ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جۆرەکانی هەوکردنی جومگە (بە ئینگلیزی: Types of arthritis، بە عەرەبی: أنواع التهاب المفاصل) هەوکردنی جومگە بریتییە لە هەوکردن و نەرمبوونی یەکێک یان زیاتر لە جومگەکان. نیشانە سەرەکییەکانی هەوکردنی جومگەکان ئازاری جومگەکان و ڕەقبوونیانە، کە بە شێوەیەکی ئاسایی لەگەڵ تەمەن خراپتر دەبێت. باوترین جۆرەکانی هەوکردنی جومگە سەوەفان و هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدییە.
جۆرە جیاوازەکانی هەوکردنی جومگە
سەوەفان
سەوەفان (Osteoarthritis) باوترین جۆری هەوکردنی جومگەیە. هەندێک کەس پێی دەڵێن نەخۆشی جومگەی شێواو. زۆربەی کات لە دەست و ئەژنۆکان و جومگەی ڕاندا ڕوودەدات.
لەگەڵ سەوەفان، کرکراگە لەناو جومگەدا دەست دەکات بە شکاندن و ئێسکەکانی ژێرەوە دەست دەکەن بە گۆڕانکاری. ئەم گۆڕانکارییانە بە شێوەیەکی گشتی بە هێواشی گەشە دەکەن و بە تێپەڕبوونی کات خراپتر دەبن. لەوانەیە ببێتە هۆی ئازار و ڕەقی و هەڵئاوسان. هەروەها لە هەندێک حاڵەتدا دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی کار و کەمئەندامی، هەندێک کەس چیتر ناتوانن کار و ئەرکەکانی ڕۆژانە ئەنجام بدەن بەهۆی ئازاری زۆر و لەکارکەوتنی ئەژنۆکانیان.
لە ئەمریکا زیاتر لە ٣٢.٥ ملیۆن کەسی پێگەیشتووی هەیە کە تووشبووی سەوەفانن. سەوەفان بەهۆی زیان یان تێکچوونی کرکراگەی جومگەکانی نێوان ئێسکەکان دروست دەبێت.
نیشانەکانی سەوەفان بریتین لە:
- ئێش و ئازار
- ڕەقبوون
- کەمبوونەوەی مەودای جووڵە (یان نەرمی)
- هەڵئاوسان
هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی
هەوکردنی جومگەی ڕۆماتید (Rheumatoid arthritis) نەخۆشییەکی درێژخایەن و بەرگرییە خۆییە، واتە کۆئەندامی بەرگری هێرش دەکاتە سەر خانە تەندروستەکانی جەستە بە هەڵە و ئەمەش دەبێتە هۆی هەوکردن، هەڵئاوساوی و ئازار لە بەشە زیانلێکەوتووەکانی لەش.
هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی بە شێوەیەکی سەرەکی هێرش دەکاتە سەر جومگەکان، زۆربەی جومگەکان لە یەک کاتدا. بە شێوەیەکی گشتی کاریگەری لەسەر جومگەکانی دەست و مل و ئەژنۆ دەبێت. لە جومگەیەکدا لە کەسی تووشبووی هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی، ناوپۆشی جومگەکە هەودەکات و دەبێتە هۆی زیان گەیاندن و تێکشکاندن بە شانەی جومگەکان. ئەم زیانەی شانەکە لەوانەیە ببێتە هۆی ئازارێکی درێژخایەن، ناجێگیری (نەبوونی هاوسەنگی)، و شێواوی (هەڵە لە ڕێکخستنی شێوە). هەروەها هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی دەتوانێت کاریگەری لەسەر شانەکانی تری لەش هەبێت و ببێتە هۆی کێشە لە ئەندامەکانی وەک سییەکان و دڵ و چاو. هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی لە ئەنجامی وەڵامدانەوەی بەرگرییە کۆئەندامە کە تیایدا سیستەمی بەرگری لەش هێرش دەکاتە سەر خانە تەندروستیەکانی خۆی. هۆکارە تایبەتەکانی هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی هێشتا نەزانراون، بەڵام هەندێک هۆکار دەتوانن مەترسی گەشەکردنی نەخۆشییەکە زیاد بکەن.
نیشانەکان هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی بریتین لە:
- ئازار و ئێشی زیاتر لە یەک جومگەدا.
- ڕەقبوونی زیاتر لە یەک جومگەدا.
- نەرمی و هەڵئاوسان لە زیاتر لە یەک جومگەدا.
- هەمان نیشانەکان لە هەردوو لای لەش هەن (وەک هەردوو دەست یان هەردوو ئەژنۆ).
- دابەزینی کێش.
- تا.
- ماندووبوون و شەکەتی.
- لاوازبوون.
نەخۆشی جومگەی منداڵان
هەوکردنی جومگە لە منداڵاندا پێی دەوترێت هەوکردنی جومگەی منداڵان (Childhood arthritis) یان لەرزۆكە شەپڵەي مناڵان ( Juvenile arthritis).
باوترین جۆری نەخۆشی جومگەی منداڵان بریتییە لە هەوکردنی جومگەی بێهۆکاری منداڵان (juvenile idiopathic arthritis or JIA)، کە هەروەها ناسراوە بە هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی منداڵان.
هەوکردنی جومگەی منداڵان دەتوانێت زیانی جەستەیی بۆ جومگەکان دروست بکات. ئەم زیانە لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی کە منداڵەکە ڕۆژانە چالاکی وەک پیاسەکردن یان جلوبەرگ لەبەرکردن ئەنجام نەدات و لەکۆتاییدا دەکێت ببێتە هۆی کەمئەندامی.
هۆکاری تووشبوون بە نەخۆشی جومگەی منداڵان نەزانراوە. لە نەخۆشی جومگەی منداڵیدا، کۆئەندامی بەرگری جەستە لەوانەیە بە دروستی کار نەکات و ببێتە هۆی هەوکردنی جومگەکان و کۆئەندامەکانی تری لەش.
نیشانەکانی هەوکردنی جومگەی منداڵان بریتین لە:
- ئازاری جومگەکان
- هەڵئاوسان
- تا
- ڕەقبوون
- برین
- ماندوێتی (شەکەتی)
- لەدەستدانی حەزی خواردن
- هەوکردنی چاو
- زەحمەتی لە چالاکییەکانی ژیانی ڕۆژانە وەک پیاسەکردن و جلوبەرگ لەبەرکردن و یاریکردن.
گرژبوونی ماسولکە
گرژبوونی ماسولکە (Fibromyalgia) نەخۆشییەکە کە دەبێتە هۆی ئازار لە هەموو جەستەدا (هەروەها بە ئازاری بەربڵاو ناودەبرێت)، کێشەی خەو، ماندووبوون و زۆرجار ئازاری هەستی و دەروونی دروستدەکات. ئەو کەسانەی کە گرژبوونی ماسولکەیان هەیە لەوانەیە هەستیارتر بن بۆ ئازار لەو کەسانەی کە کێشەی گرژبوونی ماسولکەیان نییە، ئەمە پێی دەوترێت پرۆسەی ئازاری نائاسایی. گرژبوونی ماسولکە کاریگەری لەسەر نزیکەی چوار ملیۆن کەسی پێگەیشتوو لە ئەمریکا هەیە. هۆکاری گرژبوونی ماسولکە نەزانراوە. بەڵام دەکرێت بەشێوەکی کاریگەر چارەسەر بکرێت و کۆنترۆڵ بکرێت
باوترین نیشانەکانی گرژبوونی ماسولکە بریتین لە:
- ئازار و توندی لە هەموو جەستەدا
- ماندوێتی و شەکەتی
- خەمۆکی و دڵەڕاوکێ
- کێشەی خەو
- کێشە لە بیرکردنەوە و یادەوەری و تیشک خستنەسەر و سەرنجدان
- سەرئێشە لەوانە ژانی نیوەی سەر
نیشانەکانی تر لەوانەیە بریتیبن لە:
- لاوازی لە دەست و قاچدا
- ئازار لە دەموچاو یان چەناگە، لەوانە نەخۆشییەکانی چەناگە کە ناسراوە بە کۆنیشانەی جومگەی تێمپۆرۆماندیبولار (temporomandibular joint syndrome، TMJ)
- کێشەکانی هەرسکردن، وەک ئازاری سک، هەڵئاوسان، قەبزی، و تەنانەت کۆنیشانەی هەستیاری ڕیخۆڵە (هەروەها ناسراو بە IBS)
دەردە پاشا
دەردە پاشا یاخود نەخۆشی میری جۆرێکی باوی هەوکردنی جومگەیە کە زۆر ئازاربەخشە. بەزۆری کاریگەری لەسەر یەک جومگە دەبێت لە یەک کاتدا (زۆرجار جومگەی پەنجە گەورەی پێیە). هەندێک کات هەیە کە نیشانەکان خراپتر دەبن، ناسراو بە لوتکەی نیشانەکان، و هەندێک کات کە هیچ نیشانەیەک نییە کە ناسراوە بە کەمبوونەوە. هەبوونی چەندین جار ئازاری لە دوای یەک دەکرێت ببێتە هۆی هەوکردنی جومگەی دەردە پاشا، جۆرێکە لە هەوکردنی جومگە کە بەرە بەرە خراپتر دەبێت.
هیچ چارەسەرێکی تایبەت نییە بۆ دەردە پاشا، بەڵام دەتوانیت بە شێوەیەکی کاریگەر چارەسەری نەخۆشییەکە بکرێت و بەڕێوەببرێت بە دەرمان و ستراتیژی خۆبەڕێوەبردن.
دەردە پاشا بەهۆی هاڵەتێکەوە دروست دەبێت کە بە hyperuricemia (بەرزی ترشی یوریا لە خوێندا) ناسراوە. جەستە ترشی یوریک دروست دەکات کاتێک پۆرینەکان تێکدەشکێنێت، کە لە جەستەدا دەدۆزرێتەوە هەروەها لەو خواردنانەی کە دەخورێن. کاتێک ترشی یوریکی زۆر لە لەشدا هەیە، کریستاڵی ترشی یوریک دەتوانێت لە جومگەکان و شلەکان و شانەکانی ناو لەشدا دروست بێت.
بەرزی ترشی یوریک هەمیشە هۆکار نییە بۆ دەردە پاشا. ئەو کەسانەی کە نەخۆشی بەرزی بڕی ترشی یوریکیان هەیە بەڵام نیشانەکانی نەخۆشی دەردە پاشایان نییە پێویستیان بە چارەسەری پزیشکی نییە.
گورگە سوورە
نەخۆشییەکی درێژخایەنی بەرگری خۆیییە کە دەتوانێت زیان بە هەر بەشێکی لەش بگەیەنێت. لەگەڵ نەخۆشییەکانی بەرگری خۆیی، کۆئەندامی بەرگری لەش ناتوانێت جیاوازی بکات لە نێوان ڤایرۆس و بەکتریا و میکرۆبەکانی تر لەگەڵ خانە تەندروستیەکانی لەش، شانەکان و ئەندامەکان. بەهۆی ئەمەوە، کۆئەندامی بەرگری هێرش دەکاتە سەر خانە تەندروستەکان، شانەکان و ئەندامەکان.
گورگە سوورە باوترە لەنێو ئەو ئافرەتانەی کە تەمەنیان لە نێوان ١٥ بۆ ٤٤ ساڵە. گورگە سوورە یاخود گورگە سوورە زیاتر کاریگەری لەسەر ژنان هەیە وەک لە پیاوان. ئەگەر نەخۆشی گورگە سوورەت هەیە، مەترسییەکەت زیاترە بۆ کێشە تەندروستییەکانی تر کە لە ئافرەتاندا باون، وەک نەخۆشییەکانی دڵ و نەخۆشی ئێسک.
گورگە سوورە دەتوانێت کاریگەری لەسەر نزیکەی هەموو ئەندامەکانی جەستە هەبێت. نیشانەکانی نەخۆشی گورگە سوورە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاوازن. بۆ نموونە، کەسێک کە گورگە سوورەی هەیە لەوانەیە هەڵئاوسانی ئەژنۆ و تای هەبێت. لەوانەیە کەسێکی تر هەموو کاتێک ماندوو بێت یان کێشەی گورچیلەی هەبێت. لەوانەیە کەسێکی تر برینی هەبێت. بە تێپەڕبوونی کات، نیشانە نوێیەکان لەوانەیە گەشە بکەن یان هەندێک نیشانە لەوانەیە کەمتر ڕوو بدەن.
هەروەها نیشانەکانی گوورگە سوورە بە زۆری دێن و دەڕۆن، واتە هەموو کاتێک هەمان نیشانەت نابێت. نیشانەکانی گورگە سوورە بە گشتی بریتین لە:
- ئازاری ماسولکە و ئەژنۆکان
- تا
- برینەکان
- ئازاری سینگ
- قژ هەڵوەرین
- هەستیاری بە خۆر یان ڕووناکی
- کێشەی گورچیلە
- برینی دەم
- ماندووبوونی درێژخایەن
- کەمخوێنی
- کێشەی یادەوەری
- برینی دەم
- کێشەی چاو
- مەینی خوێن
چەند جۆرێکی جیاواز لە گورگە سوورە هەیە، ئەوانیش بریتین لە:
- گورگە سوورەی لەشی (Systemic lupus erythematosus) باوترین جۆری گورگە سوورەیە و لە هەمووشیان مەترسیدارترە. کاریگەری دەخاتە سەر هەموو ئەندامەکانی جەستە.
- گورگە سوورەی پێست (Cutaneous lupus erythematosus) ئەو جۆرەی گورگە سوورەیە کە تەنها کاردەکاتە سەر پێست.
- گورگە سوورەی هاندراو بە دەرمان (Drug-induced lupus) جۆرێکی کورتخایەنی گورگە سوورەیە کە بەهۆی دەرمانێکی دیاریکراوەوە دروستبووە.
- گورگە سوورەی تازەلەدایکبووان (Neonatal lupus) جۆرێکی تری گورگە سوورەیە کە تەنها کاردەکاتە سەر تازەلەدایکبووان.
