ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مێژووی دۆزینەوەی پەنسلین چیرۆکێکی سەرنجڕاکێشە لە دنیای پزیشکیدا کە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە بواری چارەسەری نەخۆشییەکاندا. پێش دۆزینەوەی ئەم دەرمانە، زۆربەی نەخۆشییە بەکتریاییەکان دەبوونە هۆی مردن و لەناوچوونی ژمارەیەکی زۆر لە مرۆڤەکان. پەنسلین، وەک یەکەم دژەزیندە (ئەنتیبایۆتیک) کە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارهات، ئەو چیرۆکە دەگۆڕێت و دەرگایەکی نوێ لە دنیای پزیشکیدا دەکاتەوە.
ئەلێکساندەر فلێمینگ و دۆزینەوەی بە ڕێکەوت
لە ٣ی سێپتەمبەری ساڵی ١٩٢٨، زانای بەریتانی ئەلێکساندەر فلێمینگ لە پشووی هاوینەدا بوو. پاش گەڕانەوەی بۆ تاقیگەکەی لە نەخۆشخانەی سانت ماری لە لەندەن، ڕووداوێکی سەیر ڕوویدا کە مێژووی پزیشکی گۆڕی.
چی ڕوویدا لە تاقیگەکەدا؟
فلێمینگ چەند قاپێکی تاقیگەیی (petri dish) هەبوو کە بەکتریای ستافیلۆکۆکۆسی (staphylococcus) تێدا چاندبوو. ئەم بەکتریایە یەکێکە لە هۆکارە باوەکانی هەوکردنی برین و نەخۆشی. لە یەکێک لەو قاپانەدا، شتێکی سەرنجڕاکێشی بینی: کەڕوویەکی سەوزی تاریک لەسەر قاپەکە دەرکەوتبوو.
ئەوەی فلێمینگی زیاتر سەرسام کرد ئەوە بوو کە لە دەوروبەری ئەو کەڕووە سەوزە، بۆشاییەک دروست ببوو. واتا لەو ناوچەیەدا، بەکتریاکان لەناوچووبوون! ئەمە ئاماژەی بەوە دەدا کە ئەو کەڕووە ماددەیەکی دەردەدا کە توانای کوشتنی بەکتریای هەیە.
لێکۆڵینەوەی فلێمینگ و دۆزینەوەی پەنسلین
فلێمینگ بڕیاری دا لێکۆڵینەوەی زیاتر لەو کەڕووە سەوزە بکات. دوای تاقیکردنەوەی زانستی، دۆزییەوە کە:
١. ئەو کەڕووە، جۆرێکە پێی دەوترێت پێنسیلیۆم نۆتاتۆم (Penicillium notatum).
٢. ئەم کەڕووە ماددەیەکی کیمیایی دەردەدات کە توانای لەناوبردنی چەندین جۆری بەکتریای هەیە، بەتایبەت ئەو بەکتریایانەی کە نەخۆشی دروست دەکەن لە لەشی مرۆڤدا.
٣. ئەم ماددەیە بۆ خانەکانی مرۆڤ زیانبەخش نییە، بەڵکو تەنها بەکتریا دەکوژێت.
فلێمینگ ناوی ئەو ماددەیەی نا "پەنسلین" (Penicillin)، لە ناوی کەڕووەکەوە (پێنسیلیۆم). ئەمە بوو بە یەکەم دژە-بەکتریا (antibiotic) لە مێژووی پزیشکیدا.
کۆسپەکانی بەرهەمهێنان
فلێمینگ بەردەوام بوو لە لێکۆڵینەوە لەسەر پەنسلین، بەڵام بە هۆی سنووردارییەکانی سەردەمەکەی و ئامێرە تاقیگەییەکان، نەیتوانی بەرهەمهێنانی پەنسلین بە شێوەیەکی پاک و بە بڕێکی زۆر بکات. بۆیە، بۆ ماوەیەکی درێژ، پەنسلین تەنها لە نێو تاقیگەکانی ئەودا بەکاردەهات.
هەرچەندە، فلێمینگ باوەڕی وابوو کە ئەم ماددەیە دەتوانێت بۆ چارەسەری نەخۆشییە بەکتریاییەکان بەکاربهێنرێت، ئەگەر هاتوو بتوانرێت بە بڕێکی زۆر بەرهەم بهێنرێت. ئەو لە ساڵی 1929 لە گۆڤاری British Journal of Experimental Pathology بڵاوکراوەیەکی لەسەر دۆزینەوەکەی بڵاوکردەوە، بەڵام دەرئەنجامی باشی نەبوو بە هۆی ئەو کۆسپانەی کە لە بەرهەمهێنانیدا هەبوون.
تیمی ئۆکسفۆرد
بەڵام لە ساڵی 1938، تیمێکی زانستی لە زانکۆی ئۆکسفۆرد، بە سەرۆکایەتی هۆوەرد فلۆری (زانایەکی ئوسترالی) و ئێرنست چەین (کیمیازانێکی ئەڵمانی)، دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لەسەر پەنسلین. ئەوان بەردەوام بوون لەسەر ئەو کارەی کە فلێمینگ دەستی پێکردبوو و هەوڵی زۆریان دا بۆ دۆزینەوەی ڕێگایەک بۆ بەرهەمهێنانی پەنسلین بە شێوەیەکی پاک و بە بڕی زۆر.
فلۆری و چەین توانییان سیستمێک دابنێن بۆ بەرهەمهێنان و پاڵاوتنی پەنسلین. ئەوان دۆزیانەوە کە دەکرێت پەنسلین لە نێو نانی تەڕدا بەرهەم بهێنرێت و دواتر بە ڕێگای پاڵاوتن و خاوێنکردنەوە بتوانرێت بە شێوەیەکی پاک و چڕ بەدەست بهێنرێت.
یەکەم تاقیکردنەوەکانی کلینیکی
ساڵی 1941، گرنگترین ساڵ بوو لە مێژووی پەنسلین، چونکە یەکەم تاقیکردنەوەی کلینیکی ئەنجامدرا. یەکەم نەخۆشێک کە پەنسلین وەرگرت، ئەلبێرت ئەلێکساندەر ناوێک بوو کە تووشی هەوکردنێکی مەترسیدار ببوو لە دەمووچاویدا بە هۆی خراشانێکی بچووکەوە کە بەکتریای ستافیلۆکۆکۆس تێیدا بڵاوببۆوە.
پزیشکەکان، پاش ئەوەی کە چارەسەرە ئاساییەکان کاریگەرییان نەبوو، بڕیاریان دا کە پەنسلین بەکاربهێنن. دوای چەند ڕۆژێک لە وەرگرتنی پەنسلین، ئەلێکساندەر باشتر بوو و دواتر بە تەواوی چاک بۆوە. ئەمە یەکەم بەڵگە بوو کە پەنسلین دەتوانێت ژیانی مرۆڤ ڕزگار بکات.
جەنگی جیهانیی دووەم
لە ماوەی جەنگی جیهانیی دووەمدا (1939-1945)، پێویستییەکی زۆر هەبوو بۆ دەرمانی دژەزیندە بۆ چارەسەری برینەکانی سەربازان. حکومەتی بەریتانیا بڕێکی زۆر پارەی تەرخان کرد بۆ توێژینەوە و بەرهەمهێنانی پەنسلین.
بەڵام ئەوەی کە بەڕاستی لە بەرهەمهێنانی پەنسلیندا گۆڕانکاری دروستکرد، هاوکاری نێوان بەریتانیا و ئەمەریکا بوو. بە هۆی بۆردومانەکانی ئەڵمانیا لە بەریتانیا، فلۆری و هاوکارەکانی بڕیاریان دا کە بە نهێنی بڕۆن بۆ ئەمەریکا بۆ ئەوەی توێژینەوەکانیان بپارێزن و بەردەوام بن.
لە ئەمەریکا، کۆمپانیای فاڕمەسیوتی چارڵز فێزەر، لەگەڵ تاقیگەکانی حکومەتی ئەمەریکا، دەستیان کرد بە بەرهەمهێنانی پەنسلین بە شێوەیەکی گەورە. ئەوان توانییان ڕێگایەک بدۆزنەوە بۆ بەرهەمهێنانی پەنسلین لە نێو تانکە گەورەکانی تەخمیردا، لە جیاتی نانی تەڕ.
بە پێی تۆمارەکان، لە ساڵی 1943 دا، بەرهەمهێنانی پەنسلین لە ئەمەریکا تەنها بۆ چارەسەری 100 نەخۆش بەس بوو. بەڵام، تا ساڵی 1945، ئەمەریکا توانیبووی زیاتر لە 650 بلیۆن یەکەی پەنسلین بەرهەم بهێنێت، کە بەشی چارەسەری ملیۆنان نەخۆش دەکات.
خەڵاتی نۆبڵ
لە ساڵی 1945، ئەلێکساندەر فلێمینگ، هۆوەرد فلۆری، و ئێرنست چەین خەڵاتی نۆبڵی پزیشکییان وەرگرت بۆ دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی پەنسلین. ئەم خەڵاتە بە شێوەیەکی یەکسان بەسەر هەرسێک زانادا دابەشکرا، کە نیشانەی بەهای گرنگی کارە جیاوازەکانیان بوو لە پرۆسەی دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی پەنسلیندا.
کاریگەرییەکانی دۆزینەوەی پەنسلین
دۆزینەوەی پەنسلین یەکێکە لە گەورەترین و گرنگترین دۆزینەوەکانی سەدەی بیستەم. کاریگەرییەکانی ئەم دۆزینەوەیە لە چەندین بوارەوە هەستی پێدەکرێت:
کەمبوونەوەی ڕێژەی مردن
پێش دۆزینەوەی پەنسلین، نەخۆشییە بەکتریاییەکان وەک ذات‌الریە (pneumonia)، سیل (tuberculosis)، و سەفرە (septicemia) هۆکاری سەرەکی مردن بوون لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا. بە بەکارهێنانی پەنسلین، ڕێژەی مردن بە هۆی ئەم نەخۆشییانەوە بە شێوەیەکی بەرچاو کەمبۆوە.
بۆ نموونە، پێش دۆزینەوەی پەنسلین، ڕێژەی مردن بە هۆی ذات‌الریەوە زیاتر لە 30% بوو. پاش دەستپێکردنی بەکارهێنانی پەنسلین، ئەم ڕێژەیە کەمبۆوە بۆ کەمتر لە 5%.
پێشکەوتن لە بواری نەشتەرگەریدا
پێش دەستپێکردنی بەکارهێنانی دژەزیندەکان، نەشتەرگەری کردارێکی پڕ مەترسی بوو، چونکە برینی نەشتەرگەری زۆر جار تووشی هەوکردن دەبوو. بە بەکارهێنانی پەنسلین و دواتر دژەزیندەکانی تر، ڕێژەی هەوکردن لە دوای نەشتەرگەری بە شێوەیەکی بەرچاو کەمبۆوە و ڕێگای خۆشکرد بۆ پێشکەوتنی گەورە لە بواری نەشتەرگەریدا.
پێشکەوتن لە توێژینەوەی دەرمانسازیدا
دۆزینەوەی پەنسلین بووە هۆی کرانەوەی دەرگایەکی نوێ لە توێژینەوەی دەرمانسازیدا. زاناکان دەستیان کرد بە گەڕان بەدوای جۆرەکانی تری دژەزیندەدا و دۆزینەوەی ژمارەیەکی زۆر لە دژەزیندەکانی تر، وەک سترێپتۆمایسین (Streptomycin)، تێتراسایکلین (Tetracycline)، و چەندین جۆری تر.
زیادبوونی تەمەنی مرۆڤ
یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی زیادبوونی تەمەنی ژیانی مرۆڤ لە سەدەی بیستەمدا، بەکارهێنانی دژەزیندەکان بووە. بە کەمبوونەوەی ڕێژەی مردن بە هۆی نەخۆشییە بەکتریاییەکانەوە، تەمەنی ژیانی مرۆڤ بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە.
بۆ نموونە، لە ساڵی 1900، تەمەنی ژیان بە شێوەی ناوەندی لە ئەمەریکا نزیکەی 47 ساڵ بوو. ئێستا، ئەم تەمەنە زیاترە لە 78 ساڵ. هەرچەندە چەندین هۆکاری تریش هەن بۆ ئەم زیادبوونە، بەڵام دۆزینەوەی دژەزیندەکان یەکێکە لە گرنگترین هۆکارەکان.بەرگری بەکتریاکان بەرامبەر بە دژەزیندەکان
لەگەڵ بەکارهێنانی بەردەوامی دژەزیندەکان، بەکتریاکان دەستیان کرد بە پەرەپێدانی بەرگری بەرامبەر بە ئەم دەرمانانە. ئەمە بووە هۆی دروستبوونی پرسێکی تازە لە دنیای پزیشکیدا: بەرگری دژەزیندەیی (Antibiotic Resistance).
لە ساڵانی دواییدا، ژمارەیەک لە بەکتریاکان بەرگری بەرامبەر بە پەنسلین و چەندین جۆری تری دژەزیندە پەیدا کردووە. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە زاناکان بەردەوام بن لە گەڕان بەدوای دژەزیندەی نوێدا و هەروەها هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڕێگای تازە بۆ چارەسەری نەخۆشییە بەکتریاییەکان.
کۆتایی
مێژووی دۆزینەوەی پەنسلین چیرۆکێکی سەرنجڕاکێشە و گرنگە کە پیشانی دەدات چۆن ڕێکەوتێک، لەگەڵ زیرەکی و پشووی درێژی زاناکان، دەتوانێت ببێتە هۆی دۆزینەوەیەکی گەورە کە ژیانی ملیۆنان کەس ڕزگار بکات. ئەلێکساندەر فلێمینگ، هۆوەرد فلۆری، و ئێرنست چەین ناوی گەورەن لە مێژووی پزیشکیدا، و کارەکانیان بووە هۆی پێشکەوتنێکی گەورە لە چارەسەری نەخۆشییەکاندا.
ئەگەرچی بەرگری بەکتریاکان بەرامبەر بە دژەزیندەکان ببێتە کێشەیەکی گەورە لە داهاتوودا، بەڵام گرنگی و بەهای دۆزینەوەی پەنسلین هەر بە گرنگی خۆی دەمێنێتەوە. ئەم دۆزینەوەیە یەکێکە لە گەورەترین وەرچەرخانەکان لە مێژووی پزیشکیدا و هەروەها یەکێکە لە نموونە هەرە باشەکانی ئەوەی کە چۆن زانست دەتوانێت کاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤایەتی هەبێت.
سەرچاوەکان
254 بینین
