ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئاپارتاید یان ئاپارتید (بە ئینگلیزی: Apartheid، بە عەرەبی: أبارتايد) سیستمێکی ستەمکاری ڕەگەزیی دامەزراوەیی بوو کە لە باشووری ئەفریقا و باشووری ڕۆژاوای ئەفریقا (نامیبیای ئێستا) لە ساڵی ١٩٤٨ەوە تا سەرەتای نەوەدەکان بوونی هەبوو. ئەم سیستمە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤی وەک مافی دەنگدان لەو خەڵکانەی ئەفریقای باشوور زەوت دەکرد کە سپی پێست نەبوون. ئاپارتاید بە کولتوورێکی سیاسیی تاکڕەو کە لەسەر بنەمای baasskap دامەزرابوو تایبەتمەند بوو، دڵنیایی دەدا لەوەی باشووری ئەفریقا لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە لەلایەن دانیشتوانی کەمینە سپی پێستەکانی میللەتەوە بەڕێوە دەبرێت و ئەوانە لە وڵاتەکەدا زاڵن.
بەپێی ئەم سیستمەی چینبەندی کۆمەڵایەتی، هاوڵاتیانی سپی پێست بەرزترین پێگەیان هەبوو، دواتر هیندی و ڕەنگاوڕەنگەکان، دواتر ڕەشپێستەکانی ئەفریقا. سەرەڕای کۆتاییهاتنی، بەڵام میراتی ئابووری و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکانی ئاپارتاید تا ئێستاش بەردەوامە.
بە شێوەیەکی بەرفراوان، ئاپارتاید دوو جۆر بوو، ئاپارتایدی بچووک، کە جیاکردنەوەی ئاسانکارییە گشتیەکان و ڕووداوە کۆمەڵایەتییەکانی لەخۆی گرتبوو، هەروەها ئاپارتایدی گەورە کە دەرفەتی نیشتەجێبوون و دامەزراندنی کردبوو بەپێی ڕەگەز و ڕەنگەوە. یەکەم یاسای ئاپارتاید یاسای قەدەغەکردنی هاوسەرگیری تێکەڵاو بوو لە ساڵی ١٩٤٩، هەر دوای ئەوە یاسای هەموارکردنەوەی بێ ڕەوشتی ساڵی ١٩٥٠ بەدوایدا هات، کە وایکرد زۆربەی هاوڵاتیانی ئەفریقای باشوور نەتوانن لەگەڵ ڕەگەزێکی تر جگە لەوەی خۆیان هاوسەرگیری یان پەیوەندی سێکسییان هەبێت. یاسای تۆمارکردنی دانیشتووان، ساڵی ١٩٥٠ هەموو خەڵکی باشووری ئەفریقای پۆلێن کرد بۆ یەکێک لە چوار گروپی ڕەگەزی بە پشتبەستن بە ڕواڵەت، ڕەچەڵەکی ناسراو، باری ئابووری کۆمەڵایەتی و شێوازی ژیانی کولتووری، کە بریتیین لە: "ڕەش"، "سپی"، "ڕەنگاوڕەنگ"، و "هیندی"، دوو گرووپەکەی کۆتایی چەندین پۆلێنبەندی لاوەکییان لەخۆگرتبوو.
شوێنی نیشتەجێبوون بە پۆلێنکردنی ڕەگەزی دیاری کرا. لە نێوان ساڵانی ١٩٦٠ بۆ ١٩٨٣، ٣.٥ ملیۆن ئەفریقی ڕەشپێست لە ماڵەکانیان دوورخرانەوە و ناچارکران بچنە ناو گەڕەکە جیاکراوەکانەوە، کە بووە یەکێک لە گەورەترین دەرکردنە بەکۆمەڵەکانی مێژووی مۆدێرن. زۆربەی ئەم لابردنە ئامانجدارانە بە مەبەستی سنووردارکردنی دانیشتوانی ڕەشپێست بوو بۆ دە "نیشتمانی خێڵەکی"ـی دیاریکراو، کە بە بنتوستان ناسراون، دواتر چواریان بەناو بوونە دەوڵەتی سەربەخۆ. حکوومەت ڕایگەیاند کە ئەو کەسانەی کە گواستراونەتەوە ڕەگەزنامەی ئەفریقای باشووریان لەدەست دەدەن بەهۆی ئەوەی لەناو بنتوستانەکاندا دەژین.
ئاپارتاید دژایەتییەکی بەرچاوی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی بەدوای خۆیدا هێنا، لە ئەنجامدا هەندێک لە کاریگەرترین بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە جیهانییەکانی سەدەی بیستەمیان لێ دروست بوو. بووە جێگەی ئیدانەکردنێکی بەردەوام لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە و گەمارۆی بەرفراوانی چەک و بازرگانی هێنایە سەر باشووری ئەفریقا. لە ماوەی حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، بەرخۆدانی ناوخۆیی بەرامبەر بە ئاپارتاید تادەهات توندڕەوتر دەبوو، ئەمەش بووە هۆی سەرکوتکردنی دڕندانە لەلایەن حکوومەتی پارتی نیشتمانی و توندوتیژی تائیفی درێژخایەن کە هەزاران کەسی تێدا کوژران یان دەستگیر کران. دواتر هەندێک چاکسازی لە سیستمی ئاپارتاید ئەنجامدرا، لەوانە ڕێگەدان بە نوێنەرایەتی سیاسی هیندی و ڕەنگاوڕەنگ لە پەرلەمان، بەڵام ئەم ڕێوشوێنانە نەیانتوانی زۆربەی گرووپە چالاکوانەکان ئارام بکەنەوە.
لە نێوان ساڵانی ١٩٨٧ بۆ ١٩٩٣، پارتی نیشتمانی لەگەڵ کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا (ANC) کە بزووتنەوەی سیاسی پێشەنگی دژە ئاپارتاید بوو، بۆ کۆتاییهێنان بە جیاکاری و هێنانەکایەی دەسەڵاتی زۆرینە، چووە دانوستانێکی دوو قۆڵی. لە ساڵی ١٩٩٠ کەسایەتییە دیارەکانی کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا وەک نێڵسن ماندێلا لە زیندان ئازاد کران. یاسای ئاپارتاید لە ١٧ی حوزەیرانی ١٩٩١ هەڵوەشایەوە و بووە هۆی هەڵبژاردنی فرەڕەگەز لە نیسانی ١٩٩٤دا.
کۆمەڵگە لە سەردەمی ئاپارتایددا
پارتی نیشتمانی زنجیرەیەک یاسای دەرکرد کە بە ئاپارتایدی بچووک ناسران. یەکەمیان یاسای قەدەغەکردنی هاوسەرگیری تێکەڵاو بوو لە ساڵی ١٩٤٩ کە هاوسەرگیری نێوان سپی پێستەکان و خەڵکی ڕەگەزەکانی تر قەدەغە دەکات. دوای ئەو یاسای هەموارکردنەوەی بێ ڕەوشتی ٢١ی ساڵی ١٩٥٠ (لە ساڵی ١٩٥٧ بە یاسای ٢٣ هەموارکرایەوە) "جووتبوونی ڕەگەزی نایاسایی" و "هەر کردەوەیەکی بێ ڕەوشتی یان ناشایستە"ـی لە نێوان کەسێکی سپی پێست و کەسێکی ڕەشپێست، هیندی یان ڕەنگاوڕەنگدا قەدەغە کرد.
خەڵکی ڕەشپێست ڕێگەیان پێنەدەدرا ببنە خاوەن کار یان کاری تایبەتیان هەبێت لەو ناوچانەی کە بە باشووری ئەفریقای سپی پێست ناسرابوو، کە بۆ هەندێک تەنیا بە شێوەیەکی جیاواز دەبەخشرا. بۆیە داوایان لێدەکرا بچنە نیشتمانی ڕەشپێستەکان و لەوێ کارسازی دەست پێبکەن. لەگەڵیشیاندا شەمەندەفەر و نەخۆشخانە و ئۆتۆمبێلەکانی فریاکەوتن جیاکرانەوە.
بەهۆی کەمبوونەوەی ژمارەی نەخۆشە سپی پێستەکان و ئەو ڕاستییەی کە پزیشکە سپی پێستەکان پێیان باش بوو لە نەخۆشخانە سپی پێستەکان کار بکەن، بارودۆخی نەخۆشخانە سپی پێستەکان زۆر باشتر بوو لە نەخۆشخانەکانی ڕەشپێستەکان، کە زۆرجار قەرەباڵغ و کەم کارمەند و بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بودجە بوون. ناوچەکانی نیشتەجێبوون جیاکرانەوە و ڕەشپێستەکان تەنها لە حاڵەتێکدا ڕێگەیان پێدەدرا لە ناوچە سپی پێستەکاندا بژین کە وەک خزمەتکار دامەزرابن. ڕەشپێستەکان لە کارکردن لە ناوچە سپی پێستەکان بێبەش دەکران، مەگەر پاسێکیان هەبێت، نازناوی دۆمپاسیان پێدەگوترا، هەروەها بە ڕێنووسی دۆمپاس یان دۆم پاس دەنووسرا. بە ئەگەرێکی زۆرەوە سەرچاوەی ئەم ناوە لە زمانی ئەفریقاییەوە هاتووە "verdomde pas" (بە واتای پاسی نەفرەت لێکراو)، هەرچەندە هەندێک لە شرۆڤەکاران دەیگەڕێننەوە بۆ وشەکانی ئەفریقی، کە بە واتای "پاسی گەمژە" دێت.
هەرچەندە سەندیکاکان بۆ کرێکارانی ڕەشپێست و ڕەنگاوڕەنگ لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە هەبوون، بەڵام تا چاکسازییەکانی هەشتاکانی سەدەی بیستەم، بزووتنەوەی سەندیکایی ڕەشپێستەکان زۆر پەرەسەندوو نەبوون. سەندیکاکانی ژێر ئاپارتاید لە ڕووی ڕەگەزەوە جیاکرابوونەوە، ٥٤ سەندیکا تەنها سپی پێست بوون، ٣٨ سەندیکا بۆ هیندی و ڕەنگاوڕەنگ و ١٩ سەندیکا بۆ ڕەشپێستەکان. یاسای سازانی پیشەسازی (١٩٥٦) یاسای دژی دروستکردنی سەندیکای فرەڕەگەزی دەرکرد و هەوڵیدا سەندیکا فرەڕەگەزییەکانی ئێستا دابەش بکات بۆ لق یان ڕێکخراوی جیاواز بەدرێژایی هێڵە ڕەگەزییەکان.
هەر نیشتمانێکی ڕەشپێست کۆنترۆڵی سیستمی پەروەردە و تەندروستی و پۆلیسی خۆی دەکرد. ڕەشپێستەکان ڕێگەیان پێنەدەدرا خواردنەوەی وزەبەخش بکڕن. تەنیا بۆیان هەبوو بیرەیەکی کوالێتی خراپ کە لەلایەن دەوڵەتەوە بەرهەم هێنرابوو بکڕن (هەرچەندە دواتر ئەم یاسایە سووک کرا). کەناراوە گشتییەکان، مەلەوانگە، هەندێک پردی پیادە، شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل لە سینەما، گۆڕستان، پارک و ئاودەستی گشتی جیاکرانەوە. سینەما و شانۆکانی ناوچە سپی پێستەکان ڕێگەیان پێنەدەدرا ڕەشپێستەکان وەربگرن. لە ناوچە ڕەشەکاندا بە کردەوە هیچ سینەمایەک نەبوو. زۆربەی چێشتخانە و هۆتێلەکانی ناوچە سپی پێستەکان ڕێگەیان پێنەدەدرا ڕەشپێستەکان وەربگرن تەنها وەک کارمەند نەبێت.
ڕەشپێستەکان بەپێی یاسای هەموارکردنەوەی یاساکانی ڕەسەنی کڵێساکان لە ساڵی ١٩٥٧ قەدەغە کرابوون بەشداری لە کڵێسا سپی پێستەکان بکەن، بەڵام ئەمە هەرگیز بە توندی جێبەجێ نەکرا و کڵێساکان یەکێک بوون لەو کەم شوێنانەی کە ڕەگەزەکان دەیانتوانی تێکەڵاو بن بەبێ دەستێوەردانی یاسا. ئەو ڕەشپێستانەی کە ساڵانە ٣٦٠ ڕاند یان زیاتریان دەست دەکەوت، دەبوو باج بدەن، لە کاتێکدا ئاستی سپی پێستەکان زیاتر لە دوو هێندە بەرزتر بوو، کە ساڵانە ٧٥٠ ڕاند بوو. بەڵام ڕێژەی باجدان بۆ سپیپێستەکان بەڕێژەیەکی بەرچاو زیاتر بوو لە ڕەشپێستەکان.
ڕەشپێستەکان نەیاندەتوانی لە ناوچە سپی پێستەکان زەوی بەدەست بهێنن. لە نیشتمانەکاندا زۆربەی زەوییەکە سەر بە "هۆزێک" بوو، کە سەرۆکایەتی ناوچەکە بڕیاری دەدا کە چۆن زەوییەکە دەبێت بەکاربهێنرێت. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە سپی پێستەکان خاوەنی نزیکەی هەموو زەوییە پیشەسازی و کشتوکاڵییەکان و بەشێکی زۆری زەوییە بەنرخەکانی نیشتەجێبوون بن. زۆربەی ڕەشپێستەکان ڕەگەزنامەی ئەفریقای باشووریان لێسەندرایەوە کاتێک "نیشتمانەکان" سەربەخۆ بوون، چیتر نەیانتوانی داوای پاسپۆرتی ئەفریقای باشوور بکەن.
سەرۆکایەتی ئێف. دەبلیوو. دی کلێرک
لە سەرەتای ساڵی ١٩٨٩دا بۆتای سەرۆک تووشی جەڵتەی مێشک بوو؛ لە شوباتی ١٩٨٩دا دەستی لەکار کێشایەوە. لە کۆتایی ئەو ساڵەدا (F. W. de Klerk) جێگەی سەرۆکایەتییەکەی گرتەوە. سەرەڕای ناوبانگێکی سەرەتایی وەک کۆنەپەرست، دی کلێرک بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە بەرەو دانوستان هەنگاوی نا بۆ کۆتاییهێنان بە چەقبەستووییی سیاسی لە وڵاتەکەدا. پێش ماوەی سەرۆکایەتییەکەی، ئێف دبلیوو دی کلێرک پێشتر سەرکەوتنی سیاسی بەدەستهێنابوو لە ئەنجامی ئەو بنکە دەسەڵاتەی کە لە ترانسڤاڵ دروستی کردبوو. لەم ماوەیەدا ف.دبلیو دی کلێرک وەک سەرۆکی پارتی نیشتمانی پارێزگاکە کاری کردبوو کە لەگەڵ ڕژێمی ئاپارتایددا بوو. گواستنەوەی ئایدیۆلۆژیای دی کلێرک سەبارەت بە ئاپارتاید بە ڕوونی لە وتاری کردنەوەی بۆ پەرلەمان لە ٢ی شوباتی ١٩٩٠دا بینرا.
ئێف دبلیو دی کلێرک ڕایگەیاند کە یاسا جیاکارییەکان هەڵدەوەشێنێتەوە و قەدەغەکردنی ٣٠ ساڵەی سەرکردەی گرووپە دژە ئاپارتایدەکانی وەک کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا، کۆنگرەی پان ئەفریقا، پارتی کۆمۆنیستی ئەفریقای باشوور (SACP) و بەرەی یەکگرتووی دیموکرات هەڵدەگرێت.
یاسای زەوی و زار کۆتایی پێهات. هەروەها دی کلێرک یەکەم بەڵێنی گشتی خۆی بە ئازادکردنی نێڵسن ماندێلا و گەڕانەوەی ئازادیی ڕۆژنامەگەری و هەڵپەساردنی سزای لە سێدارەدان دا. سنووردارکردنی میدیاکان هەڵگیرا و زیندانیانی سیاسی کە تاوانبار نین بە تاوانی یاسای ئاسایی ئازاد کران.
لە ١١ی شوباتی ١٩٩٠، نێڵسن ماندێلا دوای زیاتر لە ٢٧ ساڵ لە پشت شیشەکانی زیندانەوە، لە زیندانی ڤیکتۆر ڤێرستەر ئازاد کرا. دوای ئەوەی لەلایەن ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە ڕێنمایی کرا کە کۆتایی بە دەستێوەردانی لەمێژینەی لە باشووری ڕۆژئاوای ئەفریقا/نامیبیا بهێنێت، هەروەها لە بەرامبەر چەقبەستوویی سەربازی لە باشووری ئەنگۆلا، و بەرزبوونەوەی قەبارە و تێچووی شەڕ لەگەڵ کوباییەکان، ئەنگۆلاییەکان, و هێزەکانی SWAPO و پەرەسەندنی تێچووی شەڕی سنوورەکان، باشووری ئەفریقا دەستی کرد بە دانوستان لەسەر گۆڕینی کۆنترۆڵی لەسەر ناوچەکان. بەهۆی ئەمەوە نامیبیا لە ٢١ی ئازاری ١٩٩٠ سەربەخۆ بوو.
دانوستانەکان
ئاپارتاید لە زنجیرەیەک دانوستاندا لە ساڵی ١٩٩٠ تاوەکوو ١٩٩١ هەڵوەشایەوە، کە لە قۆناغێکی ڕاگوزەریدا گەیشتە لوتکە و لە ئەنجامدا هەڵبژاردنی گشتی وڵاتەکە لە ساڵی ١٩٩٤دا بەڕێوەچوو، کە یەکەمجار بوو لە باشووری ئەفریقا کە بە مافی دەنگدانی گشتگیر بەڕێوەچوو. لە ساڵی ١٩٩٠ دانوستانەکان بە پەرۆشەوە دەستی پێکرد، بە دوو کۆبوونەوەی نێوان حکوومەت و کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا. مەبەست لەم دانوستانانە زەمینە خۆشکردن بوو بۆ گفتوگۆکان بەرەو گواستنەوەیەکی ئاشتیانە بەرەو دەسەڵاتی زۆرینە. ئەم کۆبوونەوانە لە دانانی پێشمەرجەکانی دانوستانەکان سەرکەوتوو بوون، سەرەڕای ئەو گرژییە بەرچاوانەی کە هێشتا لەناو وڵاتدا زۆر بوون. یاسای ئاپارتاید لە ساڵی ١٩٩١ هەڵوەشایەوە.
لە یەکەم کۆبوونەوەدا، پارتی نیشتمانی و کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا باسیان لە مەرجەکانی دەستپێکردنی دانوستانەکان کرد. کۆبوونەوەکە لە گرۆت شوور، شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمی سەرکۆمار بەڕێوەچوو. ئەوان خولەکی گرۆت شووریان بڵاوکردەوە کە تێیدا هاتووە پێش دەستپێکردنی دانوستانەکان زیندانیانی سیاسی ئازاد دەکرێن و ڕێگە بە گەڕانەوەی هەموو ئاوارەکان دەدرێت.
ترسی ئەوە هەبوو کە گۆڕینی دەسەڵات توندوتیژی لێ بکەوێتەوە. بۆ ئەوەی ئەمە ڕوونەدات، زۆر گرنگ بوو کە بڕیارێکی ئاشتیانە لە نێوان هەموو لایەنەکاندا بگاتە ئەنجام. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩١، ڕێککەوتننامەی ئەفریقای باشووری دیموکرات یان کۆدێسا (CODESA) دەستی بە دانوستانەکان کرد سەبارەت بە پێکهێنانی حکومەتێکی ڕاگوزەری فرەڕەگەز و دەستوورێکی نوێ کە مافە سیاسییەکان بۆ هەموو گرووپەکان دەستەبەر بکات. کۆدێساش ئەمەی پەسەند کرد.
چاکسازی و دانوستانەکان بۆ کۆتاییهێنان بە ئاپارتاید بووە هۆی کاردانەوەی ئۆپۆزسیۆنی ڕاستڕەوی سپی پێستەکان، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی پارتی پارێزگاران لە ژمارەیەک هەڵبژاردنی لاوەکیدا لە دژی کاندیدەکانی پارتی نیشتمانی بباتەوە. دی کلێرک بە ڕیفراندۆمێک وەڵامی دایەوە و لە مانگی ئازاری ١٩٩٢دا بانگهێشتی سپیپێستەکانی کرد بۆ ئەوەی بڕیار بدات کە ئایا دانوستانەکان بەردەوام بن یان نا. ٦٨% دەنگیان بە بەڵێ دا، سەرکەوتنەکەش متمانەیەکی زۆر زیاتری بە دی کلێرک و حکوومەت دا، ئەمەش پێگەیەکی بەهێزتری بە پارتی نیشتمانی بەخشی لە دانوستانەکاندا.
کاتێک دانوستانەکان لە مانگی ئایاری ١٩٩٢ دەستی پێکردەوە، لە ژێر ناوی کۆدێسای دوو، داواکاری بەهێزتر کرا. کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا و حکوومەت نەیانتوانی بگەنە سازان لەسەر چۆنیەتی هاوبەشکردنی دەسەڵات لە کاتی گواستنەوە بۆ دیموکراسیدا. پارتی نیشتمانی ویستی پێگەیەکی بەهێز لە حکوومەتێکی ڕاگوزەریدا بهێڵێتەوە و خاوەنی دەسەڵاتی گۆڕینی ئەو بڕیارانە بێت کە لەلایەن پەرلەمانەوە دەدرێن. توندوتیژی بەردەوام گرژییەکانی لە کاتی دانوستانەکاندا زیاتر کرد. ئەمەش زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ڕکابەری توندی نێوان پارتی ئازادی ئینکاتا (IFP) و کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا و سەرهەڵدانی هەندێک ڕکابەریی نەریتی خێڵەکی و ناوخۆیی لە نێوان نزیکایەتییە مێژووییە خێڵەکییەکانی زولو و ژۆسا، بە تایبەت لە پارێزگاکانی باشووری ناتال. هەرچەندە ماندێلا و بوتێلێزی بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەکانیان کۆبوونەوە، بەڵام نەیانتوانی توندوتیژییەکان ڕابگرن. یەکێک لە خراپترین حاڵەتەکانی توندوتیژی کۆمەڵکوژی بۆیپاتۆنگ بوو لە ١٧ی حوزەیرانی ١٩٩٢، کاتێک ٢٠٠ چەکداری پارتی ئازادی ئینکاتا هێرشیان کردە سەر شارۆچکەی گاوتێنگ لە بۆیپاتۆنگ و ٤٥ چەکداریان کوشت.
شایەتحاڵەکان ڕایانگەیاندووە کە ئەو کەسانە بە ئۆتۆمبێلی پۆلیس گەیشتوونەتە ئەوێ، بەوەش پشتگیری لەو قسانە دەکەن کە توخمەکانی ناو پۆلیس و سوپا بەشداربوون لە توندوتیژییە بەردەوامەکان. لێکۆڵینەوە دادوەرییەکانی دواتر دەرکەوت کە بەڵگەکانی شایەتحاڵەکان جێی متمانە نین یان بێناوبانگ بوون، هەروەها هیچ بەڵگەیەک نەبووە کە پارتی نیشتمانی یان پۆلیس دەستی هەبێت لە کۆمەڵکوژییەکە.
کاتێک دی کلێرک سەردانی شوێنی ڕووداوەکەی کرد سەرەتا پێشوازییەکی گەرمی لێکرا، بەڵام لەناکاو جەماوەرێکی خۆپیشاندەران بە بەرد و پلاکارد ڕووبەڕووی بوونەوە. سەرەڕای ئەوەش، کۆمەڵکوژی بۆیپاتۆنگ بیانوویەکی پێشکەش بە کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا کرد بۆ ئەوەی بەشداری لە برینکمانشیپدا بکات. ماندێلا ئاماژەی بەوەدا کە دی کلێرک وەک سەرۆکی دەوڵەت بەرپرسیارە لە کۆتاییهێنان بە خوێنڕشتن. هەروەها پۆلیسی ئەفریقای باشووری بە هاندانی توندوتیژی نێوان کۆنگرەی نەتەوەیی و پارتی ئازادی ئینکاتا تۆمەتبار کرد. ئەمەش بووە هۆی کشانەوەی کۆنگرەی نەتەوەیی لە دانوستانەکان و کۆڕبەندی کۆدێسا لەم قۆناغەدا بە تەواوی تێکچوو.
کۆمەڵکوژی بیشۆ لە ٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢دا دۆسیەکانی تری خستە لوتکە. لەکاتی ڕێپێوانێکی کۆنگرەی نەتەوەیی هێزی بەرگری سیسکی ٢٩ کەسی کوشت و ٢٠٠ کەسی بریندار کرد، کە ئەمە لەکاتێکدا بوو داوای دووبارە جێگیرکردنەوەی زێدی سیسکییان دەکرد بۆ باشووری ئەفریقا. لە دوای ئەوە، ماندێلا و دی کلێرک لەسەر کۆبوونەوە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەک بۆ کۆتاییهێنان بەو توندوتیژییەی کە لە پەرەسەندندایە ڕێککەوتن. ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان.
هەروەها توندوتیژی ڕاستڕەوەکان دوژمنایەتییەکانی ئەم قۆناغەی زیاتر کرد. تیرۆری کریس هانی لە ١٠ی نیسانی ١٩٩٣ هەڕەشەیەکی تری مەترسیدار بوو بۆ سەر ئاسایشی وڵات. هانی، سکرتێری گشتی بەناوبانگی حیزبی شیوعی ئەفریقای باشوور (SACP)، لە ساڵی ١٩٩٣ لە پارکی داون لە جۆهانسبێرگ لەلایەن یانوس والوشەوە تیرۆرکرا، کە پەنابەرێکی پۆڵەندی دژەکۆمۆنیست بوو و پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ناسیۆنالیستی سپی پێستی ئەفریقانەر ویرستاندسبیگینگ (AWB) هەبوو.
هانی لە دەرەوەی بازنەی هەڵبژاردنەکەی لە حیزبی شیوعی ئەفریقای باشوور و کۆنگرەی نەتەوەیی پشتگیرییەکی بەرفراوانی هەبوو و وەک جێنشینێکی پۆتانسێلی ماندێلا ناسێندرابوو؛ مردنی ئەو ناڕەزایەتی لە سەرانسەری وڵات و لە سەرانسەری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام لە کۆتاییدا خاڵی وەرچەرخانی سەلماند، دوای ئەوە لایەنە سەرەکییەکان بە ئیرادەیەکی زیاترەوە پاڵیان بە یەکلاییکردنەوە نا.
لە ساڵی ١٩٩٣، دی کلێرک و ماندێلا، پێکەوە خەڵاتی نۆبڵی ئاشتییان پێبەخشرا "بەهۆی کارەکانیان بۆ کۆتاییهێنان بە ئاشتیانەی ڕژێمی ئاپارتاید، و بۆ دانانی بناغەکانی باشووری ئەفریقایەکی نوێی دیموکراتیک".
توندوتیژی تا هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ١٩٩٤ بەردەوام بوو. لوکاس مانگۆپ، سەرۆکی زێدی بۆفوتاتسوانا ڕایگەیاند کە بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا ناکات. بڕیاردرابوو کە کاتێک دەستووری کاتی کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە، نیشتمانەکان کە جیاکرابوونەوە بخرێنە ناو باشووری ئەفریقاوە، بەڵام مانگۆپ نەیدەویست ئەمە ڕووبدات. ناڕەزایەتی توند لە دژی بڕیارەکەی ڕوویدا، ئەمەش بووە هۆی کودەتایەک لە بۆفوتاتسوانا لە ١٠ی ئازاردا و مانگۆپی لە پۆستەکەی دوورخستەوە، تەنانەت سەرەڕای دەستێوەردانی ڕاستڕەوی سپی پێستەکان بە هیوای پاراستنی لە دەسەڵاتدا.
هەڵبژاردنەکانی ١٩٩٤
هەڵبژاردنەکە لە ٢٧ی نیسانی ١٩٩٤ و بە شێوەیەکی ئاشتیانە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا بەڕێوەچوو، ٢٠،٠٠٠ هەزار خەڵکی باشووری ئەفریقا دەنگیان دا. لە ڕێکخستنی دەنگدان لە ناوچە گوندنشینەکاندا هەندێک سەختی هەبوو، بەڵام خەڵک بە ئارامییەوە بۆ چەندین کاتژمێر چاوەڕێی دەنگدانیان دەکرد و جۆش و خرۆش لە نێوچاوی تەواوی خەڵکیدا دەردەکەوت. ڕۆژێکی زیادە زیادکرا بۆ ئەوەی دەرفەت بە هەمووان بدرێت. چاودێرانی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر ئه‌وه کۆک بوون که هه‌ڵبژاردنه‌کان ئازاد و دادپه‌روه‌رانه بووه.
کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا ٦٢.٦٥%ی دەنگەکانی بەدەستهێنا، بەڵام کەمتر بوو لەو ٦٦.٧%ـەی کە ڕێگەی پێدەدا دەستوور بنووسێتەوە. بەمەش لە کۆی ٤٠٠ کورسی ٢٥٢ کورسی بۆ ئەندامانی کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا بوو. پارتی نیشتمانی زۆربەی دەنگەکانی سپی و ڕەنگاوڕەنگی دەستکەوت و بوو بە پارتی ئۆپۆزسیۆنی فەرمی. هەروەها بڕیاردان لەسەر حکوومەتی نیشتمانی، هەڵبژاردنەکە حکومەتەکانی پارێزگاکان یەکلایی کردەوە، و ئەنەکەسە لە کۆی نۆ پارێزگا، لە حەوت پارێزگا سەرکەوتنی بەدەستهێنا، پارتی نیشتمانی لە کیپی ڕۆژئاوا و پارتی ئازادی ئینکاتا لە کوازولو-ناتال سەرکەوتنیان بەدەستهێنا.
لە ١٠ی ئایاری ١٩٩٤دا ماندێلا وەک سەرۆکی نوێی ئەفریقای باشوور سوێندی یاسایی خوارد. حکوومەتی یەکێتی نیشتمانی دامەزرا، کابینەکەی لە ١٢ نوێنەری کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا پێکهاتبوو، شەش نوێنەر لە پارتی نیشتمانی، و سێ نوێنەر لە پارتی ئازادی ئینکاتا. هەریەک لە تابۆ مبێکی و دی کلێرک کران بە جێگری سەرۆک.
ساڵیادی هه‌ڵبژاردنه‌كان، ٢٧ی نیسان، بە ڕۆژی ئازادی ناسراوە و لەو ڕۆژەدا لە باشووری ئەفریقا پشووی فەرمییە.
