ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆریای ژێر دەسەڵاتی ژاپۆن یان داگیرکردنی کۆریا لەلایەن ژاپۆنەوە (بە ئینگلیزی: Korea under Japanese rule، بە عەرەبی: احتلال اليابان لكوريا) داگیرکارییەکی ژاپۆن بوو بۆ سەر نیمچەدوورگەی کۆریا لە نێوان ساڵانی ١٩١٠ بۆ ١٩٤٥ و بەوەش کۆریا وەک بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن فەرمانڕەوایی کرا. ئیمپراتۆریەتی کۆریا کە لە ساڵی ١٨٩٧ ڕاگەیەندرا، بە پەیمانی ژاپۆن-کۆریا لە ساڵی ١٩٠٥ کەوتە ژێر چاودێریی ژاپۆن؛ دواتر ژاپۆن بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی نیشتەجێبوونی گشتیی ژاپۆنیی کۆریاوە حوکمڕانی وڵاتەکەی کرد. دواتر ژاپۆن بە فەرمی ئیمپراتۆریەتی کۆریای بە پەیمانی ژاپۆن و کۆریای ساڵی ١٩١٠ داگیرکرد، ئەمەش بەبێ ڕەزامەندی ئیمپراتۆری پێشووی کۆریا گۆجۆنگ.
لەگەڵ لکاندنی، ژاپۆن ڕایگەیاند کە لەمەودوا کۆریا بە فەرمی ناوی چۆسن دەبێت. ئەم ناوە تا کۆتایی دەسەڵاتی کۆلۆنیالی ژاپۆن لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ناسێندرا. خاکەکەش لەلایەن بەڕێوەبەری گشتیی چۆسنەوە بەڕێوەدەبرا کە بنکەکەی لە کیخۆ (سیئۆل) بوو. دەسەڵاتی ژاپۆن ئەو پیشەسازییەی خێراتر کرد کە لە سەردەمی چاکسازی گوانگمودا لە ١٨٩٧ تا ١٩٠٧ دەستی پێکرد، کارە گشتییەکانی دروست کرد و بزووتنەوەی سەربەخۆیی کۆریای سەرکوت کرد. کارە گشتییەکان بریتی بوون لە پەرەپێدانی هێڵی ئاسن (هێڵی جیۆنگبو، هێڵی گیۆنگوی، هێڵی جیۆنگڤۆن و شوێنی تر) و باشترکردنی ڕێگاوبان و بەندە سەرەکییەکان کە پشتگیری لە گەشەپێدانی ئابووری دەکرد. تێکڕای ڕێژەی گەشەی ساڵانەی بەرهەمی ناوخۆیی چۆسن لە نێوان ٢.٣% بۆ ٤.٢% بوو لە ماوەی ٢٥ ساڵی پێش جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن. کە تا کاتی جەنگی زەریای هێمن، گەشەی پیشەسازی و بەرهەمهێنان لە چۆسن لە گەشەی نایچی نزیک بووەوە.
دەسەڵاتی ژاپۆن بەسەر کۆریادا لە ١٥ی ئابی ١٩٤٥ بە خۆبەدەستەوەدانی ژاپۆن لە جەنگی جیهانیی دووەمدا کۆتایی هات. دواتر هێزە چەکدارەکانی ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەت ئەم ناوچەیەیان داگیر کرد. دابەشکردنەکەی دوای ١٩٤٥ نیمچەدوورگەی کۆریای جیاکردەوە بۆ دوو حکوومەت و سیستەمی ئابووریی جیاواز: باکوور کۆمۆنیست و باشوور سەربازییەکی ئەمریکی و سەرمایەداری. کە دواتر بوونە دەوڵەتە سەربەخۆیە مۆدێرنەکانی کۆریای باکوور و کۆریای باشوور. لە ساڵی ١٩٦٥ پەیمانی پەیوەندییە بنەڕەتییەکانی نێوان ژاپۆن و کۆریای باشوور ڕایگەیاند کە پەیماننامە نایەکسانەکانی پێشووی نێوان هەردوو وڵات، بە تایبەت ئەوانەی ساڵانی ١٩٠٥ و ١٩١٠، لە کاتی ڕاگەیاندنیاندا "لە ئێستاوە پووچەڵ بوون".
پەیمانی لکاندنی ژاپۆن و کۆریا (١٩١٠)
لە مانگی ئایاری ١٩١٠، وەزیری جەنگی ژاپۆن، تێراوچی ماساتاکە، ئەرکێکی پێدرا بۆ کۆتاییهێنان بە کۆنترۆڵی ژاپۆن بەسەر کۆریادا دوای ئەوەی پەیماننامەکانی پێشوو (پەیمانی ژاپۆن-کۆریای ١٩٠٤ و پەیمانی ژاپۆن-کۆریای ١٩٠٧) کۆریایان کردبوو بە پارێزگایەکی پارێزراوی ژاپۆن و هەژموونی ژاپۆنی بەسەر سیاسەتی ناوخۆیی کۆریادا دامەزراندبوو. لە ٢٢ی ئابی ١٩١٠، ژاپۆن بە شێوەیەکی تەواو بە پەیمانی ژاپۆن و کۆریای ساڵی ١٩١٠ کە لەلایەن یە وانۆنگ، سەروەزیرانی کۆریا و تێراوچی ماساتاکە واژۆ کرا، کۆریای داگیر کرد و تێراوچی ماساتاکە بوو بە یەکەم حاکمی گشتیی کۆریای ژاپۆن. ئەم قۆناغە بە سەردەمی حوکمڕانی پۆلیسیی سەربازیش ناسراوە (١٩١٠-١٩١٩) کە پۆلیس دەسەڵاتی حوکمڕانی تەواوی وڵاتی هەبوو. ژاپۆنیش بە دەسەڵاتی فیزیکی و ڕێساکان کۆنترۆڵی میدیا و یاسا و حکوومەتی دەکرد.
ئەو پەیماننامەیە لە هەمان ڕۆژدا کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە و دوای هەفتەیەک بڵاوکرایەوە. لە پەیماننامەکەدا هاتبوو؛
- ماددەی یەکەم: ئیمپراتۆری کۆریا بە تەواوی و بە دڵنیاییەوە واز لە سەروەری خۆی بەسەر هەموو خاکی کۆریادا دەهێنێت و پێشکەشی بەڕێز ئیمپراتۆری ژاپۆنی دەکات.
- ماددەی دووەم: بەڕێز ئیمپراتۆری ژاپۆن ئەو دەسەڵاتە قبووڵ دەکات کە لە ماددەی پێشوودا هاتووە و ڕەزامەندی دەدات لەسەر لکاندنی کۆریا بە ئیمپراتۆریەتی ژاپۆنەوە.
ساڵانی سەرەتایی و فراوانبوون (١٩١٠-١٩٤١)
کۆچی ژاپۆن و خاوەندارێتی زەوی
لە دەوروبەری جەنگی یەکەمی چین و ژاپۆن لە ساڵانی ١٨٩٤-١٨٩٥، بازرگانانی ژاپۆن دەستیان کرد بە نیشتەجێبوون لە شارۆچکە و شارەکانی کۆریا و بەدوای دەرفەتی ئابووریدا دەگەڕان. تا ساڵی ١٩١٠ ژمارەی دانیشتووانی ژاپۆنی لە کۆریا گەیشتبووە زیاتر لە ١٧٠ هەزار کەس، کە گەورەترین کۆمەڵگەی نیکی بوو لە جیهاندا لەو کاتەدا. زۆرێک لە دانیشتووانی ژاپۆن تەنانەت پێش ئەوەی خاوەندارێتی زەوی ژاپۆن لە ساڵی ١٩٠٦ بە فەرمی یاسایی بکرێت، دەستیان کرد بە بەدەستهێنانی زەوی کشتوکاڵی لە کۆریادا. زۆرێک لە خاوەن زەوییە کۆرییەکان، هەروەها کرێکارانی کشتوکاڵی، بوونە جووتیاری کرێچی، لە شەوێکدا شایستەییەکانیان لەدەستدابوو، چونکە نەیانتوانی پارەی وەرگرتنەوەی زەوی و باشترکردنی ئاودێری بدەن کە بە زۆر بەسەریاندا دەکرا. دەسەڵاتداران بە ئاڵۆزکردنی ئەو فشارە ئابووریانەی کە بەسەر جووتیارانی کۆریادا سەپێندرابوون، جووتیارانی کۆریایان ناچار کرد بۆ دروستکردنی کارگەی ئاودێری ڕۆژێکی درێژ کاری ناچاری بکەن؛ بەرپرسانی ئیمپراتۆری ژاپۆن وایان لە جووتیاران کرد پارەی ئەو پڕۆژانە بدەن، ئەمەش وایکرد بەشێکی زۆریان هەژار بوون و زەوییەکانیان بە تەواوی لەدەست دا.
تا ساڵی ١٩١٠ بە مەزەندەکردن ٧ بۆ ٨%ی هەموو زەوییە کشتوکاڵییەکانی کۆریا کەوتبوونە ژێر کۆنترۆڵی ژاپۆن. ئەم ڕێژەیە بە شێوەیەکی بەردەوام زیادی دەکرد؛ لە ساڵانی ١٩١٦ و ١٩٢٠ و ١٩٣٢دا ڕێژەی خاوەندارێتی زەوی ژاپۆن لە ٣٦.٨ بۆ ٣٩.٨ بۆ ٥٢.٧% زیادی کرد. ئاستی کرێچیی هاوشێوەی ئاستی جووتیارانی خودی ژاپۆن بوو؛ بەڵام لە کۆریا خاوەن زەوییەکان زۆربەیان ژاپۆنی بوون، لە کاتێکدا کرێچیەکان هەموویان کۆری بوون. وەک چۆن زۆرجار لە خودی ژاپۆن ڕووی دەدا، کرێچیەکان دەبوو زیاتر لە نیوەی بەرهەمەکانیان وەک کرێ بدەن، ئەمەش زۆرێکیانی ناچار دەکرد ژن و کچیان بنێرن بۆ کارگەکان یان لەشفرۆشی بکەن تا بتوانن باج بدەن.
تا ساڵانی ١٩٣٠ گەشەی ئابووری شارەکان و کۆچی جووتیاران بۆ شارەکان وردە وردە دەستی خاوەن زەوییەکانی لاواز کردبوو. لەگەڵ گەشەسەندنی ئابووریی سەردەمی جەنگ بەدرێژایی جەنگی جیهانیی دووەم، حکوومەت خاوەندارێتی وەک بەربەستێک لەبەردەم زیادبوونی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵدا ناسی و هەنگاوی نا بۆ زیادکردنی کۆنترۆڵی کەرتی گوندەکان لەڕێگەی پێکهێنانی کۆمەڵەی کشتوکاڵی ناوەندی لە ساڵی ١٩٤٣، کە ڕێکخراوێکی ناچاری بوو لە ژێر فەرماندەیی ئابووری سەردەمی جەنگدا.
حکوومەتی ژاپۆن دەیویست کە بە کۆچکردن بۆ کۆلۆنیەکانی، وروژمی دانیشتووان لە نایچیدا کەم بکاتەوە، بەڵام تا ساڵی ١٩٣٦ تا ڕادەیەکی زۆر نەیتوانیبوو ئەمە بە ئەنجام بگەیەنێت. بەپێی ئامارەکانی ساڵی ١٩٣٤، ژمارەی ژاپۆنییەکان لە چۆسن نزیکەی ٥٦١ هەزار کەس بوون لە کۆی ژمارەی دانیشتووانی زیاتر لە ٢١ ملیۆن کەس، واتە کەمتر لە ٣%. تا ساڵی ١٩٣٩ ژمارەی دانیشتووانی ژاپۆن بۆ ٦٥١ هەزار کەس زیادی کرد کە زۆربەیان خەڵکی پارێزگاکانی ڕۆژاوای ژاپۆن بوون. لە هەمان ماوەی ساڵدا ژمارەی دانیشتووانی چۆسن خێراتر لە دانیشتوانی نایچی گەشەیان کرد. هەروەها کۆریەکان بە ژمارەیەکی زۆر کۆچیان کرد بۆ نایچی، بە تایبەت لە دوای ساڵی ١٩٣٠؛ تا ساڵی ١٩٣٩ زیاتر لە ٩٨١ هەزار کۆری لە ژاپۆن دەژیان.
ئەنترۆپۆلۆژی و میراتی کولتووری
لە ساڵی ١٩٢٥ حکوومەتی ژاپۆن لیژنەی کۆکردنەوەی مێژووی کۆریای دامەزراند و لەلایەن پارێزگاری گشتی کۆریاوە بەڕێوەدەبرا و سەرقاڵی کۆکردنەوەی کەرەستە مێژووییەکانی کۆریا و مێژووی کۆریا بوو. بەپێی ئینسایکلۆپیدیای دووسان، هەندێک ئەفسانە زیاد کراون. حکوومەتی ژاپۆن هەڵکۆڵینی شوێنەوارەکانی ئەنجامدا و ئەو شوێنەوارانەی لەوێ دۆزراونەتەوە پاراستی. هەروەها هەندێک شوێنەواری گواستەوە؛ بۆ نموونە شوێنەوارێکی بەردین کە لە سەرەتادا لە نیمچەدوورگەی لیاودۆنگ بوو، لە چوارچێوەی خۆی دەرهێنرا و گواسترایەوە بۆ پیۆنگ یانگ.
مۆزەخانەی کۆشکی نیشتمانی کۆریا کە لە سەرەتادا وەک "مۆزەخانەی ئیمپراتۆری کۆریا" لە ساڵی ١٩٠٨ دروستکرابوو بۆ پاراستنی گەنجینەکانی ناو جیۆنگبۆکگونگ، لە ژێر دەسەڵاتی ژاپۆن هێڵدرایەوە بەڵام لە ساڵی ١٩٣٨ ناوی گۆڕدرا بۆ "مۆزەخانەی شانشینی یی". پارێزگاری گشتی کۆریا لە ساڵی ١٩٣٣ یاسایەکی دامەزراند بە مەبەستی پاراستنی گرنگترین شوێنەوارە مێژووییەکانی کۆریا. ئەو سیستەمەی کە بەم یاسایە دامەزراوە، وەک گەنجینەی نیشتمانی ئێستای کۆریای باشوور و گەنجینەی نیشتمانی کۆریای باکوور هێڵراوەتەوە. مەبەست لێی بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییە زیانبەخشەکانی خێرایی گەشەسەندنی ئابووری بوو بۆ میراتی کولتووری کۆریا و شوێنەوارە مێژووییەکانی کۆریا.
بەم چاکسازییانە مەترسی لەناوبردنی موڵک و ماڵی کولتووری زیادی کرد بەهۆی مۆدێرنیزاسیۆن و پیشەسازی وەک گەشەپێدانی هێڵی گیۆنگبو، هێڵی گیۆنگوی، هێڵی گیۆنگۆن. بەڵام بووە هۆی باشتربوونی ژێرخان و بەرهەمهێنان و بازرگانی زیاتر، کە لە ئەنجامدا گەشەیەکی بەرزی بەرهەمی ناوخۆیی بە تێکڕا ٤.٢% بۆ ماوەی ٢٥ ساڵ لە نێوان ساڵانی ١٩١٢ و ١٩٣٧دا بەخۆیەوە بینی؛ بەم شێوەیە یاسای پاراستنی میراتی کولتووری لە کۆریا لەسەر بنەمای سیستەمی ژاپۆنی بۆ پاراستنی میراتی نیشتمانی دەرکرا. هەر لەو سەردەمەدا گیۆنگبۆکگونگ کە ئێستا ناوی کێفوکوکییە و کۆشکی شاهانەی کۆریایە، لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ژاپۆن ڕووخێندرا. لە ساڵی ١٩١١، پاش ماوەیەکی کەم لە لکاندنی کۆریا لەلایەن ژاپۆنەوە، خاوەندارێتی زەوی لە کۆشکەکەدا بۆ حاکمی گشتی ژاپۆنی کۆریا گواسترایەوە. لە ساڵی ١٩١٥یش بۆ سازدانی پێشانگایەک زیاتر لە ٩٠٪ بیناکان ڕووخێنران. بەڵام دواتر لە کۆتایی سەدەی بیستەم زۆرێک لەم شوێنەوارانە دروست کرانەوە.
ئاژاوەی دژە چین لە ساڵی ١٩٣١
بەهۆی مۆڵەتی دروستکردنی ڕێڕەوی ئاوەوە، لە شارۆچکەی وانپاوشان لە مەنچووریا نزیک چانگچۆن، "پێکدادانی توندوتیژ" لە نێوان کۆچبەرە ناوخۆییەکانی چین و کۆری لە ٢ی تەممووزی ١٩٣١ ڕوویدا. بەهۆی ڕاپۆڕتێکی هەڵە دەربارەی بوونی کوژراوێکی زۆر لەو پێکدادانە، خراپترین ئاژاوەگێڕان لە ٥ی تەممووز لە شاری پیۆنگ یانگ ڕوویدا. نزیکەی ١٢٧ کەسی چینی کوژران و ٣٩٣ کەسیش بریندار بوون و ژمارەیەکی بەرچاو لە موڵک و ماڵی خەڵک لەلایەن دانیشتووانی کۆریاوە وێرانکران. کۆماری چین ڕایگەیاند دەسەڵاتدارانی ژاپۆن لە کۆریا هەنگاوی پێویستیان نەناوە بۆ پاراستنی ژیان و موڵک و ماڵی دانیشتووانی چینی، هەروەها دەسەڵاتدارانی بە تاوانبار زانی کە ڕێگەیان بە بڵاوکردنەوەی هەواڵی ساختە داوە.
جه‌نگی جیهانیی دووه‌م
دیپۆرتکردنەوەی کاری زۆرەملێ
بەپێی خەمڵاندنەکانی فەرماندەی باڵای زلهێزەکانی هاوپەیمانان، کۆچبەران و کرێکارانی زۆرەملێی کۆری لە کاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا لە ژاپۆن گەیشتووەتە زیاتر لە ٢ ملیۆن کۆری. لە ساڵی ١٩٤٦دا نزیکەی ملیۆنێک و ٣٤٠ هەزار کۆری نەتەوەیی گەڕێنرانەوە بۆ کۆریا و ٦٥٠ هەزار کەسیان لە ژاپۆن مانەوە. لە ساڵی ١٩٣٩ـەوە کەمیی کار لە ئەنجامی وەرگرتنی نێرە ژاپۆنییەکان بۆ هەوڵە سەربازییەکانی جەنگی جیهانیی دووەم بووە هۆی دامەزراندنی ڕێکخراوی کۆرییەکان بۆ کارکردن لە وشکانی ژاپۆن. سەرەتا تەنیا بریکارە مەدەنییەکانی دەگرتەوە، بەڵام دواتر تێکەڵ کرا و بووە کاری زۆرەملێ. تا ساڵی ١٩٤٢، دەسەڵاتدارانی ژاپۆن بڕگەکانی یاسای نیشتمانی کۆکردنەوەیان درێژکردەوە بۆ ئەوەی وەرگرتنی کرێکارانی کۆری بۆ کارگە و کانەکانی نیمچەدوورگەی کۆریا و مانچوکوو و خودی ژاپۆن بەپێی پێویست لەخۆ بگرێت.
سەرەڕای ئەوەی کرێکارانی کۆری لەچاو وڵاتانی تر کاری کەمتریان دەکرد و پزیشک و چاودێریان هەبوو، بەڵام کاری سەخت و مەترسیدار و زیندانیکردن بووە هۆی مردنی ژمارەیەکی زۆر. بەپێی زانیارییەکانی دوای جەنگ لەکۆی ٦٧٠ هەزار کرێکار، ٦٠ هەزار کرێکاری کۆری کە لە ژاپۆن گیانیان لەدەستداوە لە ساڵانی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥. کۆی گشتی کوژراوانی کرێکاری زۆرەملێی کۆری لە کۆریا و مەنچووریا لە نێوان ٢٧٠ بۆ ٨١٠ هەزار کەس مەزەندە دەکرێت.
کۆرییەکان لە سوپای ژاپۆن
ژاپۆن تا ساڵی ١٩٤٤ کە جەنگی زەریای هێمن دژی ژاپۆن هەڵگەڕایەوە، هیچ کۆرییەکی نەخستە خزمەتی سەربازییەوە. تا ساڵی ١٩٤٤، وەرگرتن لە سوپای ئیمپراتۆری ژاپۆن لەلایەن کۆرییە نەتەوەییەکانەوە خۆبەخشانە بوو و کێبەرکێیەکی زۆری لەسەر بوو. لە ساڵی ١٩٤٤ەوە ژاپۆن دەستی کرد بە وەرگرتنی کۆرییەکان بۆ ناو هێزە چەکدارەکان. هەموو نێرە کۆرییەکان وەرگیران بۆ ئەوەی لە نیسانی ١٩٤٤ـەوە پەیوەندی بە سوپای ئیمپراتۆری ژاپۆنەوە بکەن، یان لە کەرتی پیشەسازی سەربازیدا کار بکەن. پێش ساڵی ١٩٤٤یش ١٨ هەزار کۆری لە تاقیکردنەوەی وەرگرتن لە سوپا دەرچوون. لە ساڵی ١٩٤٤ـەوە نزیکەی ٢٠٠ هەزار پیاوی کۆری خرانە ناو سوپاوە.
دوای جەنگ، ١٤٨ کۆری بە تاوانی جەنگی ژاپۆن لە پلەی B و C سزادران، کە ٢٣ کەسیان سزای لە سێدارەدانیان بەسەردا سەپێندرا، لەنێویاندا پاسەوانانی زیندانەکانی کۆری کە بە تایبەتی بەناوبانگ بوون بەهۆی دڕندەییەکانیان لە کاتی جەنگدا. ئەم ژمارەیە تاڕادەیەک بەرزە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە کۆرییەکان ڕێژەیەکی کەمی سەربازی ژاپۆن پێکدەهێنن.
کۆریا لە ماوەی ٣٥ ساڵی حوکمڕانی کۆلۆنیالیزم لەلایەن ژاپۆنەوە حەوت جەنەڕاڵ و چەندین ئەفسەری پلەی مەیدانی (سەرهەنگ، سالار و پێشڕەو)ـی بەرهەمهێنا. یەکەم و ناسراوترین جەنەراڵ سالار و شازادەی جێنشین یی ئون بوو. شەش کەسەکەی تر دەرچووی ئەکادیمیای سوپای ئیمپراتۆری ژاپۆن بوون. ئەوانیش بریتی بوون لە: سالار جۆ سیۆنگێون؛ سالار وانگ یوشیک؛ سالاری گشتی ڤیسکۆنت یی بییۆنگمو؛ سالار یی هیدو؛ سالار کیم ئیونگسۆن و سالار هۆنگ سائیک، کە بەهۆی تاوانەکانی جەنگەوە لە سێدارە درا کە لەکاتی فەرماندەییکردنی کەمپەکانی زیندان لە باشووری فلیپین لە ساڵانی ١٩٤٤-١٩٤٥ ئەنجامی دابوو.
ئەفسەرانی دیکەی سوپای ژاپۆن کە بە ڕەچەڵەک کۆریی باشوور بوون، لە قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزمدا ڕوویان لە پیشەیەکی سەرکەوتوو کرد. وەک پارک چۆنگ هی کە بووە سەرۆکی کۆریای باشوور، چۆنگ ئیل کوۆن، سەروەزیرانی کۆریای باشوور لە ساڵی ١٩٦٤ تا ١٩٧٠ و پایک سون-یوپ، بچووکترین جەنەڕاڵی کۆریای باشوور، بەناوبانگ بوو بە بەرگریکردن لە کاتی شەڕی پووسان لە کاتی جەنگی کۆریادا. هەروەها دە یەکەم سەرۆک ئەرکانەکانی سوپای کۆریای باشوور لە ئەکادیمیای سوپای ئیمپراتۆری ژاپۆن دەرچووبوون و هیچیان لە سوپای ڕزگاریخوازی کۆریا نەبووبوون.
بزووتنەوەی سەربەخۆیی کۆریا
لەگەڵ مردنی ئیمپراتۆر گۆجۆنگ، گردبوونەوەکانی دژە ژاپۆن لە سەرانسەری وڵاتدا بەڕێوەچوون، دیارترینیان بزووتنەوەی یەکەمی ئازاری ساڵی ١٩١٩. لە سیئۆل بەیاننامەی سەربەخۆیی خوێندرایەوە. کە مەزەندە دەکرێت کە ٢ ملیۆن کەس بەشداری ئەم گردبوونەوەیان کردبێت. ژاپۆنییەکان بە توندوتیژی خۆپیشاندانەکانیان سەرکوت کرد: بەپێی تۆمارەکانی کۆریا، ٤٦ هەزار و ٩٤٨ کەس دەستگیرکراون، ٧ هەزار و ٥٠٩ کەس کوژراون و ١٥ هەزار و ٩٦١ کەسیش برینداربوون؛ بەپێی ئامارەکانی ژاپۆن، هەشت هەزار و ٤٣٧ کەس دەستگیرکراون و ٥٥٣ کەس کوژراون و هەزار و ٤٠٩ کەسیش بریندار کراون. لە ماوەی ١٢ مانگ خۆپیشاندانەکاندا نزیکەی ٧ هەزار کەس لە لایەن پۆلیس و سەربازانی ژاپۆن کوژران.
دوای سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکە، هەندێک لایەنی دەسەڵاتی ژاپۆن کە بە ناڕەزایی بۆ کۆریەکان دادەنران، لابران. پۆلیسی سەربازی بە هێزێکی مەدەنی جێگەی گیرایەوە و ئازادی ڕۆژنامەگەری تا ڕادەیەکی سنووردار ڕێگەی پێدرا. دوو لە سێ ڕۆژنامەی سەرەکی ڕۆژانەی کۆری بە ناوەکانی تۆا نیپۆ و چۆسن نیپۆ لە ساڵی ١٩٢٠ دامەزران. ناڕەزایەتی بەرانبەر بە دەسەڵاتی ژاپۆن بەسەر کۆریادا بەردەوام بوو و بزووتنەوەی ١ی ئازار سەرەتایەک بوو بۆ دامەزراندنی حکوومەتی کاتیی کۆماری کۆریا لەلایەن کۆچبەرانی کۆری لە شەنگەهای لە ١٣ی نیسانی ١٩١٩. کە لەلایەن فەڕەنسا و یەکێتیی سۆڤیەت و کۆماری چینەوە یارمەتی دەدرا بۆ دژایەتی ژاپۆن.
زۆرێک لە یاخیبووان و سەربازانی پێشوو و خۆبەخشانی دیکە نیمچەدوورگەی کۆریایان بەجێهێشت و بەرەو مەنچووریا و پریمۆرسکی کرای لە ڕووسیا بەڕێکەوتن. کۆریەکان لە مەنچووریا گرووپی بەرخۆدان و گەریلای ناسراو بە دۆنگنیپگون (سوپای سەربەخۆیی)یان پێکهێنا، کە بە بەکارهێنانی تاکتیکی شەڕی چەتەکان دژی هێزەکانی ژاپۆن گەشتیان بەسەر سنووری کۆریا و چیندا دەکرد. لەشکرکێشی ژاپۆن بۆ سەر مەنچووریا لە ساڵی ١٩٣٢ و دواتر زەریای هێمن بۆ مانچوکوو زۆرێک لەم گرووپانەی لە بنکەکانی کارکردن و پێداویستیەکانیان بێبەش کرد. زۆرێکیان ناچار بوون یان بەرەو چین هەڵبێن، یان بچنە ناو هێزەکانی سوپای سوورەوە کە لە ڕۆژهەڵاتی ڕووسیا پشتیوانییان لێدەکردن. یەکێک لە گرووپە چەکدارییەکان لەلایەن کیم ئیل سونگ سەرۆکی داهاتووی کۆریای باکووری کۆمۆنیستەوە سەرکردایەتی دەکرا.
لەناو خودی کۆریاشدا گردبوونەوەکانی دژە ژاپۆن لە بۆنەیەکدا بەردەوام بوون. لە هەمووی گرنگتر بزووتنەوەی دژەژاپۆنی خوێندکارانی کۆشو بوو لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢٩دا کە بووە هۆی بەهێزبوونی دەسەڵاتی سەربازی ژاپۆن لە ساڵی ١٩٣١، دوای ئەوە ئازادی ڕۆژنامەگەری و ئازادی ڕادەربڕین سنووردار کرا.
لە ١٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤١ حکوومەتی کاتی کۆماری کۆریا بە سەرۆکایەتی کیم گو، شەڕی دژی ژاپۆن و ئەڵمانیا ڕاگەیاند. کیم گو زۆرێک لە گرووپە بەرخۆدانەکانی کۆریای دوورەوڵاتی ڕێکخست و "سوپای ڕزگاریخوازی کۆریا"ی پێکهێنا. لە لایەکی دیکەوە کیم ئیل سونگ سەرکردایەتی دەیان هەزار کۆری کرد کە خۆبەخشانە چووبوونە ناو سوپای شۆڕشگێڕی نیشتمانی و سوپای ڕزگاریخوازی گەل. سوپای خۆبەخشی کۆریا کە لەلایەن کۆمۆنیستەکانەوە پشتگیری دەکرا لە یێنانی چین دامەزرا، هەروەها لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکوومەتی کاتی بوو. دوای ئۆپەراسیۆنی هێرشی ستراتیژی سەر مەنچووریا سوپای خۆبەخشی کۆریا چووە ناوچەکە و لەوێ سوودی لە دانیشتووانی کۆری وەرگرت و سوپای گەورەتر کرد، لە کۆتاییدا بوو بە سوپای گەلی کۆریای کۆماری دیموکراتیی گەلی کۆریا، کە لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەتدا دەستیان لە ئازادکردنەوەی بەرەی باکووری وڵاتەکە هەبوو.
سەربەخۆیی و دابەشبوونی کۆریا
دوای فڕێدانی بۆمبی ئەتۆمی بۆ سەر هێرۆشیما و ناگاساکی، داگیرکردنی مەنچووریای سۆڤیەت و داگیرکردنی نیمچەدوورگەی کۆریای نزیک لەلایەن هێزەکانی ئەمریکا و سۆڤیەتەوە، ژاپۆن لە ١٥ی ئابی ١٩٤٥دا خۆی ڕادەستی هێزەکانی هاوپەیمانان کرد و کۆتایی بە ٣٥ ساڵ دەسەڵاتی کۆلۆنیالی ژاپۆن هێنا. هێزەکانی ئەمریکا لە ژێر سەرپەرشتی جەنەڕاڵ جۆن ئاڕ هۆدج لە ٨ی ئەیلوولی ١٩٤٥ گەیشتنە بەشی باشووری نیمچەدوورگەی کۆریا، لە کاتێکدا سوپای سۆڤیەت و هەندێک لە کۆمۆنیستەکانی کۆریا خۆیان لە بەشی باکووری نیمچەدوورگەی کۆریا جێگیر کرد. سەرهەنگ دین ڕوسکی ئەمریکی پێشنیاری بۆ چیشاکۆڤ، بەڕێوەبەری سەربازی سۆڤیەت لە باکووری کۆریا کرد، کە کۆریا لە ٣٨هەمین هێڵی پانیدا دابەش بکرێت. ئەم پێشنیازە لە کۆبوونەوەیەکی بەپەلەدا بۆ دیاریکردنی کایەکانی کاریگەری دوای جەنگ پێشکەش کرا کە بووە هۆی دابەشبوونی کۆریا. کە دواتر جەنگی ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ١٩٥٣ـی دروست کرد.
