ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ساڵانی ٢٠٠٠ یان دووهەزارەکان (بە عەرەبی: عقد 2000، بە ئینگلیزی: 2000s) دەیەیەک بوو کە لە یەکەمی کانوونی دووەمی ٢٠٠٠ دەستی پێکرد و لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ کۆتایی هات. سەرەتای ئەم دەیە پێشکەوتنی پێشبینیکراوی درێژخایەنی کۆمپانیا زەبەلاحەکانی ئابووری بەخۆیەوە بینی لە ئاسیادا، وەک هیندستان و چین، کە لە ماوەی نزیکەی تەواوی دە ساڵەکەدا گەشەی دوو ئەوەندەییان هەبوو. پەیوەندی خێرای ئابوورییە تازەپێگەیشتووەکان لەگەڵ وڵاتانی پێشکەوتوودا، هەندێک گرژیی پارێزگاریخوازانەی لەو ماوەیەدا بەدوای خۆیدا هێنا و بەشێکی بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە و خۆراک لە کۆتایی ئەو دەیەدا.
پێشهاتە ئابوورییەکان لە سێیەکی کۆتایی ئەم دەیەدا بووە هۆی دابەزینی ئابووریی جیهانی، کە بە قەیرانی خانووبەرە و قەرز لە ئەمریکا لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٠٧ دەستی پێکرد و بووە هۆی مایەپووچبوونی بانکە گەورەکان و دامەزراوە داراییەکانی دیکە. سەرهەڵدانی ئەم قەیرانە داراییە جیهانییە بووە هۆی پاشەکشەی جیهانی، کە لە ئەمریکاوە دەستی پێکرد و کاریگەری لەسەر زۆربەی جیهانی پیشەسازی هەبوو.
گەشەی ئینتەرنێت لەم دەیەدا بەشداری کرد لە جیهانگیری، ئەمەش ڕێگەی بە پەیوەندی خێراتر لە نێوان خەڵکدا لە سەرانسەری جیهان دا؛ تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک ڕێگەیەکی نوێ سەریان هەڵدا بۆ ئەوەی خەڵک لە شوێنە دوورەکانەوە لە پەیوەندیدا بمێننەوە، بە مەرجێک هێڵی ئینتەرنێتیان هەبێت. یەکەمین ماڵپەڕی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بریتی بوون لە فرێندستەر، مایسپەیس، فەیسبووک و تویتەر کە بە شێوەیەکی زنجیرەیی لە ساڵانی ٢٠٠٢، ٢٠٠٣، ٢٠٠٤ و ٢٠٠٦ دامەزراون. مایسپەیس تا مانگی حوزەیرانی ٢٠٠٩ بەناوبانگترین ماڵپەڕی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بوو، لەو ساڵەدا فەیسبووک لە ژمارەی بەکارهێنەرانی ئەمریکیدا پێشی کەوت. ئیمەیڵ بە درێژایی ئەو دەیە بەردەوام بوو و دەستی کرد بە جێگرتنەوەی "پۆستە" وەک ڕێگەی سەرەکی ناردنی نامە و فایل بۆ خەڵکی شوێنە دوورەکان، هەرچەندە لە ساڵی ١٩٧١ـەوە بوونی هەبووە.
ساڵی ٢٠٠١ ڕێکخراوی قاعیدە هێرشی کردە سەر ئەمریکا و شەڕی تیرۆر و شەڕ لە ئەفغانستان دوای هێرشەکانی ١١ی ئەیلوول دەستی پێکرد، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠٠٢ پێکهێنرا. لە ساڵی ٢٠٠٣ هاوپەیمانییەک بە سەرۆکایەتی ئەمریکا هێرشی کردە سەر عێراق و شەڕی عێراق بووە هۆی کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی سەدام حوسێن وەک سەرۆک کۆماری عێراق و حیزبی بەعس لە عێراق. قاعیدە و گرووپە چەکدارە ئیسلامییەکانی سەر بەو بە درێژایی ئەو دەیە کردەوەی تیرۆریستییان لە عێراق و وڵاتانی تری جەنگ ئەنجامدا. جەنگی دووەمی کۆنگۆ کە کوشندەترین ململانێ بوو لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە، لە تەممووزی ٢٠٠٣ کۆتایی هات. شەڕەکانی دیکە کە کۆتاییان هات بریتی بوون لە شەڕی ناوخۆی جەزائیر، شەڕی ناوخۆی ئەنگۆلا، شەڕی ناوخۆی سیرالیۆن، شەڕی ناوخۆی دووەمی لیبێریا، شەڕی ناوخۆی نیپاڵ و شەڕی ناوخۆی سریلانکا. ئەو شەڕانەی کە دەستی پێکرد بریتی بوون لە ململانێی دێڵتای نیگەر، یاخیبوونی حوسییەکان لە یەمەن و شەڕی ماددە هۆشبەرەکانی مەکسیک.
گۆڕانی کەشوهەوا و گەرمبوونی جیهان لە ساڵانی ٢٠٠٠دا بوونە نیگەرانی باو. ئامرازەکانی پێشبینیکردن لە ماوەی ئەو دەیەدا پێشکەوتنی بەرچاویان بەدەستهێنا، ڕێکخراوەکانی وەک IPCC کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پشتگیری دەکران کاریگەرییان بەدەستهێنا و توێژینەوەکانی وەک ڕاپۆرتی ستیرن کاریگەرییان لەسەر پشتیوانی گشتی هەبوو بۆ پێدانی تێچووی سیاسی و ئابووری بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا. لە ماوەی ئەو دەیەیەدا پلەی گەرمیی جیهانی بەردەوام بەرزبووەوە. لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩، ڕێکخراوی کەشناسی جیهانی (WMO) ڕایگەیاند کە ڕەنگە ساڵانی ٢٠٠٠ گەرمترین دەیە بووبێت لەو کاتەوەی تۆمارکردن لە ساڵی ١٨٥٠ دەستیپێکردووە، چوار لە پێنج گەرمترین ساڵ لە ساڵی ١٨٥٠ـەوە لەم دەیەیەدا ڕوویانداوە.
بەکارهێنانی وێنەی دروستکراوی کۆمپیوتەر زیاتر لە فیلمەکاندا دەرکەوت بە تایبەت بە سەرکەوتنی فیلمی Shrek لە ساڵی ٢٠٠١. فیلمە ئەنیمیەکان لە دەرەوەی ژاپۆن زیاتر دەرکەوتنیان بەدەستهێنا بە بڵاوکردنەوەی فیلمی Spirited Away. فیلمی ئاڤاتاری کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ بوو بە خاوەنی زۆرترین داهات. فیلمە دۆکیۆمێنتاری و گاڵتەجاڕییەکان، وەک (March of the Penguins, Super Size Me, Borat و Surf's Up)، لە ساڵانی ٢٠٠٠دا بەناوبانگ بوون. فیلمی فارنهایت ١١ی ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٤ لە نووسینی مایکل مۆر زۆرترین داهاتی بەڵگەنامەیی بوو لە هەموو سەردەمێکدا. فیلمی ئۆنلاین بەناوبانگ بوو و سینەمای دیجیتاڵی دەستی پێکرد. کۆنسۆلی یارییە ڤیدیۆییەکان کە لەم دەیەیەدا بڵاوکرانەوە بریتی بوون لە پلەیستەیشن ٢، ئێکس بۆکس، گەیم کیوب، وای، پلەیستەیشن ٣ و ئێکس بۆکس ٣٦٠؛ لە کاتێکدا کۆنسۆلی یارییە ڤیدیۆییە گەورەکان بریتی بوون لە Game Boy Advance و Nintendo DS و PlayStation Portable. یاریی Wii Sports زۆرترین فرۆشی یاری ڤیدیۆیی کۆنسۆلی ئەم دەیە بوو، لە کاتێکدا New Super Mario Bros زۆرترین فرۆشی یاری ڤیدیۆیی پۆرتەبل بوو لەم دەیەدا.
جەی کەی ڕۆلینگ بوو بە نووسەری خاوەن زۆرترین فرۆش لە دەیەی ٢٠٠٠ بەهۆی زنجیرە کتێبەکانی هاری پۆتەرەوە. ئیمینێم لەلایەن کۆمپانیای بیلبۆردەوە وەک هونەرمەندی مۆسیقای ئەو دەیە دەستنیشانکرا.
لە ماوەی ئەم دەیەیەدا ژمارەی دانیشتووانی جیهان لە ٦.١ بۆ ٦.٩ ملیار کەس زیادی کردووە. نزیکەی ١,٣٥ملیار کەس لەدایک بوون و ٥٥٠ ملیۆن کەسیش مردوون.
جەنگەکان
- جەنگی دژی تیرۆر (٢٠٠١ – بەردەوام)
- جەنگی ئەفغانستان (٢٠٠١ – ٢٠٢١)
- جەنگی عێراق (٢٠٠٣ – ٢٠١١)
- جەنگی لوبنان (هاوینی ٢٠٠٦)
- ڕاپەڕینی دووەمی فەلەستین (٢٠٠٠-٢٠٠٥)
- ململانێی ئیسرائیل و غەززە (٢٠٠٨ – ٢٠٠٩)
- جەنگی دووەمی کۆنگۆ (١٩٩٨-٢٠٠٣)
- شەڕی ئۆسێتیای باشوور (٢٠٠٨)
- جەنگی دووەمی چیچان (١٩٩٩-٢٠٠٠)
- ململانێی کیڤو (٢٠٠٤-٢٠٠٩)
- توندوتیژی تائیفی لە نەیجیریا (٢٠٠٩)
- جەنگی دارفور (٢٠٠٣-٢٠٠٩)
- شەڕی ماددە هۆشبەرەکانی مەکسیک (٢٠٠٦-ئێستا)
- یاخیبوونی نەکسالی-ماوییەکان
- شەڕی ناوخۆی سیرالیۆن (١٩٩١-٢٠٠٢)
- شەڕی ناوخۆی سریلانکا (١٩٨٣-٢٠٠٩)
- شەڕ لە باکووری ڕۆژاوای پاکستان (٢٠٠٤-ئێستا)
- شەڕی ناوخۆی ئەنگۆلا (١٩٧٥-٢٠٠٢)
- یاخیبوونی شیعە لە یەمەن (٢٠٠٤-ئێستا)
- جەنگی سۆماڵ (٢٠٠٦-٢٠٠٩)
- شەڕی ناوخۆی سۆماڵ (٢٠٠٩–ئێستا)
- ململانێ لە دێڵتای نیگەر(٢٠٠٤-ئێستا)
- شەڕی ناوخۆی جەزائیر (١٩٩١-٢٠٠٢)
- شەڕی ناوخۆ لە چاد (١٩٩٨-ئێستا)
- شەڕی ناوخۆی نیپاڵ (١٩٩٦-٢٠٠٦)
- دووەم شەڕی ناوخۆی لیبێریا (١٩٩٩-٢٠٠٣)
- یاخیبوون لە مەغریب (٢٠٠٢-ئێستا)
- ململانێی ئیتوری (١٩٩٩-٢٠٠٧)
- جەنگی بوشی کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست (٢٠٠٤-٢٠٠٧)
- شەڕی ناوخۆ لە ئەفغانستان (١٩٩٦-٢٠٠١)
بومەلەرزەکان
- لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١، بوومەلەرزەیەک بە گوڕی ٧.٦ پلە لە سەلڤادۆر ڕوویدا و بەهۆیەوە ٩٤٤ کەس گیانیان لەدەستدا.
- لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١ بوومەلەرزەیەک گوجاراتی هیندستانی گرتەوە و زیاتر لە ١٢ هەزار کەسی کوشت.
- لە ٢٨ی شوباتی ٢٠٠١ بوومەلەرزەی نیسکوالی لە ناوچەی میترۆی سیاتڵ کەوتەوە. زیانێکی زۆری گەیاندە ئەو ڕێگا کۆنەی کە لە ناوەندی شاری سیاتڵە.
- لە ١٣ی شوباتی ٢٠٠١ بوومەلەرزەیەک بە گوڕی ٦.٦ پلەی سەلڤادۆر ڕوویدا و لانیکەم ٤٠٠ کەس گیانیان لەدەستدا.
- لە ٢١ی ئایاری ٢٠٠٣ بوومەلەرزەیەک لە ناوچەی بۆمەردێس لە باکووری جەزائیر ڕوویدا و بووە هۆی گیانلەدەستدانی ٢٢٠٠ کەس.
- لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ بوومەلەرزە گەورەکەی ساڵی ٢٠٠٣ی بەم باشووری ڕۆژهەڵاتی ئێرانی وێران کرد؛ زیاتر لە ٤٠ هەزار کەس لە شاری بەم کوژران.
- لە ٢٦ی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠٠٤ یەکێک لە خراپترین کارەساتەکانی سروشتی لە مێژووی تۆمارکراودا، باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیای گرتەوە، کاتێک گەورەترین بوومەلەرزە لە ماوەی ٤٠ ساڵدا ڕوویدا لە تەواوی ناوچەی زەریای هیندی. بوومەلەرزە گەورەکە بە گوڕی ٩.٣ پلە بووە هۆی دروستبوونی سۆنامی لە ناوچە کەنارییەکانی ژمارەیەک وڵات لەوانە تایلەند، هیندستان، سریلانکا، ماڵدیڤ، مالیزیا، میانمار، بەنگلادیش، و ئەندەنوسیا. ژمارەی فەرمی کوژراوان بەهۆیەوە زیاترە لە ٢٣٠ هەزار کەس.
- لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٥ بوومەلەرزەکەی ساڵی ٢٠٠٥ی کشمیر نزیکەی ٨٠ هەزار کەسی کوشت.
- لە ١٢ی ئایاری ٢٠٠٨ زیاتر لە ٦٩ هەزار کەس لە ناوەڕاستی باشووری ڕۆژاوای چین بەهۆی بوومەلەرزەی وێنچوان کوژران، بوومەلەرزەکە بە گوڕی ٧.٩ پلە بوو.
ئابووری
بەرچاوترین پەرەسەندنی سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠ لە دیمەنی ئابووریدا، پێشکەوتنی پێشبینیکراوی درێژخایەنی زەبەلاحی وڵاتی چین بوو لە ڕووی ئابوورییەوە، کە لە ماوەی نزیکەی تەواوی دە ساڵەکەدا گەشەی دوو ژمارەیی هەبوو. لەدوای ئەویش بە ڕادەیەکی کەمتر هیندستان سوودی لە بووژانەوەی ئابووری وەرگرت کە دوو وڵاتە پڕ دانیشتووترینەکان بوونە هێزێکی ئابووری باڵادەست. پەیوەندی خێرای ئابوورییە تازەپێگەیشتوەکان لەگەڵ وڵاتانی پێشکەوتوودا، هەندێک گرژیی پارێزگاریخوازانەی لەو ماوەیەدا بەدوای خۆیدا هێنا و بەشێکی هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی وزە و خۆراک بوو لە کۆتایی ئەو دەیەدا.
پێشهاتە ئابورییەکان لە سێیەکی کۆتایی ئەم دەیەدا، دابەزینێکی ئابووریی جیهانی زاڵ بوو، کە بە قەیرانی خانووبەرە و قەرز لە ئەمریکا لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٠٧ دەستی پێکرد و بووە هۆی مایەپووچبوونی بانکە گەورەکان و دامەزراوە داراییەکانی دیکە. لەم دەیەدا فرۆشتنی یەدەگی زێڕی بەریتانیا لە ١٩٩٩-٢٠٠٢ سیاسەتێک بوو کە لەلایەن گەنجینەی HM پەیڕەوکرابوو، کاتێک نرخی زێڕ لە نزمترین ئاستیدا بوو لە ماوەی ٢٠ ساڵدا، ئەمەش دوای درێژبوونەوەی بازاڕی ورچ (Bear Market). خودی ئەو قۆناغە لەلایەن هەندێک لە شرۆڤەکارانەوە بە بنی قاوەیی (Brown's Bottom) ناوزەد کراوە.
ئەمریکا (بە ١٤.٢٦ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی) پێگەی خۆی لە خاوەندارێتی گەورەترین ئابووری جیهان پاراست. بەڵام قەبارەی بەشداریکردنی لە کۆی ئابووری جیهانیدا لە ٢٨.٨% بۆ ٢٤.٥% دابەزی. ژاپۆن (٥.٠٧ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی) پێگەی خۆی پاراست کە خاوەنی دووەم گەورەترین ئابووری جیهانە، بەڵام بەشداریکردنی لە ئابووری جیهانیشدا بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کرد لە ١٤.٥% بۆ ٨.٧% بە نرخی ناوەکی. لەدوای ئەوانیش چین بە پلەی سێیەم دێت بە کۆی ٤,٩٨ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی، لەدوای ئەوانیش هەریەک لە ئەڵمانیا (٣.٣٥ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی)، فەرەنسا (٢.٦٥ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی)، شانشینی یەکگرتوو (٢.١٧ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی) و ئیتاڵیا (٢.١١ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی)، لەدوای ئەوانیش بەڕازیل (١.٥٧ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی) و ئیسپانیا بە (١,٤٦ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی) دێن. هەروەها لە ڕیزبەندی دواتر هەریەک لە کەنەدا و هیندستان و ڕووسیا و مەکسیک و ئوستوڕالیا و کۆریای باشوور هەن.
زانست
ئەمانە ١٠ توێژینەوەی زانستی گرنگن بەپێی ساڵ بە پشتبەستن بە خەڵاتی ساڵانەی پێشکەوتنی ساڵ کە لەلایەن گۆڤاری AAAS ئەنجامدراوە.
- ٢٠٠٠: ڕێکخستنی تەواوی جینۆم
- ٢٠٠١: بازنەی نانۆ یان بازنەی گۆڕانکاری
- ٢٠٠٢: دەستێوەردانی RNA
- ٢٠٠٣: وزەی تاریک
- ٢٠٠٤: نیشتنەوەی ڕۆڤەر لەسەر مەریخ
- ٢٠٠٥: پەرەسەندن لە کرداردا
- ٢٠٠٦: بەڵگەی گریمانەی پۆینکاری
- ٢٠٠٧: گۆڕانی بۆماوەیی مرۆڤ
- ٢٠٠٨: دووبارە بەرنامەسازی خانەیی
- ٢٠٠٩: ئاردیپیتێکۆس ڕامیدوس
