ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا ئیمپراتۆریەتێک بوو و قۆناغی کۆتایی دەسەڵاتی پاشایەتی ڕووسیا بوو لە ساڵی ١٧٢١ تا ١٩١٧، فەرمانڕەوایی بەشێکی زۆری ئۆراسیای دەکرد. دوای پەیماننامەی نیستاد کە کۆتایی بە جەنگی گەورەی باکوور هێنا، شوێنی تزاری ڕووسیای گرتەوە. سەرهەڵدانی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا هاوکات بوو لەگەڵ دابەزینی زلهێزە ڕکابەرەکانی دراوسێ: ئیمپراتۆریەتی سوید، کۆمۆنوێڵتی پۆڵەندا-لیتوانیا، ئێرانی قاجار، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و چین چینگ. هەروەها لە ئەمریکای باکوور کۆلۆنیەکانی بەدەستەوە بوو. حوکمڕانی ١٢٥.٦ ملیۆن کەسی کردووە لە سەرژمێری ساڵی ١٨٩٧ی ڕووسیا، کە تاکە سەرژمێرییە کە لە ماوەی تەواوی سەردەمی ئیمپراتۆریەتدا ئەنجامدراوە. بەهۆی پانتایی جوگرافیای لە سێ کیشوەردا لە لوتکەدا، هەمەجۆریی گەورەی نەتەوەیی، زمانەوانی، ئایینی و ئابووریی تێدابووە.
| پایتەخت |
سانت پترسبۆرگ (١٧٢١-١٧٢٨؛ ١٧٣٠-١٩١٧) مۆسکۆ (١٧٢٨-١٧٣٠) |
| گەورەترین شار | سانت پترسبۆرگ |
| حکوومەت |
پاشایەتی ڕەهای یەکگرتوو (١٧٢١-١٩٠٦) پاشایەتی نیمچە دەستووری پەرلەمانی یەکگرتوو (١٩٠٦-١٩١٧) |
| ئیمپراتۆر |
پیتەری یەکەم (یەکەم): لە ١٧٢١ بۆ ١٧٢٥ نیکۆلاسی دووەم (کۆتا): لە ١٨٩٤ بۆ ١٩١٧ |
| ڕووبەر | ٢٢,٨٠٠,٠٠٠ کیلۆمەتری دووجا |
| دراو | ڕۆبڵی ڕووسی |
لە سەدەی ١٠-١٧، خاکەکە لەلایەن چینێکی ئاغای ناسراو بە بۆیارەکان بەڕێوەدەبرا، کە لە سەرووی ئەوانەوە تزارێک بوو (دواتر وەک "ئیمپراتۆری هەموو ڕووسەکان" وەرگیرا). زەمینەی دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لەلایەن ئیڤانی سێیەم (١٤٦٢-١٥٠٥)ـەوە دانرا: ئەو خاکی دەوڵەتی ڕووسیای سێ هێندە کرد و بناغەکەی دانا، کرێملینی مۆسکۆی نۆژەنکردەوە و کۆتایی بە باڵادەستی هۆردی زێڕین هێنا. لە ساڵی ١٧٢١ تا ساڵی ١٧٦٢، ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لەلایەن ماڵی ڕۆمانۆڤەوە بەڕێوەدەبرا؛ دواتر لقی ڕۆمانۆڤی هێڵی دایک و هێڵی باوکی ئەڵمانی، ماڵی هۆڵشتاین-گۆتۆرپ-ڕۆمانۆڤ، لە ساڵی ١٧٦٢ تا ١٩١٧ حوکمڕانی کرد. لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا خاکی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لە زەریای جەمسەری باکوورەوە تا دەریای ڕەش لە باشوورەوە درێژبووەوە و لە ڕۆژاوا لە دەریای باڵتیکەوە تا ئەلاسکا، هاوایی، و کالیفۆرنیا لە ڕۆژهەڵات درێژ دەبوویەوە. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، کۆنترۆڵی خۆی بەسەر زۆربەی ئاسیای ناوەڕاست و بەشێک لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا فراوانتر کرد. ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لە دۆخێکی مەترسیداردا هاتە ناو سەدەی بیستەمەوە. برسێتییەکی وێرانکەر لە ساڵانی ١٨٩١-١٨٩٢، ملیۆنان کەسی لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا کوشت کە بووە هۆی ناڕەزایی لەنێو دانیشتووانەکەدا. جگە لەوەش ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا دوا دەسەڵاتی پاشایەتی ڕەها بوو کە مابووەوەلە ئەورووپا لەو کاتەدا کە ڕۆڵی هەبوو لە توندڕەوبوونی خێرای سیاسەتی ڕووسیا. لەم ماوەیەدا کۆمۆنیزم لە نێو لایەنە بەلشەفییەکان و مێنشەفییەکان و هەروەها لە نێو خەڵکی گشتیدا قبووڵکردنی پەیدا دەکرد. لە ساڵی ١٩٠٥ ڕووسیا شۆڕشێکی بەخۆیەوە بینی کە تیایدا تزار نیکۆلاسی دووەم مۆڵەتی دروستکردنی پەرلەمانێکی دا بەناوی دوما، هەرچەندە هێشتا دەسەڵاتی سیاسی ڕەهای پاراستبوو بۆ خۆی. کاتێک ڕووسیا لە لایەن هاوپەیمانانەوە هاتە ناو جەنگی جیهانیی یەکەمەوە تووشی زنجیرەیەک شکست بوو کە زیاتر دانیشتووانەکەی لە دژی ئیمپراتۆریەت و تزار هان دا. لە ساڵی ١٩١٧دا نائارامییەکی جەماوەری لە نێوان دانیشتووان و یاخیبوونەکانی ناو سوپاکە بووە هۆی ئەوەی سەرکردەکانی ڕووسیا فشاریان خستە سەر تزار نیکۆلاس بۆ ئەوەی دەستبەرداری دەسەڵات بێت، کە بە شۆڕشی شوبات ناسرا. دوای دەستلەکارکێشانەوەی، حکوومەتی کاتیی ڕووسیا پێکهێنرا و کۆماری ڕووسیا دروست کرا. حکوومەتی ڕووسیا سەرەڕای ئەوەی گشتگیر بوو بۆ بەشداریکردنی زیاتر، بەردەوامبوونی لە بەشداریکردنی ڕووسیا لە جەنگدا هەڵبژارد. ئەم بڕیارە لەگەڵ کەمیی خۆراکدا بووە هۆی خۆپیشاندانی جەماوەری دژی حکوومەت لە مانگی تەممووزدا. حکوومەتی کاتیی ڕووسیا لە شۆڕشی تشرینی یەکەمدا لەلایەن بەلشەفیکەکانەوە ڕووخێنرا و بە پەیمانی برێست-لیتۆڤسک کۆتاییان بە بەشداریکردنی ڕووسیا لە جەنگی جیهانیدا هێنا. شۆڕشی ڕووسیا بووە هۆی کۆتاییهاتنی نزیکەی دوو سەدە حوکمڕانی ئیمپراتۆری، ئەمەش وایکرد ڕووسیا ببێتە یەکێک لەو چوار ئیمپراتۆریەتە کیشوەرییەی کە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم ڕووخا، لەگەڵ ئەڵمانیا و نەمسا-مەجارستان و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی.
مێژوو
پیتەری یەکەم (١٦٨٢-١٧٢٥) چەندین شەڕی کرد و ئیمپراتۆریەتییەکەی فراوانتر کرد بۆ ئەوەی ببێتە زلهێزێکی گەورەی ئەورووپا. لە ماوەی حوکمڕانیدا پایتەختی ڕووسیای لە مۆسکۆوە گواستەوە بۆ شاری نوێی سانت پترسبۆرگ کە تا ڕادەیەکی زۆر بەپێی دیزاینەکانی جیهانی ڕۆژاوا دروستکرابوو؛ هەروەها سەرکردایەتی شۆڕشێکی کولتووری کرد کە بەشێک لە داب و نەریتە کۆمەڵایەتی-سیاسییە نەریتخوازەکان و سەدەی ناوەڕاستی بە سیستەمێکی مۆدێرن و زانستی و عەقڵانی و ڕۆژاوایی گۆڕی. کاترینی گەورە (١٧٦٢-١٧٩٦) سەرۆکایەتی سەردەمێکی زێڕینی کرد: دەوڵەتی ڕووسیای بە داگیرکردن و کۆلۆنیالیزم و دیپلۆماسی فراوانتر کرد، لە هەمان کاتدا درێژەی بە سیاسەتی مۆدێرنیزاسیۆنی پیتەری یەکەم دا بەرەو مۆدێلێکی ڕۆژاوایی. ئەلێکساندەری یەکەم (١٨٠١-١٨٢٥) ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە شکستپێهێنانی خواستە سەربازییەکانی ناپلیۆن و دواتر پێکهێنانی هاوپەیمانی پیرۆز، کە ئامانجی کۆنتڕۆڵکردنی سەرهەڵدانی عەلمانی و لیبرالیزم بوو لە سەرانسەری ئەورووپا. ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا زیاتر فراوان بوو بۆ ڕۆژاوا و باشوور و ڕۆژهەڵات و لە هەمان کاتدا خۆی وەک یەکێک لە بەهێزترین زلهێزەکانی ئەورووپا جێگیر کرد. سەرکەوتنەکانی لە شەڕەکانی ڕووسیا-تورکیا دواتر شکست لە جەنگی کریمیا (١٨٥٣-١٨٥٦) پشکنینیان بۆ کرا و بووە هۆی قۆناغێکی چاکسازی و فراوانبوونی چڕتر بۆ ئاسیای ناوەڕاست. ئەسکەندەری دووەم (١٨٥٥-١٨٨١) دەستی بە چەندین چاکسازی کرد و سیاسەتی فەرمیی ئەو بەرپرسیارێتی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیای لەخۆگرتبوو بەرانبەر بە پاراستنی مەسیحییە ئۆرتۆدۆکسەکانی ڕۆژهەڵات کە لەناو خاکەکانی ئەورووپادا کە لەلایەن عوسمانییەکانەوە دەژیان؛ ئەمە یەکێک بوو لەو هۆکارانەی کە دواتر بووە هۆی ئەوەی ڕووسیا بچێتە ناو جەنگی جیهانیی یەکەمەوە لەلایەن زلهێزە هاوپەیمانەکان لە دژی زلهێزە ناوەندییەکان.
دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی بەلشەفییەکان بووە هۆی شەڕی ناوخۆی ڕووسیا. سوپای سپی بەرەیەکی یەکگرتوو نەبوو و کۆی دوژمنانی بەلشەفییەکانی لە هەردوو لای چەپ و ڕاست پێکهاتبوو. لە ساڵی ١٩١٨ بەلشەفییەکان بنەماڵەی ڕۆمانۆڤیان لە سێدارە دا و کۆتایی بە زیاتر لە سێ سەدە لە دەسەڵاتی ڕۆمانۆڤ هات. دوای ئەوەی لە شەڕی ناوخۆی ڕووسیا لە ساڵانی ١٩٢٢-١٩٢٣ بە سەرکەوتوویی دەرچوون، بەلشەفییەکان یەکێتیی سۆڤیەتیان لە سەرانسەری زۆربەی خاکی ئیمپراتۆریەتی پێشووی ڕووسیادا دامەزراند.
جوگرافیا و کۆمەڵگە
لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا خاکی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا لە زەریای جەمسەری باکوورەوە تا دەریای ڕەش لە باشوورەوە درێژبووەوە و لە ڕۆژاوا لە دەریای باڵتیکەوە تا ئەلاسکا، هاوایی، و کالیفۆرنیا لە ڕۆژهەڵات درێژ دەبوویەوە.
زۆربەی فراوانبوونی ڕووسیا لە سەدەی ١٧دا ڕوویدا، کە بە یەکەم کۆلۆنیکردنی ڕووسیا لە زەریای هێمن، شەڕی ڕووسیا-پۆڵەندا (١٦٥٤-١٦٦٧) گەیشتە لوتکە، کە بووە هۆی یەکخستنی ئۆکرانیای کەناری چەپ و داگیرکردنی سیبیریا لەلایەن ڕووسیا. پۆڵەندا لە سەردەمی ١٧٧٢-١٨١٥ لەلایەن سێ دراوسێکەیەوە دابەشکرا، بەشێکی زۆری زەوی و دانیشتووانەکەی لە ژێر دەسەڵاتی ڕووسیادا گیرا. زۆربەی گەشەی ئیمپراتۆریەتەکە لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە بەدەستهێنانی خاکەوە لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە باشووری سیبیریا سەرچاوەی گرتووە. تا ساڵی ١٧٩٥، دوای دابەشبوونی پۆڵەندا، ڕووسیا بووە پڕ دانیشتووترین دەوڵەت لە ئەورووپا.
لە ساڵانی ١٨٥٤-١٨٥٥، ڕووسیا لە شەڕی کریمیادا شەڕی بەریتانیا و فەرەنسا و تورکیای کرد، کە بووە هۆی دۆڕانی ڕووسیا. شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نیمچەدوورگەی کریمە و تا ڕادەیەکی کەمتر لە باڵتیک لە کاتی شەڕی ئالاند ڕوویدا. ڕووسیا بەهۆی ئەوەی ڕۆڵێکی گەورەی لە شکستی ناپلیۆندا بینیوە، لە ڕووی سەربازییەوە وەک نەدۆڕاو سەیر دەکرا، بەڵام لە بەرانبەر هاوپەیمانییەکی زلهێزەکانی ئەورووپادا، ئەو پێچەوانەبوونەوەیەی لەسەر زەوی و دەریا تووشی بوو، لاوازی ڕژێمی ئیمپراتۆر نیکۆلاسی یەکەمی ئاشکرا کرد. کاتێک ئیمپراتۆر ئەسکەندەری دووەم لە ساڵی ١٨٥٥دا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی، خواستی چاکسازی بەربڵاو بوو. بزووتنەوەیەکی مرۆیی گەشەسەندوو هێرشی کردە سەر کۆیلایەتی. لە ساڵی ١٨٥٩دا زیاتر لە ٢٣ ملیۆن کۆیلە لە بارودۆخی ژیانی ئاسایی خراپدا بوون. ئەسکەندەری دووەم بڕیاریدا کۆیلایەتی لە سەرەوە هەڵبوەشێنێتەوە.
چاکسازی ئازادیخوازی ساڵی ١٨٦١ کە کۆیلەکانی ئازاد کرد، تاکە گرنگترین ڕووداو بوو لە مێژووی سەدەی نۆزدەهەمی ڕووسیادا، و سەرەتای کۆتاییهاتنی قۆرخکاری ئەرستۆکراسی زەویدار بوو لەسەر دەسەڵات. ساڵانی ١٨٦٠ چاکسازیی ئابووریی کۆمەڵایەتی زیاتری بەخۆیەوە بینی بۆ ڕوونکردنەوەی هەڵوێستی حکوومەتی ڕووسیا سەبارەت بە مافی خاوەندارێتی. ئازادیی دابینکردنی هێزی کاری ئازادی بۆ شارەکان هێنا، پیشەسازی هان دا؛ و چینی ناوەڕاست لە ژمارە و کاریگەریدا گەشەی کرد. بەڵام کۆڵبەرە ئازادکراوەکان لەبری ئەوەی زەوییەکانیان بە دیاری وەربگرن، دەبوو باجی تایبەتی تەمەنیان بدەنە حکوومەت، هەموو ئەو موڵکانەی کە ڕادەستی کۆڵبەران کرابوون، بەکۆمەڵ لەلایەن میرەوە خاوەندارێتی دەکران. هەرچەندە کۆیلایەتی هەڵوەشایەوە، هەڵوەشاندنەوەی بە مەرجی نالەبار بۆ جووتیاران بەدەست هات، بەڵام گرژییە شۆڕشگێڕییەکان کەم نەبووەوە.
لە کۆتاییەکانی حەفتاکانی سەدەی ١٩ جارێکی تر ڕووسیا و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە باڵکان ڕووبەڕووی یەکتربوونەوە. لە ساڵی ١٨٧٥ تا ١٨٧٧ قەیرانی بەڵکان توندتر بوو، بە یاخیبوون لە دەسەڵاتی عوسمانی لەلایەن نەتەوە جیاوازەکانی سلاڤی کە تورکەکانی عوسمانی لە سەدەی ١٦ەوە لەو ناوچەدا زاڵ بوون. ئەمەش وەک مەترسییەکی سیاسی لە ڕووسیا سەیر دەکرا، کە بە هەمان شێوە موسڵمانەکانی لە ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز سەرکوت کردبوو. ڕای ناسیۆنالیستی ڕووسیا بە پاڵپشتیکردنی بۆ ڕزگارکردنی مەسیحییەکانی بەڵکان لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی و سەربەخۆکردنی بولگاریا و سربیا، بوو بە فاکتەری سەرەکی ناوخۆیی. لە سەرەتای ساڵی ١٨٧٧دا، ڕووسیا بەناوی هێزە خۆبەخشەکانی سربیا و ڕووسیا دەستوەردانی کرد، کە بووە هۆی شەڕی ڕووسیا-تورکیا (١٨٧٧-١٨٧٨). لە ماوەی یەک ساڵدا سەربازانی ڕووسیا لە ئیستەنبووڵ نزیک بوون و عوسمانییەکان خۆیان ڕادەست کرد. دیپلۆماتکار و ژەنەڕاڵە ناسیۆنالیستەکانی ڕووسیا، ئەسکەندەری دووەمیان ڕازی کرد کە عوسمانییەکان ناچار بکات پەیماننامەی سان ستیفانۆ لە مانگی ئازاری ساڵی ١٨٧٨ واژۆ بکەن، بەمەش بولگاریایەکی گەورە و سەربەخۆ دروست بوو کە تا باشووری ڕۆژاوای باڵکان درێژ بووەوە. کاتێک بەریتانیا هەڕەشەی ڕاگەیاندنی شەڕی کرد لەسەر مەرجەکانی پەیماننامەکە، ڕووسیا پاشەکشەی کرد. لە کۆنگرەی بەرلین لە تەممووزی ١٨٧٨، ڕووسیا ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دروستکردنی بولگاریایەکی بچووکتر، لەوانەش ڕومێلیای ڕۆژهەڵات، وەک دەوڵەتێکی ژێردەستە و میرنشینێکی سەربەخۆ لە ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا.
دەرەنجامێکی دیکەی بەرچاوی شەڕی ڕووسیا-تورکیا لە ساڵانی ١٨٧٧-تورکیا لە بەرژەوەندی ڕووسیا، بەدەستهێنانی پارێزگاکانی باتوم و ئەردەهان و کارس بوو لە ترانسقەوقاز لە عوسمانییەکان، کە گۆڕا بۆ ناوچەکانی ئۆبلاست باتوم و ئۆبلاستی کارس کە لە ڕووی سەربازییەوە بەڕێوەدەبرا. بۆ جێگرتنەوەی ئەو پەنابەرە موسڵمانانەی کە لە سنووری نوێدا هەڵاتبوون بۆ خاکی عوسمانییەکان، دەسەڵاتدارانی ڕووسیا ژمارەیەکی زۆر لە مەسیحییەکانی لە کۆمەڵگە جۆراوجۆرە نەتەوەییەکان لە ئۆبلاستی کارس نیشتەجێ کرد، بەتایبەتی جۆرجی و یۆنانیی قەوقاز و ئەرمەنییەکان. لە ساڵی ١٨٩٤دا ئەسکەندەری سێیەم کوڕەکەی نیکۆلاسی دووەم دەسەڵاتی گرت و پابەند بوو بە پاراستنی ئەو خۆسەپێنەی کە باوکی بۆی بەجێهێشتبوو. نیکۆلاسی دووەم وەک فەرمانڕەوایەک بێکاریگەری خۆی سەلماند و لە کۆتاییدا خانەدانەکەی بەهۆی شۆڕشەوە ڕووخێنرا. شۆڕشی پیشەسازی دەستی کرد بە نیشاندانی کاریگەرییەکی بەرچاو لە ڕووسیا، بەڵام وڵاتەکە وەک گوندنشین و هەژار مایەوە.
بارودۆخی ئابووری لە دوای ساڵی ١٨٩٠ەوە بە شێوەیەکی بەردەوام باشتر بوو، بەهۆی بەرهەمی نوێی وەکو چەوەندەری شەکر و دەستڕاگەیشتنێکی نوێ بە گواستنەوەی هێڵی ئاسن. کۆی بەرهەمی دانەوێڵە زیادی کرد، هەروەها هەناردەکردن، تەنانەت لەگەڵ بەرزبوونەوەی خواستی ناوخۆیی لە گەشەی دانیشتووان. لە ئەنجامدا لە دوو دەیەی کۆتایی ئیمپراتۆریەتەکەدا پێش ساڵی ١٩١٤ باشتربوونی هێواش لە ئاستی ژیانی جووتیارانی ڕووسیادا ڕوویدا. شکست لە جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن (١٩٠٤-١٩٠٥) لێدانێکی گەورە بوو لە ڕژێمی تزاری و زیاتر ئەگەری نائارامی زیاد کرد. لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٠٥دا ڕووداوێک کە بە "یەکشەممەی خوێناوی" ناسرابوو ڕوویدا کاتێک باوک جۆرجی گاپۆن سەرکردایەتی جەماوەرێکی زۆری کرد بۆ کۆشکی زستانە لە سانت پترسبۆرگ بۆ ئەوەی داواکارییەک پێشکەش بە ئیمپراتۆر بکات. کاتێک کاروانەکە گەیشتە کۆشکەکە، سەربازەکان تەقەیان لە خەڵکەکە کرد و سەدان کەسیان کوشت. جەماوەری ڕووسیا ئەوەندە تووڕە بوو لەو کۆمەڵکوژییە، کە مانگرتنی گشتی ڕاگەیەندرا، کە داوای کۆمارێکی دیموکراسی دەکرا. ئەمەش سەرەتای شۆڕشی ساڵی ١٩٠٥ بوو. سۆڤیەتەکان (ئەنجوومەنی کرێکاران) لە زۆربەی شارەکاندا بۆ ئاراستەکردنی چالاکیی شۆڕشگێڕانە دەرکەوتن.
لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٠٥، نیکۆلاس بە دوودڵی مانیفێستی تشرینی یەکەمی دەرکرد، کە دان بە دروستکردنی دومای نیشتمانی (دەسەڵاتی یاسادانان)دا نا. مافی دەنگدان درێژکرایەوە و هیچ یاسایەک بەبێ پشتڕاستکردنەوەی لەلایەن دوما نەدەبوو بسەپێنرێت، بەڵام ئەمە زۆرجار بێ کاریگەر دەبوو و دەسەڵاتی خۆسەپێنی ئیمپراتۆر وەک خۆی مایەوە. لە ئەنجامی ڕاگەیاندنی شەڕی ڤییەنا دژی سربیا، نیکۆلاسی دووەم فەرمانی کۆکردنەوەی ٤.٩ ملیۆن پیاوی دەرکرد. هاتنە ناوەوەی ڕووسیا لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا فەرەنسای بەدوای خۆیدا هێنا کە هەردووکیان لە ساڵی ١٨٩٢ هاوکار بوون و ترسیان لە سەرهەڵدانی ئەڵمانیا وەک دەسەڵاتی نوێ هەبوو.
ناوچە و ڕووبەر
لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا ڕووبەری ئیمپراتۆریەتەکە نزیکەی ٢٢،٤٠٠،٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە بووە، واتە نزیکەی ١ ⁄٦ی ڕووبەری زەوی؛ تاکە ڕکابەرەکەی لە ڕووی قەبارەوە لەو کاتەدا ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بوو. زۆرینەی دانیشتووانەکەی لە ڕووسیای ئەورووپیدا دەژیا. زیاتر لە ١٠٠ نەتەوەی جیاواز لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیادا دەژیان، کە نەتەوەی ڕووسەکان نزیکەی ٤٥%ی دانیشتوانی ڕووسیایان پێک دەهێنا.
ئابووری
پێش ڕزگارکردنی کۆیلەکان لە ساڵی ١٨٦١، ئابووریی ڕووسیا بە شێوەیەکی سەرەکی پشتی بە کشتوکاڵ بەستبوو. بەپێی سەرژمێری ساڵی ١٨٩٧، لەسەدا ٩٥ی دانیشتووانی ڕووسیا لە لادێکان دەژیان. نیکۆلاسی یەکەم هەوڵیدا وڵاتەکەی مۆدێرن بکات، و ئەوەندە وابەستەی یەک کەرتی ئابووری نەبێت. لە سەردەمی ئەسکەندەری سێیەمدا، زۆر چاکسازی ڕوویدا. بانکی زەوی کۆڵبەران لە ساڵی ١٨٨٣ بۆ دابینکردنی قەرز بۆ کۆڵبەرانی ڕووسیا، چ وەک تاک و چ لە کۆمۆنەکاندا دامەزرا. بانکی زەوی ئاغاکان، لە ساڵی ١٨٨٥، بە ڕێژەی سوودی ناوەکی قەرزی بە ئاغاکانی زەوی دەدا. کاتێک ئیڤان ڤیشنێگرادسکی لە ساڵی ١٨٨٦ وەک وەزیری نوێی دارایی دەستنیشانکرا، بە زیادکردنی باج لەسەر زەوی و دیاریکردنی چۆنیەتی دروێنەکردنی دانەوێڵە، فشارەکانی لەسەر جووتیاران زیادکرد. ئەم سیاسەتانە بوونە هۆی ئەو برسێتییە گەورەیەی کە لە ساڵی ١٨٩١ تا ١٨٩٢ بەردەوام بوو و دە هەزار کەس بەهۆی برسێتیەوە لەناوچوون. لە ساڵی ١٨٩٢دا کونت سێرگی ویت لە شوێنی ڤیشنێگرادسک دانرا، ویت بە کۆکردنەوەی داهاتەکانی لە ڕێگەی قۆرخکاری لەسەر مەی دەستی پێکرد، کە لە ساڵی ١٨٩٤دا ٣٠٠ ملیۆن ڕۆبڵی بەدەستهێنا. لە ساڵی ١٩٠٠، چینێکی کۆڵبەری ئاوساو (کە بە کوڵەکیش ناسراوە) سەریان هەڵدابوو، کە نوێنەرایەتی کەمتر لە سەدا ٢٠ی دانیشتووانیان دەکرد، تایبەتمەندی خاوەندارێتی بەشێک لە زەوی و ئامێر و ئاژەڵەکانیان بوون. دواتر باجی داهات لە ساڵی ١٩١٦ خرایە بواری جێبەجێکردنەوە.
هەروەها لەڕووی کانگا و پیشەسازییە قورسەکانەوە بەشێکی زۆر ماددە و کانزای هەبوو:
| بەرهەمی ساڵی ١٩١٢ی کانگا و پیشەسازییە قورسەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، وەک ڕێژەیەک لە بەرهەمی نیشتمانی، بەپێی ناوچە. | |||||
| هەرێمی ئورال | هەرێمی باشوور | قەفقاز | سیبیریا | شانشینی پۆڵەندا | |
| زێڕ | ٪٢١ | - | - | ٪٢.٨٨ | - |
| پلاتینیۆم | ٪١٠٠ | - | - | - | - |
| زیو | ٪٣٦ | - | ٪٣.٢٤ | ٪٣.٢٩ | - |
| لید | ٪٨.٥ | - | ٪٩٢ | - | ٪٩٠ |
| زینک | - | - | ٪٢.٢٥ | - | ٪٨.٧٤ |
| مس | ٪٩.٥٤ | - | ٪٢.٣٠ | ٪٩.١٤ | - |
| ئاسنی گەورە | ٪٤.١٩ | ٪٧.٦٧ | - | - | ٪٣.٩ |
| ئاسن و پۆڵا | ٪٣.١٧ | ٪٢.٣٦ | - | - | ٪٨.١٠ |
| مەنگەنیز | ٪٣ | ٪٢.٢٩ | ٪٣.٧ | - | - |
| خەڵووز | ٪٤.٣ | ٪٣.٦٧ | - | ٪٨.٥ | ٪٣.٢٢ |
| نەوت | - | - | ٪٩٦ | - | - |
هێڵی ئاسن
لە دوای ساڵی ١٨٦٠ پلاندانان و بنیاتنانی تۆڕی شەمەندەفەر کاریگەری دوور مەودای لەسەر ئابووری و کولتوور و ژیانی ئاسایی ڕووسیا هەبوو. دەسەڵاتی ناوەندی و بەشی ئیمپراتۆری زۆربەی بڕیارە سەرەکییەکانیان دەدا، بەڵام نوخبە ناوخۆییەکان داواکارییان بۆ پەیوەندییەکانی شەمەندەفەر دەکرد. ئاغا و بازرگان و خاوەنکارە ناوخۆییەکان داهاتوویەکی بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییە ناوچەییەکانیان خەیاڵ دەکرد، لە "خۆجێییەت"ـەوە بۆ "ئیمپراتۆریەت". لە ماوەی ساڵانی ١٨٨٠دا سوپای ڕووسیا دوو هێڵی شەمەندەفەری گەورەی لە ئاسیای ناوەڕاست دروستکرد. هێڵی ئاسنی ترانسکۆقاز شاری باتومی لەسەر دەریای ڕەش و ناوەندی نەوتی باکۆی لەسەر دەریای خەزەر بەیەکەوە گرێدا. هێڵی ئاسنی ترانس کاسپیان لە کراسنۆڤۆدسک لەسەر دەریای خەزەر دەستی پێکرد و گەیشتە بوخارا و سەمەرقەند و تەشقەند. هەردوو هێڵەکە خزمەتیان بە پێداویستییە بازرگانی و ستراتیژییەکانی ئیمپراتۆریەتەکە دەکرد، و ئاسانکارییان بۆ کۆچکردن دەکرد.
دیمۆگرافی و ئایین
| ساڵ | ژمارەی دانیشتووانی ڕووسیا (ملیۆن) | تێبینی |
| ١٧٢٠ | ٥.١٥ | خاکە نوێیەکانی باڵتیک و پۆڵەندا لەخۆدەگرێت |
| ١٧٩٥ | ٦.٣٧ | بەشێک لە پۆڵەندا لەخۆدەگرێت |
| ١٨١٢ | ٨.٤٢ | فینلەنداش دەگرێتەوە |
| ١٨١٦ | ٠.٧٣ |
کۆنگرێسی پۆڵەندا و بێسارابیا لەخۆدەگرێت |
| ١٨٩٧ | ٦.١٢٥ | سەرژمێری ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا بەڵام فینلەندا ناگرێتەوە |
| ١٩١٤ | ٠.١٦٤ | خاکە نوێیەکانی ئاسیا لەخۆدەگرێت |
ئایینی دەوڵەتی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا مەسیحییەتی ئۆرتۆدۆکس بوو. دەسەڵاتی سەرەکی کڵێسا، کڵێسای ڕووسی بوو -کە دەسەڵاتی دادوەری خۆی بەسەر تەواوی خاکی ئیمپراتۆریەتەکەدا درێژکردەوە. هەموو ئایینە غەیرە ئۆرتۆدۆکسەکان بە فەرمی لە ناو ئیمپراتۆریەتەکەدا قەدەغە کرابوون. لە ماوەی ئیمپراتۆرییەکەشدا چەندین دابەشکاری و جیاکاری و دژایەتی جوولەکە و موسوڵمانەکان کران.
ئیسلام لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیادا شوێنێکی "داڵدەدراو بەڵام ناجێگیر"ی هەبوو. سەرەتا داوای گۆڕینی زۆرەملێی وردە وردە لە دژی موسڵمانان لە سەرەتای ئیمپراتۆریەتی ڕووسیادا دەکرا. لە سەدەی هەژدەهەمدا کاترینی دووەم فەرمانێکی لێبوردەیی دەرکرد کە پێگەی یاسایی بە ئیسلام بەخشی و ڕێگەی بە موسڵمانان دا ئەرکە ئاینییەکان جێبەجێ بکەن. لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە کاتی شەڕەکانی ڕووسیا و تورکیادا سیاسەتەکان زۆر ستەمکارانەتر بوون و ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا گۆشەگیرییەکانی وەک جینۆسایدی سیرکازی ئەنجامدا. زۆرێک لە گرووپە موسڵمانەکان وەک تاتارەکانی کریمیا ناچار بوون کۆچ بکەن بۆ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دوای شکستی ڕووسیا لە جەنگی کریمیادا.
لە ساڵی ١٩٠٥ ئیمپراتۆر نیکۆلاسی دووەم فەرمانێکی لێبوردەیی ئایینی دەرکرد کە پێگەی یاسایی بە ئایینە غەیرە ئۆرتۆدۆکسەکان بەخشی.
| ئاین | ژمارەی باوەڕداران | ٪ |
| ئۆرتۆدۆکسی ڕووسی | ٨٧،١٢٣،٦٠٤ | ٪٣.٦٩ |
| موسڵمانان | ١٣،٩٠٦،٩٧٢ | ٪١.١١ |
| ڕۆمانی کاسۆلیکەکان | ٩٩٤،٤٦٧،١١ | ٪١.٩ |
| جوولەکەکانی ڕابینی | ٨٠٥،٢١٥،٥ | ٪٢.٤ |
| لۆتەرانەکان | ٣،٥٧٢،٦٥٣ | ٪٨.٢ |
| باوەڕدارانی کۆن | ٢،٢٠٤،٥٩٦ | ٪٨.١ |
| ئەرمەنیی ئەپۆستۆلیک | ١،١٧٩،٢٤١ | ٪٩.٠ |
| بوداییەکان لامایستەکان | ٤٣٣ هەزار و ٨٦٣ | ٪٤.٠ |
