ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
شۆڕشی سەوز، کە بە شۆڕشی سێیەمی کشتوکاڵیش ناسراوە، ئاماژەیە بۆ زنجیرەیەک دەستپێشخەریی گواستنەوەی تەکنەلۆجیای توێژینەوەیی کە لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ و کۆتایی شەستەکانی سەدەی بیستەمدا ڕوویاندا. ئەم شۆڕشە بە شێوەیەکی بنەڕەتی جیهانی کشتوکاڵی گۆڕی، بەتایبەتی لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، و بووە هۆی زیادبوونێکی بێوێنە لە بەرهەمی دانەوێڵەی سەرەکی، بەتایبەتی گەنم و برنج. ئەم پڕۆسەیە کە لە لایەن زانای کشتوکاڵی ئەمریکی، نۆرمان بۆرلۆگەوە، پێشەنگایەتی دەکرا، لە بنەڕەتدا هەوڵێک بوو بۆ چارەسەرکردنی هەڕەشەی جیهانیی برسێتی کە بەهۆی گەشەی خێرای دانیشتووانەوە لە دوای جەنگی جیهانی دووەم سەریهەڵدابوو. هەرچەندە شۆڕشی سەوز لە ڕووی زیادکردنی بەرهەمی خۆراکەوە سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا و ملیۆنان کەسی لە برسیەتی ڕزگار کرد، بەڵام هاوکات دەرەنجامی قووڵی ئابووری، کۆمەڵایەتی و ژینگەیی لێکەوتەوە کە تا ئەمڕۆش بابەتی گفتوگۆ و لێکۆڵینەوەی چڕن. ئەم ڕاپۆرتە ئەکادیمییە شیکارییەکی وردی مێژوو، تەکنەلۆژیا، دەرەنجامە ئەرێنی و نەرێنییەکان، و میراتی بەردەوامی شۆڕشی سەوز دەکات.
هۆکارەکانی شۆڕش
سەرەتای نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم شایەتی گەشەیەکی دیمۆگرافیی خێرای جیهانی بوو کە بە "تەقینەوەی دانیشتووان" ناسراوە. ئەم زیادبوونە بەرچاوەی دانیشتووان، بەتایبەتی لە ئەمریکای لاتین، ئەفریقا و ئاسیادا، مەترسییەکی گەورەی دروست کردبوو لەسەر ئاسایشی خۆراکی جیهان. بیردۆزەکانی تۆماس ماڵتۆس بەناوی تەڵەی ماڵتۆس کە پێشبینیی ئەوەیان دەکرد گەشەی دانیشتووان لە گەشەی بەرهەمهێنانی خۆراک خێراتر دەبێت و دەبێتە هۆی برسێتیی بەربڵاو، جارێکی تر هاتبوونەوە ناو گفتوگۆی زانستی و سیاسی. لەم بارودۆخەدا، حکومەتەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان بەدوای چارەسەرێکی خێرادا دەگەڕان بۆ ڕێگریکردن لە کارەساتێکی مرۆیی. هاندەری سیاسی، بەتایبەتی لە سەردەمی جەنگی سارددا، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو؛ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و دامەزراوەکانی وەک ڕۆکفێلەر و فۆرد، ترسیان لەوە هەبوو کە برسێتی و ناسەقامگیریی ئابووری لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، ڕێگە بۆ بڵاوبوونەوەی کۆمۆنیزم خۆش بکات. ئەم تێکەڵەیە لە فشاری دیمۆگرافی، ترسی مرۆیی، و ئامانجی سیاسی، زەمینەیەکی لەباری بۆ لەدایکبوونی شۆڕشی سەوز ڕەخساند.
شەپۆلی یەکەم
یەکەم هەنگاوی کردەیی شۆڕشی سەوز لە مەکسیکدا دەستی پێکرد. لە ساڵی ١٩٤٣، حکومەتی مەکسیک، کە نیگەران بوو لە کەمبوونەوەی بەرهەمی گەنم و پشتبەستنی بە هاوردەکردن، داوای یارمەتی لە دامەزراوەی ڕۆکفێلەری ئەمریکی کرد. پڕۆگرامێکی هاوبەش بە ناوی "نووسینگەی لێکۆڵینەوەی تایبەت" دامەزرێندرا، و تیمێکی زانستی، بە سەرکردایەتی نۆرمان بۆرلۆگ، دەستیان بە کار کرد. کێشەی سەرەکیی جوتیارانی مەکسیک نەخۆشیی "گەنیونی قەد" (Stem Rust) بوو کە بەرهەمی گەنمی بە شێوەیەکی بەرچاو کەم دەکردەوە. بۆرلۆگ و تیمەکەی ڕێبازێکی نوێیان گرتەبەر: ئەوان لە بری چارەسەرکردنی کێڵگەکان، هەوڵیاندا خودی ڕووەکەکە بگۆڕن. لە ڕێگەی پرۆسەیەکی تاقەتپڕوکێنی تاقیکردنەوە و تێکەڵکردن کە چەندین ساڵی خایاند، توانییان جۆرە گەنمێکی خۆماڵیی مەکسیکی لەگەڵ جۆرە گەنمێکی کورتەباڵای ژاپۆنی بە ناوی "نۆرین ١٠" تێکەڵ بکەن. ئەنجامەکە گەنمێکی نیوە کورتبوو کە خاوەنی تایبەتمەندی شۆڕشگێڕانە بوو: قەدێکی کورتی پتەوی هەبوو کە لەژێر کێشی گوڵەگەنمە قورس و پڕەکانیدا نەدەچەمییەوە، بەرگرییەکی بەرزی لە بەرامبەر نەخۆشییەکاندا هەبوو، و لە هەمووی گرنگتر، کاردانەوەیەکی نایابی بۆ پەینی کیمیایی هەبوو؛ لە جیاتی ئەوەی بەرزاییەکەی زیاد بکات، وزەکەی دەگۆڕی بۆ دەنکی زیاتر. دەرەنجامەکان سەرسوڕهێنەر بوون: لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ١٩٧٠، بەرهەمی گەنم لە مەکسیک نزیکەی شەش هێندە زیادی کرد و وڵاتەکە بوو بە هەناردەکاری گەنم. ئەمە سەلماندی کە دەستکاریکردنی بۆماوەییی بەرهەمەکان دەکرێت وەڵامێکی کردەیی بۆ کێشەی خۆراک بێت.
شەپۆلی دووەم
سەرکەوتنەکەی مەکسیک بووە مۆدێلێک بۆ کارکردن لەسەر برنج، کە خۆراکی سەرەکیی نیوەی زیاتری دانیشتووانی جیهانە، بەتایبەتی لە ئاسیادا. لە ساڵی ١٩٦٠، دامەزراوەکانی فۆرد و ڕۆکفێلەر پەیمانگای نێودەوڵەتی توێژینەوەی برنجیان لە فلیپین دامەزراند. زانایانی IRRI، بە پەیڕەوکردنی هەمان ڕێبازی بۆرلۆگ، هەوڵیاندا جۆرێکی برنجی نیوە کورت بەرهەم بهێنن. دوای تاقیکردنەوەی هەزاران تێکەڵە، لە ساڵی ١٩٦٦ توانییان بە تێکەڵکردنی جۆرێکی کورتی تایوانی و جۆرێکی بەرز و بەهێزی ئیندۆنیزی، بە جۆرێکی نوێ بگەن کە ناویان نا IR8. ئەم جۆرە، کە بە خێرایی بە "برنجی پەرچوو" ناوبانگی دەرکرد، بەرهەمەکەی دە هێندەی جۆرە ئاساییەکان بوو لە کاتێکدا ئاودێری و پەینی پێویستی بۆ دابینکرابوو. بڵاوکردنەوەی IR8 و جۆرە گەنمەکەی بۆرلۆگ لە ئاسیا، بەتایبەتی لە هیندستان و پاکستان، لە کاتێکی چارەنووسسازدا بوو. لە ناوەڕاستی شەستەکاندا، بەهۆی وشکەساڵییەوە، ئەو دوو وڵاتە لە لێواری قەیرانێکی برسێتیی گەورەدا بوون. بە پێشەنگایەتی زانای هیندی، م. س. سوامیناسان، هیندستان بە شێوەیەکی فراوان ئەم جۆرە نوێیانەی وەرگرت. بەرهەمی دانەوێڵە لە ئاسیا بە شێوەیەکی دراماتیکی بەرزبووەوە، هیندستان لە ساڵی ١٩٧٤دا گەیشتە ئاستی خۆبژێوی، و ملیۆنان ژیان لەناوچوون ڕزگار کران. ئەم سەرکەوتنە بووە هۆی ئەوەی کە نۆرمان بۆرلۆگ لە ساڵی ١٩٧٠دا خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی وەربگرێت، نەک بۆ کیمیا یان پزیشکی، چونکە بە کارەکەی خزمەتێکی گەورەی بە ئاشتیی جیهانی کردبوو لە ڕێگەی دابینکردنی ئاسایشی خۆراکەوە.
تەکنەلۆژیا سەرەکییەکانی شۆڕشی سەوز
سەرکەوتنی شۆڕشی سەوز تەنها بەند نەبوو لەسەر تۆوی نوێ، بەڵکو پشتگیری دەکرا لەلایەن پاکێجێکی تەواوی تەکنەلۆژییەوە کە دەبوو پێکەوە جێبەجێ بکرێن بۆ گەیشتن بە ئەوپەڕی بەرهەم. ئەم پاکێجە چوار توخمی سەرەکی لەخۆ دەگرت.
یەکەم، تۆوی بەربووم بەرز (HYVs): ئەمە دڵی شۆڕشەکە بوو، کە بریتی بوو لەو جۆرە گەنم و برنجانەی کە لە ڕووی بۆماوەییەوە دەستکاری کرابوون بۆ ئەوەی قەدێکی کورتیان هەبێت و وەڵامدانەوەیەکی باشیان بۆ پەین هەبێت.
دووەم، پەیینی کیمیایی: جۆرە نوێیەکان برسیی پەین بوون و بەبێ بڕێکی زۆر لە نیترۆجین و فۆسفۆر، توانای بەرهەمهێنانی بەرزیان نەبوو. ئەمە بووە هۆی زیادبوونێکی گەورە لە خواست و بەکارهێنانی پەینی دەستکرد لە ئاستی جیهانیدا.
سێیەم، سیستەمی ئاودێریی کۆنترۆڵکراو: تۆوە نوێیەکان پێویستییان بە دابینکردنی ئاوی بەردەوام و لە کاتی گونجاودا هەبوو. ئەمە حکومەتەکانی هاندا بۆ وەبەرهێنانێکی گەورە لە پڕۆژەکانی ئاودێریدا، وەک دروستکردنی بەنداو، کاناڵ، و لێدانی بیری ئیرتیوازی.
چوارەم، دەرمانی قڕکەر و گیای زیانبەخش: چاندنی یەک جۆر بەرهەم لە ڕووبەرێکی فراواندا سیستەمێکی لاوازی دروست دەکرد کە ئامادە بوو بۆ هێرشی ئافات و نەخۆشی. بۆیە، بەکارهێنانی دەرمانی قڕکەری کیمیایی بوو بە بەشێکی دانەبڕاو لە کشتوکاڵی نوێ. لەگەڵ ئەمانەشدا، میکانیکیکردنی کشتوکاڵ (بەکارهێنانی تراکتۆر و دوورەرەوە) ڕۆڵێکی گرنگی بینی لە بەڕێوەبردنی ئەم سیستەمە بەرهەمهێنەرە نوێیەدا.
یەکەم، تۆوی بەربووم بەرز (HYVs): ئەمە دڵی شۆڕشەکە بوو، کە بریتی بوو لەو جۆرە گەنم و برنجانەی کە لە ڕووی بۆماوەییەوە دەستکاری کرابوون بۆ ئەوەی قەدێکی کورتیان هەبێت و وەڵامدانەوەیەکی باشیان بۆ پەین هەبێت.
دووەم، پەیینی کیمیایی: جۆرە نوێیەکان برسیی پەین بوون و بەبێ بڕێکی زۆر لە نیترۆجین و فۆسفۆر، توانای بەرهەمهێنانی بەرزیان نەبوو. ئەمە بووە هۆی زیادبوونێکی گەورە لە خواست و بەکارهێنانی پەینی دەستکرد لە ئاستی جیهانیدا.
سێیەم، سیستەمی ئاودێریی کۆنترۆڵکراو: تۆوە نوێیەکان پێویستییان بە دابینکردنی ئاوی بەردەوام و لە کاتی گونجاودا هەبوو. ئەمە حکومەتەکانی هاندا بۆ وەبەرهێنانێکی گەورە لە پڕۆژەکانی ئاودێریدا، وەک دروستکردنی بەنداو، کاناڵ، و لێدانی بیری ئیرتیوازی.
چوارەم، دەرمانی قڕکەر و گیای زیانبەخش: چاندنی یەک جۆر بەرهەم لە ڕووبەرێکی فراواندا سیستەمێکی لاوازی دروست دەکرد کە ئامادە بوو بۆ هێرشی ئافات و نەخۆشی. بۆیە، بەکارهێنانی دەرمانی قڕکەری کیمیایی بوو بە بەشێکی دانەبڕاو لە کشتوکاڵی نوێ. لەگەڵ ئەمانەشدا، میکانیکیکردنی کشتوکاڵ (بەکارهێنانی تراکتۆر و دوورەرەوە) ڕۆڵێکی گرنگی بینی لە بەڕێوەبردنی ئەم سیستەمە بەرهەمهێنەرە نوێیەدا.
دەرەنجامە کۆمەڵایەتی-ئابووری و ژینگەییەکان
سەرەڕای سەرکەوتنە گەورەکانی لە زیادکردنی بەرهەمدا، شۆڕشی سەوز ڕەخنەی زۆری لێگیرا بەهۆی دەرەنجامە نەرێنییە درێژخایەنەکانییەوە. لە ڕووی ژینگەییەوە، بەکارهێنانی بەرفراوانی پەینی کیمیایی بووە هۆی پیسبوونی ئاوی ژێرزەوی و سەر زەوی (eutrophication) و تێکچوونی سیستەمی ئیکۆلۆژی. دەرمانی قڕکەر نەک تەنها ئافاتە زیانبەخشەکان، بەڵکو مێرووە سوودبەخشەکانیشی لەناوبرد و کاریگەری نەرێنی لەسەر زنجیرەی خۆراک هەبوو. پڕۆژە گەورەکانی ئاودێری بوونە هۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی و شۆراویی خاک. یەکێک لە گەورەترین زیانەکان بریتی بوو لە داخورانی بۆماوەیی (genetic erosion)؛ بەهۆی جەختکردنەوە لەسەر تەنها چەند جۆرێکی کەم و ستانداردی گەنم و برنج، هەزاران جۆری خۆماڵی و truyền thốngی دانەوێڵە کە بۆ چەندین سەدە لەگەڵ ژینگەی ناوچەکەدا خۆیان گونجاندبوو، پشتگوێ خران و لەناوچوون، ئەمەش هەمەجۆری بایۆلۆجی کشتوکاڵی خستە مەترسییەوە. لە ڕووی کۆمەڵایەتی-ئابوورییەوە، شۆڕشی سەوز بووە هۆی زیادبوونی نایەکسانی. جوتیارە دەوڵەمەند و خاوەن زەوییە گەورەکان توانای کڕینی پاکێجی تەکنەلۆژیی (تۆو، پەین، ئامێر) یان هەبوو و سوودمەندی سەرەکی بوون، لە کاتێکدا جوتیارە هەژار و بچووکەکان زۆرجار نەیانتوانی لەم ڕکابەرییەدا بمێننەوە، قەرزدار بوون و ناچار بوون زەوییەکانیان بفرۆشن و بەرەو شارەکان کۆچ بکەن. ئەمەش بووە هۆی گۆڕانکارییەکی قووڵ لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتیی لادێکاندا.
شۆڕشی هەمیشە سەوز
میراتی شۆڕشی سەوز ئاڵۆز و فرەڕەهەندە. لە لایەکەوە، بە بێ هیچ گومانێک، کارەساتێکی مرۆیی لە برسێتی ڕێگری لێکرد، نرخی خۆراکی لە جیهاندا دابەزاند، و بووە بناغەی گەشەی ئابووریی چەندین وڵاتی ئاسیایی. لە لایەکی ترەوە، کێشەی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی قووڵی دروست کرد کە تا ئەمڕۆش چارەسەرکردنیان ئاڵنگارییەکی گەورەیە. ئەمڕۆ، جیهان ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکی نوێ بووەتەوە: چۆن بتوانرێت خۆراک بۆ دانیشتووانێکی زیادبوو دابین بکرێت (کە پێشبینی دەکرێت تا ساڵی ٢٠٥٠ بگاتە نزیکەی ١٠ ملیار کەس) بەبێ ئەوەی زیانی زیاتر بە ژینگە بگەیەنرێت. وەڵامی ئەم پرسیارە لە چەمکی "شۆڕشی هەمیشە سەوز" (Evergreen Revolution)دا کورت دەکرێتەوە، زاراوەیەک کە لە لایەن م.س. سوامیناسانەوە داڕێژراوە. ئامانجی ئەم شۆڕشە نوێیە بریتییە لە زیادکردنی بەرهەمداری بە شێوازێکی بەردەوام (sustainable). ئەمە لەخۆ دەگرێت: بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای بایۆلۆجی و ئەندازیاریی بۆماوەیی بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی زیرەک کە بەرگەی وشکی و سوێری و نەخۆشی دەگرن و پێویستیان بە پەین و ئاوی کەمترە؛ جێبەجێکردنی کشتوکاڵی وردبین (precision agriculture) بۆ بەکارهێنانی ورد و بەپێی پێویستیی سەرچاوەکان؛ و تێکەڵکردنی زانستی نوێ لەگەڵ زانیاریی کشتوکاڵی truyền thống و ئیکۆلۆژی. شۆڕشی سەوز وانەیەکی گرنگی فێرکردین: چارەسەرە تەکنەلۆژییەکان دەتوانن دەستکەوتی گەورەیان هەبێت، بەڵام دەبێت بە وریاییەوە و بە لەبەرچاوگرتنی هەموو دەرەنجامە درێژخایەنەکان جێبەجێ بکرێن.
سەرچاوەکان
12 بینین
