە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە بەکاردێن. چ دەرمانێک دەخۆیت پشت دەبەستێت بەوەی کە لە کوێ و چەند گەشت دەکەیت و چۆنیەتی تەندروستی خۆت.
ئایا ڤاکسینی هەیە؟
بەڵێ بێگومان ڤاکسینی هەیە و ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پێشنیاری بەکارهێنانی ڤاکسینی مەلاریا دەکات بۆ ئەو منداڵانەی لەو وڵاتانەدا دەژین کە ژمارەیەکی زۆری حاڵەتەکانی مەلاریایان تێدایە.
توێژەران بەردەوامن لە پەرەپێدان و لێکۆڵینەوە لە ڤاکسینی مەلاریا بۆ ڕێگریکردن لە تووشبوون.
دەستنیشانکردن
بۆ دەستنیشانکردنی مەلاریا، پزیشک لەوانەیە پێداچوونەوە بە مێژووی پزیشکی و گەشتەکەت بکات، پشکنینی جەستەیی ئەنجام بدات و داوای پشکنینی خوێن بکات. پشکنینی خوێن دەکرێت ئاماژە بەوە بکات:
- بوونی مشەخۆرەکە لە خوێندا بۆ دڵنیابوون لەوەی کە مەلاریات هەیە.
- کام جۆری مشەخۆری مەلاریا نیشانەکانی دروست کردووە.
- ئەگەر نەخۆشییەکەت بەهۆی مشەخۆرێکەوە بێت کە بەرگری لە هەندێک دەرمان دەکات.
- ئایا نەخۆشییەکە دەبێتە هۆی ئاڵۆزییەکی گەورە یاخود نا.
هەندێک لە پشکنینەکانی خوێن لەوانەیە چەند ڕۆژێکی پێبچێت تا تەواو دەبێت، لە کاتێکدا هەندێکی تر دەتوانن ئەنجامەکە لە کەمتر لە پانزە خولەکدا بەرهەم بهێنن. بە پشت بەستن بە نیشانەکان، پزیشک لەوانەیە داوای پشکنینی زیاتری دەستنیشانکردن بکات بۆ هەڵسەنگاندنی ئاڵۆزییەکان.
چارەسەر
مەلاریا بە دەرمانی ڕەچەتەدار چارەسەر دەکرێت بۆ کوشتنی مشەخۆرەکە. جۆری دەرمانەکان و ماوەی چارەسەرەکە دەگۆڕێت بەپێی:
- جۆری مشەخۆری مەلاریا
- توندی نیشانەکان
- تەمەن
- ئەگەری دووگیانی
دەرمان
باوترین دەرمانەکانی دژە مەلاریا بریتین لە:
فۆسفاتی کلۆرۆکوین: کلۆرۆکوین باشترین چارەسەرە بۆ هەر مشەخۆرێک کە هەستیار بێت بە دەرمان. بەڵام هەرچەندە لە زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا مشەخۆرەکان بەرگری لە کلۆرۆکوین دەکەن و دەرمانەکە چیتر چارەسەرێکی کاریگەر نییە.
چارەسەری تێکەڵەی ئەرتەمیسینین (ACTs): چارەسەری تێکەڵەی ئەرتەمیسینین (Artemisin-based) تێکەڵەیەکە لە دوو دەرمان یان زیاتر کە دژی مشەخۆری مەلاریا کار دەکەن بە ڕێگای جیاواز.
ئەمە بە گشتی چارەسەری پەسەندکراوە بۆ مەلاریای بەرگری کلۆرۆکوین. نموونەکان بریتین لە Artemether-lumefantrine (Coartem) و Artesunate-mefloquine.
دەرمانە باوەکانی تری دژە مەلاریا بریتین لە:
- Atovaquone-Proguanil (Malarone)
- Quinine sulfate (Qualaquin) لەگەڵ doxycycline (Oracea, Vibramycin, others)
- Primaquine phosphate
ئامادەکاری بۆ چاوپێکەوتنی پزیشکی
ئەگەر گومانت هەیە کە نەخۆشی مەلاریات هەیە یان تووشی نەخۆشی مەلاریا بوویت، چاودێری پزیشکی وەربگرە.
لەگەڵ ئەوەشدا، لە هەندێک حاڵەتدا کاتێک پەیوەندی دەکەیت بۆ وەرگرتنی ژوانێک، لەوانەیە ڕەوانە بکرێیت بۆ پسپۆڕێکی نەخۆشییە گوازراوەکان. ئەگەر نیشانەیەکی توندت هەبێت، بەتایبەتی لە کاتی گەشتکردن یان دوای گەشتکردن لە ناوچەیەک کە مەلاریا باوە، داوای چاودێری پزیشکی بەپەلە بکە.
تۆ دەتوانی چی بکەیت؟
پێش ئەوەی چاوپێکەوتن ئەنجام بدەیت، لەوانەیە پێویست بکات وەڵامی ئەم پرسیارانەی خوارەوە بدەیتەوە:
- نیشانەکانت چین و کەی دەستیان پێکرد؟
- بەم دواییانە گەشتت بۆ کوێ کردووە؟
- چەند گەشتت کرد و کەی گەڕایتەوە؟
- ئایا هیچ دەرمانێکی خۆپاراستنت بەکارهێناوە کە پەیوەندی بە گەشتەکەتەوە هەیە؟
- چ دەرمانێکی تر بەکاردەهێنیت، لەوانە تەواوکەری خۆراک و چارەسەری ڕووەکی؟
