کۆریا

ناساندن

نیمچەدوورگەی کۆریا یان نیمچەدوورگەی کۆری (بە ئینگلیزی: Korea، بە عەرەبی: شبه جزيرة كوريا) ناوچەیەکی نیمچە دوورگەییە لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. لە ساڵی ١٩٤٥ەوە لە هێڵی پانی ٣٨ـەوە دابەش بووە، کۆریای باکوور (کۆماری دیموکراتیکی گەلی کۆریای باکوور) نیوەی باکووری پێکدەهێنێت و کۆریای باشوور (کۆماری کۆریا) نیوەی باشووری پێکدەهێنێت. کۆریا پێکهاتووە لە نیمچە دوورگەی کۆریا و دوورگەی جیجو و چەند دوورگەیەکی بچووک لە نزیک نیمچە دوورگەکە. ئەم نیمچە دوورگەیە لە باکووری ڕۆژاواوە لەگەڵ چین و ڕووسیا تاوەکوو باکووری ڕۆژهەڵات هاوسنوورە. لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ژاپۆن بە گەرووی کۆریا و دەریای ژاپۆن (دەریای ڕۆژهەڵات) جیاکراوەتەوە.

لە نیوەی یەکەمی هەزارەی یەکەمدا، کۆریا لە نێوان سێ دەوڵەتدا دابەش بوو، گۆگوریۆ، بایکجە و سیلا، کە پێکەوە بە سێ شانشینی کۆریا ناسراون. لە نیوەی دووەمی هەزارەی یەکەمدا، سیلا شکستی بە بایکجە و گۆگوریۆ هێنا و داگیری کرد، ئەمەش بووە هۆی سەردەمی "سیلای یەکگرتوو". لەم نێوەندەدا، بالهای لە باکوور دروست بوو، جێگەی گۆگوریۆی پێشووی گرتەوە. لە کۆتاییدا سیلای یەکگرتوو بەهۆی شەڕی ناوخۆوە داڕما و بوو بە سێ دەوڵەتی جیاواز و سێ شانشینی دواتری هێنایە ئاراوە. لە کۆتایی هەزارەی یەکەمدا، گۆگوریۆ وەک گۆریۆ زیندوو بووەوە، کە دوو دەوڵەتی دیکەی شکست پێهێنا و نیمچەدوورگەی کۆریای وەک یەک دەوڵەتی خاوەن سەروەری یەکخست. لە دەوروبەری هەمان کاتدا، بالهای ڕووخا و دوا شازادەی جێنشینەکەی بەرەو باشوور هەڵهات بۆ گۆریۆ. کە دواتر ناوەکەی پەرەی سەند و بوو بە ناوی مۆدێرنی کۆریا، دەوڵەتێکی زۆر کولتووری بوو کە یەکەم جۆری جوڵاوی کانزای جیهانی لە ساڵی ١٢٣٤دا دروستکرد. بەڵام چەندین داگیرکاری لەلایەن ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکانەوە لە ماوەی سەدەی ١٣دا، میللەتەکەی زۆر لاواز کرد، کە لە کۆتاییدا دوای دەیان ساڵ شەڕکردن ڕازی بوو ببێتە دەوڵەتێکی ژێردەستەیی. دوای بەرخۆدانی سەربازی لە سەردەمی شا گۆنگمین، کۆتایی بە کاریگەریی سیاسی مەنگۆلەکان هێنرا لە گۆریۆ، بەڵام ململانێی سیاسی توندی بەدوای خۆیدا هێنا و لە کۆتاییدا گۆریۆ کەوتە ژێر کودەتایەکەوە بە سەرۆکایەتی جەنەڕاڵ یی سیۆنگ-گی، کە جۆسۆنی لە ١٧ی تەممووزی ١٣٩٢ دامەزراند.

٢٠٠ ساڵی یەکەمی سەردەمی جۆسۆن ئاشتییەکی ڕێژەیی بەخۆیەوە بینی. لەم ماوەیەدا ئەلفوبێی کۆری لەلایەن سێجۆنگی گەورەوە لە سەدەی پازدەهەمدا دروستکرا و کاریگەری کۆنفۆشیۆسیزم زیاتر بوو. دوای شکستی شانشینی چینگ لە یەکەم جەنگی چین و ژاپۆن کۆریای باشوور لە ژێر دەسەڵاتی چین دوورخرایەوە و دواتر گۆجۆنگی کۆریا لە ساڵی ١٨٩٧ ئیمپراتۆریەتی کۆریای ڕاگەیاند. سەرکەوتنی چاوەڕواننەکراوی ژاپۆن لە جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن بووە هۆی ئەوەی ژاپۆن هیچ ڕکابەرێکی دیکەی لە ناوچەکەدا نەمێنێت. دواتر ئیمپراتۆریەتی کۆریا لە ١٧ی تشرینی دووەمی ١٩٠٥ بوو بە پارێزگاری ژاپۆن، دواتر لە ٢٢ی ئابی ١٩١٠ لەلایەن ژاپۆنەوە داگیر کرا، تا ئەوکاتەی ژاپۆن دەستبەرداری کۆنترۆڵی کۆریا بوو لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥ و بە فەرمی خۆی ڕادەستی هاوپەیمانان کرد، لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا ڕێککەوتبوون لەسەر دابەشکردنی کۆریا بە درێژایی هاوتەریبی ٣٨، سۆڤیەتەکان باکووریان داگیرکردبوو و ئەمریکییەکان باشووریان داگیرکردبوو. ئەم هەلومەرجە بوونە هەوێنی دابەشبوونی کۆریا لە لایەن ئەو دوو زلهێزەی کە دوو ئایدۆلۆژیای جیاوازیان هەبوو، کە بەهۆی بێتوانایییان لە ڕێککەوتن لەسەر مەرجەکانی سەربەخۆیی کۆریا بووە هۆی خراپتربوونی دۆخەکە. حکوومەتی ئیلهامبەخشی کۆمۆنیستەکان لە باکوور پشتگیری لە یەکێتیی سۆڤیەت وەرگرت وەک دژایەتی حکوومەتی لایەنگری ڕۆژاوای باشوور، ئەمەش بووە هۆی دابەشبوونی کۆریا بۆ دوو دەوڵەتی خاوەن سەروەری لە ساڵی ١٩٤٨دا: کۆریای باکوور و کۆریای باشوور. گرژییەکانی نێوان ئەو دووانە بووە هۆی سەرهەڵدانی جەنگی کۆریا لە ساڵی ١٩٥٠. بە بەشداریکردنی سەربازە بیانییەکان، شەڕەکە لە ساڵی ١٩٥٣ بە چەقبەستوویی کۆتایی هات، بەڵام بەبێ پەیماننامەی ئاشتیی فەرمی. لەوساوە هەردوو حکوومەتی دوو کۆریا بەردەوامن لە بانگەشەی ئەوە کە تاکە حکوومەتی شەرعی ناوچەکەن.

جوگرافیا

کۆریا پێکهاتووە لە نیمچە دوورگەیەک و دوورگەکانی نزیک کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. نیمچە دوورگەکە بەرەو باشوور درێژ دەبێتەوە بۆ ماوەی نزیکەی ١١٠٠ کم لە کیشوەری ئاسیا بۆ زەریای هێمن و لە ڕۆژهەڵاتەوە بە دەریای ژاپۆن و لە ڕۆژاوا بە دەریای زەرد دەورە دراوە، لە باکووری ڕۆژاوا ڕووباری ئەمنۆک کۆریا لە چین جیا دەکاتەوە و لە باکووری ڕۆژهەڵات ڕووباری دومان لە چین و ڕووسیا جیای دەکاتەوە. دوورگە دیارەکان بریتین لە دوورگەی جیجو و دوورگەی ئولیونگ و دۆکدۆ.

بەشی باشوور و ڕۆژاوای نیمچە دوورگەکە دەشتێکی باش گەشەسەندوویان هەیە، بەشی ڕۆژهەڵات و باکووریش شاخاوییە. بەرزترین شاخ لە کۆریا چیای پاکتویە (٢٧٤٤ م)، درێژکراوەی باشووری چیای پاکتو بەرزاییەکە بە ناوی بەرزاییەکانی گەیما. ئەم بەرزاییە بە شێوەیەکی سەرەکی لە سەردەمی ئۆرۆجینی سینۆزۆیکدا بەرز بووەتەوە و بەشێکی بە ماددەی گڕکانەکان داپۆشراوە. لە باشووری گەیما گۆون، شاخە بەرزەکان یەک لە دوای یەک بە درێژایی کەنارەکانی ڕۆژهەڵاتی نیمچە دوورگەکە هەڵکەوتوون. ئەم زنجیرە شاخە ناوی (Baekdudaegan)ـە. هەندێک لە شاخە گرنگەکان بریتین لە چیای سۆبایک یان سۆباێکسان (١٤٣٩م)، چیای کومگانگ (١٦٣٨م)، چیای سیۆراک (١٧٠٨م)، چیای تایباک (١٥٦٧م) و چیای جیری (١٩١٥م).

بە پێچەوانەی زۆربەی شاخە کۆنەکانی سەر وشکانی، زۆرێک لە دوورگە گرنگەکان لە کۆریا بەهۆی چالاکیی گڕکانەکانەوە لە ئۆرۆجینی سینۆزۆیکدا دروست بوون. دوورگەی جیجو دەکەوێتە کەنارەکانی باشوور، دوورگەیەکی گەورەی گڕکانە کە چیای سەرەکییەکەی چیای هالا یان هالاسان (١٩٥٠ م) بەرزترینە لە کۆریای باشوور. دوورگەی ئولیونگیش دوورگەیەکی گڕکانە لە دەریای ژاپۆن.

لەبەر ئەوەی ناوچە شاخاوییەکان زیاتر لە بەشی ڕۆژهەڵاتی نیمچە دوورگەکەدایە، ڕووبارە سەرەکییەکان زیاتر بەرەو ڕۆژاوا دەڕژێن. هەروەها ڕووباری ناکدۆنگ و سیۆمجین کە بەرەو باشوور دەڕژێن. ئەو ڕووبارە گرنگانەی کە بەرەو ڕۆژاوا دەڕۆن بریتین لە ڕووباری ئەمنۆک، ڕووباری چۆنگچۆن، ڕووباری تادۆنگ، ڕووباری هان، ڕووباری گیوم و ڕووباری یۆنگسان. ئەم ڕووبارانە دەشتی لافاوێکی فراوانیان هەیە و ژینگەیەکی باش بۆ چاندنی برنج دابین دەکەن.

کەشوهەوا

کۆریا کەشوهەوایەکی مامناوەندی هەیە و بە بەراورد بە وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا گەردەلوولەکانی کەمترن. بەهۆی پێگەی نیمچە دوورگەکەوە، کەشوهەوایەکی ناوازەی هەیە کە لە باکووری سیبیریا و لە ڕۆژهەڵاتەوە زەریای هێمن و لە ڕۆژاواش ماوەی ئۆراسیای لەسەرە. نیمچە دوورگەکە چوار وەرزی جیاوازی هەیە: بەهار، هاوین، پاییز و زستان. لە بەهاردا لەگەڵ لاوازبوونی کاریگەرییەکانی سیبیریا، پلەکانی گەرما دەست دەکەن بە بەرزبوونەوە لە کاتێکدا پەستانی بەرز دەست دەکات بە دوورکەوتنەوە. 

لە مانگی حوزەیران لە سەرەتای هاویندا، بەهۆی هەوای سارد و تەڕ لە دەریای ئۆخۆتسک و هەوای گەرم و شێدار لە زەریای هێمن کە یەکدەگرنەوە، بارانێکی زۆر دەبارێت. کاتێک ئەم بەرانە یەکدەگرنەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی کە پێی دەوترێت وەرزی بارانبارین و زۆرجار ڕۆژانی هەور دروست دەبێت لەگەڵ بارانبارین، کە هەندێکجار زۆر قورسە. بای گەرم و شێدار لە باشووری ڕۆژاواوە دەفڕێت و دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی شێ و ئەمەش بە ناوەڕاستی هاوین ناسراوە؛ پلەکانی گەرما دەتوانن ڕۆژانە لەم کاتەی ساڵدا لە ٣٠ پلەی سەدی زیاتر بن. بەگشتی پەستانی بەرز لە پاییزدا بە شێوەیەکی زۆر زاڵە و دەبێتە هۆی ئەوەی کە بارودۆخێکی ڕوون ڕووبدات. جگە لەوەش پلەکانی گەرما بەرز دەمێننەوە بەڵام شێ تاڕادەیەک نزم دەبێتەوە.

کەشوهەوا لە زستاندا تادێت سیبیریا زاڵ دەبێت و ڕژێمی جێت زیاتر بەرەو باشوور دەڕوات و دەبێتە هۆی دابەزینی پلەی گەرمی. ئەم وەرزە تاڕادەیەک وشکە و هەندێک بەفر دەبارێت.

ژینگە

ژیانی ئاژەڵانی نیمچە دوورگەی کۆریا ژمارەیەکی بەرچاو لە جۆرەکانی باڵندە و ماسییە ڕەسەنەکانی ئاوی شیرین لەخۆدەگرێت. جۆرە ڕەسەنەکانی نیمچە دوورگەی کۆریا بریتین لە هاری کۆری، ئاسکی ئاوی کۆری، مشکی مەیدانیی کۆری، چۆلەکە قاوەیی کۆری، سنەوبەری کۆری و سپروسی کۆری. ناوچەی بێ سەربازی کۆریا (DMZ) بە دارستان و تاڵاوە سروشتییەکانیەوە شوێنێکی ناوازەی جۆراوجۆری زیندووە، کە هەشتا و دوو جۆری مەترسیدار لەخۆدەگرێت. لە ماوەیەکی کۆندا کۆریا میوانداری زۆرێک لە پڵنگەکانی سیبیریای دەکرد، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە بەهۆی پڵنگەکانەوە کوژران، پڵنگەکان لە شانشینی جۆسۆن کوژران و پڵنگەکانی سیبیریا لە کۆریای باشوور لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ژاپۆن لەناوچوون. پشتڕاست کراوەتەوە کە پڵنگەکانی سیبیریا ئێستا تەنها لە لای کۆریای باکوورن. هەروەها نزیکەی ٣٠٣٤ جۆری ڕووەک لە سەرانسەری نیمچە دوورگەکەدا هەن.

دیمۆگرافی

ژمارەی دانیشتووانی کۆریاکان نزیکەی ٧٦ ملیۆن کەسە (کۆریای باکوور: ٢٥ ملیۆن، کۆریای باشوور: ٥١ ملیۆن). کۆریا بە شێوەیەکی سەرەکی دانیشتووانەکەی گرووپێکی نەتەوەیی زۆر هاوچەشنن، کۆرییەکان، کە بە زمانی کۆری قسە دەکەن. هەروەها ژمارەی ئەو بیانانەی کە لە کۆریا دەژین لە کۆتایی سەدەی بیستەمەوە بە شێوەیەکی بەردەوام زیادی کردووە، بە تایبەتی لە کۆریای باشوور کە زیاتر لە یەک ملیۆن بیانی تێیدا نیشتەجێن. کۆمەڵگەی بچووکی چینی و ژاپۆنی نەتەوەیی لە کۆریای باکووریشدا دەبینرێن. 

زمان

زمانی کۆری زمانی فەرمی هەردوو کۆریای باکوور و باشوورە، و (لەگەڵ زمانی ماندارین) لە پارێزگای خۆسەری کۆری یانبیان لە پارێزگای جیلین لە چین. لە سەرانسەری جیهاندا تا ٨٠ ملیۆن قسەکەری زمانی کۆری هەیە. کۆریای باشوور نزیکەی ٥٠ ملیۆن قسەکەری هەیە لە کاتێکدا کۆریای باکوور نزیکەی ٢٥ ملیۆن قسەکەری هەیە. گرووپە گەورەکانی تری قسەکەرانی کۆریایی لە ڕێگەی ڕەوەندی کۆریاوە لە چین، ئەمریکا، ژاپۆن، یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو و شوێنەکانی تر دەبینرێن.

زمانی کۆری مۆدێرن نزیکەی تەنیا بە ڕێنووسی ئەلفوبێی کۆری (کە لە کۆریای باشوور بە هانگول و لە چین و کۆریای باکوور بە چۆسونگول ناسراوە) نووسراوە، کە لە سەدەی پازدەهەمدا داهێنراوە. کۆری هەندێک جار بە زیادکردنی هەندێک پیتی چینی دەنووسرێت کە پێیان دەوترێت هانجا؛ بەڵام ئەمە تەنها ناوبەناو لەم سەردەمەدا دەبینرێت.

پەروەردە

سیستەمی قوتابخانە مۆدێرنەکانی کۆریای باشوور لە شەش ساڵ لە قۆناغی سەرەتایی و سێ ساڵ لە قۆناغی ناوەندی و سێ ساڵ لە قۆناغی ئامادەیی پێکدێت. پێویستە خوێندکاران بچنە قۆناغی سەرەتایی و ناوەندی، و پێویست ناکات پارەی خوێندن بدەن، تەنها پارەیەکی کەم نەبێت کە پێی دەوترێت "کرێی پشتگیری ئۆپەراسیۆنی قوتابخانە" کە لە قوتابخانەیەکەوە بۆ قوتابخانەیەکی تر جیاوازە. پرۆگرامی هەڵسەنگاندنی نێودەوڵەتی خوێندکاران کە لەلایەن ڕێکخراوی OECD ڕێکدەخرێت، پەروەردەی زانستی کۆریای باشوور وەک سێیەم باشترین لە جیهاندا ڕیزبەندی دەکات و بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزە.

کۆریای باشوور لە ئاستی بیرکاری و ئەدەبیاتدا پلەی دووەمی هەیە و لە چارەسەرکردنی کێشەکان پلەی یەکەمی بەدەستهێناوە. هەرچەندە خوێندکارانی کۆریای باشوور زۆرجار پلەی بەرزیان هەیە لە هەڵسەنگاندنە بەراوردکارییە نێودەوڵەتییەکان، بەڵام سیستەمی پەروەردە ڕەخنەی زۆری لێدەگیرێت کە زۆر جەخت لەسەر فێربوونی پاسیڤ و لەبیرکردن دەکاتەوە. سیستەمی پەروەردەی کۆریای باشوور بە بەراورد لەگەڵ هاوتاکانی لە زۆربەی کۆمەڵگاکانی ڕۆژاوادا تا ڕادەیەک توند و پێکهاتەدارە.

سیستەمی پەروەردەی کۆریای باکوور بە پلەی یەکەم لە خوێندنی گشتگیر و لەلایەن حکوومەتەوە پێکدێت کە لەلایەن حکوومەتەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت. ڕێژەی خوێندەواری نیشتمانی بۆ هاووڵاتیانی تەمەن ١٥ ساڵ و سەرووتر لە سەدا ٩٩ زیاترە. منداڵان ساڵێک لە باخچەی ساوایان و چوار ساڵ خوێندنی سەرەتایی و شەش ساڵ خوێندنی ناوەندی و پاشان دەچنە زانکۆکان. بەناوبانگترین زانکۆ زانکۆی کیم ئیل سونگە. زانکۆ دیارەکانی دیکە بریتین لە زانکۆی تەکنەلۆژیای کیم چایک کە گرنگی بە زانستی کۆمپیوتەر دەدات، زانکۆی پیۆنگیانگ بۆ توێژینەوەی دەرەکی، کە ڕاهێنان بە دیپلۆماتکارانی ئاستی کارکردن و بەرپرسانی بازرگانی دەکات، و زانکۆی پەروەردەی کیم هیۆنگ جیک کە ڕاهێنان بە مامۆستایان دەکات.

بەراوردکردنی هەردوو وڵاتی کۆریا

نیشاندەر	کۆریای باکوور	کۆریای باشوور
ئاڵا
نیشانە
پایتەخت	پیۆنگ یانگ	سیئۆل
زمانە فەرمییەکان	کۆری
حکوومەت	دەوڵەتی تاک حیزبی - دیکتاتۆریی خێزان	دیموکراسی نوێنەرایەتی سیستەمی سەرۆکایەتی
سەرکردە	سکرتێری گشتی پارتی کرێکارانی کۆریا	سەرۆکی کۆریای باشوور
ڕاگەیاندنی فەرمی	٩ی ئەیلوولی ١٩٤٨	١٥ی ئابی ١٩٤٨
ناوچە	١٢٠,٥٤٠ کم ٢	١٠٠,٢١٠  کم ٢
کۆی گشتی بەرهەمی ناوخۆیی	٤٠ ملیار دۆلار	١,٧ تریلیۆن دۆلار
دراو	وۆنی گەلی کۆریا (نیشانەی: ₩، KPW)	وۆنی کۆماری کۆریا (₩, KRW)
کۆدی پەیوەندیکردن	+850	+82
ئینتەرنێت TLD	.kp	.kr
کارمەندانی سەربازی چالاک	١,١٠٦,٠٠٠	٦٣٩ هەزار
خەرجییە سەربازییەکان (٢٠١٠/٢٠١٢)	١٠ ملیار دۆلار	٣٠ ملیار دۆلار

سەرچاوەکان

1. "Gutenberg Bible". British Library. The British Library Board. Retrieved 19 August 2016.
2. "Korea, 1000–1400 A.D. | Chronology | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art". The Met's Heilbrunn Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. Retrieved 19 August 2016.
3. "Korean Classics". Library of Congress Asian Collections: 2007 Illustrated Guide. Library of Congress. 2007. Retrieved 19 December 2018.
4. "Korean Metal Movable Type". World Treasures: Beginnings. Library of Congress. 29 July 2010. Retrieved 19 December 2018.
5. "Korean". Oxford English Dictionary. Retrieved 20 December 2013.
6. "Movable type". Oxford Reference. Oxford University Press. Retrieved 19 December 2018.
7. "youtube on 'Korea? Corea?'". YouTube. Archived from the original on 11 December 2021.
8. Baxter, William & al. "Baxter–Sagart Old Chinese Reconstruction Archived 27 September 2013 at the Wayback Machine", pp. 43, 58 & 80. 20 February 2011. Retrieved 20 December 2013.
9. Castello-Cortes 1996, p. 498, South Korea.
10. Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne (1 January 2013). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Cengage Learning. ISBN 978-1285528670.
11. Haw, Stephen G. (2006). Marco Polo's China: A Venetian in the Realm of Khubilai Khan. Routledge. pp. 4–5. ISBN 9781134275427. Retrieved 29 September 2017.
12. Till, Geoffrey; Bratton, Patrick (2012). Sea Power and the Asia-Pacific: The Triumph of Neptune?. Routledge. p. 145. ISBN 9781136627248. Retrieved 29 September 2017.