ئەو دەرمانانەی دەبنە هۆی سکچوون

ناساندن

ئەو دەرمانانەی دەبنە هۆی سکچوون (بە ئینگلیزی: Drug that cause diarrhea، بە عەرەبی: الأدوية التي تسبب الإسهال)، سکچوون بەهۆی دەرمانەوە سکچوونێکی شلی ئاوییە کە ڕوودەدات کاتێک دەرمانی دیاریکراو وەردەگیرێت.

هۆکارەکان

نزیکەی هەموو دەرمانەکان لەوانەیە ببنە هۆی سکچوون وەک کاریگەری لاوەکی. ئەو دەرمانانەی کە لە خوارەوە ڕیزکراون، ئەگەری تووشبوونیان بە سکچوون زیاترە.

نەرمکەرەوەکان بە  ڕاکێشانی ئاو بۆ ناو ڕیخۆڵە یان بەهۆی ئەوەی ماسولکەکانی ڕیخۆڵەکان گرژ دەکەن دەبنە هۆی سکچوون. لەگەڵ ئەوەشدا، زۆر بەکارهێنانی نەرمکەرەوە دەبێتە هۆی سکچوون کە کێشەیە. دژە ترشەکانیش کە مەگنیسیۆمی تێدایە دەکرێت ببنە هۆی سکچوون یان خراپتری بکەن.

زۆرێک لە دەرمانەکان، وەک هەندێک دژەبەکتریا، مێتفۆرمین، کۆلچیسین (کۆلکریس)، لیثیۆم و سێرترالین (زۆلۆفت) زۆرجار دەتوانن ببنە هۆی سکچوون. بەڵام بۆ زۆربەی دەرمانەکان، سکچوون کاریگەرییەکی لاوەکی باو نییە.

زۆرجار سکچوون بەهۆی دەرمانەوە چارەسەر دەکرێت بە ڕاگرتنی دەرمانەکە کە بووەتە هۆکاری. بەڵام لەوانەیە دابینکەری چاودێری تەندروستی پێشنیاری چارەسەری تر بکات بۆ یارمەتیدان لە سکچوون. هەمیشە قسە لەگەڵ دابینکەری چاودێری تەندروستی بکە پێش ئەوەی هەر دەرمانێک بگۆڕیت کە پێت وایە سکچوونت هەیە بەهۆی ئەو دەرمانەوە.

زۆربەی سکچوون لە ماوەی دوو هەفتەدا بەبێ چارەسەر چارە دەبێت. ئەمە لەوانەیە هۆکارەکانی وەک هەوکردنی گەدە (مێرووی گەدە) یان نەخۆشی گواستنەوەی خۆراک لەخۆ بگرێت. ئەگەر سکچوونەکەت هەڵواسراوە و چارەسەر نەکراوە، سەیری دەرمانەکانت بکە. بە لایەنی کەمەوە ٧٠٠ جۆری دەرمان دەتوانن ببنە هۆی سکچوون وەک کاریگەری لاوەکی. لە نێوان ئەمانەدا، دەرمانەکانی وەک دژە بەکتریاکان، مێتفۆرمین، و سێرترالین (زۆلۆفت) دەتوانن ببنە هۆی سکچوون.

لەوانەیە قورس بێت بۆ دیاریکردنی ئەو دەرمانەی کە دەبێتە هۆی سکچوون، بەتایبەتی ئەگەر چەندین دەرمانت وەرگرتبێت. ١٣ دەرمانی زۆر باو کە پەیوەندی بە سکچوونەوە هەیە بریتین لە:

• دژە زیندەییەکان

نزیکەی ٣٠٪ی ئەو کەسانەی دژە بەکتریاکان وەردەگرن لەوانەیە سکچوونیان هەبێت بەهۆی بەکارهێنانی دژەبەکتریاوە. ئەمە دەکرێت لە ماوەی چەند ڕۆژێک دوای چارەسەرکردن ڕووبدات، یان تەنانەت تا دوو مانگ دوای تەواوبوونی.

هەندێک لە دژە بەکتریاکان ئەگەری تووشبوونیان بە سکچوون زیاترە. ئەمانە بریتین لە:

• ئەمینۆپینیسیلین وەک ئەمۆکسیسیلین (ئەمۆکسیل) یان ئەمۆکسیسیلین/کلاڤولانات (Augmentin)
• سێفالۆسپۆرین وەک سێفالێکسین
• کلیندامایسین (کلیۆسین)
• مێتفۆرمین

مێتفۆرمین دەرمانێکی باوە کە بەکاردێت بۆ دابەزاندنی شەکری خوێن لەو کەسانەی شەکرەی جۆری دوویان هەیە. زۆرجار یەکەم دەرمانە کە بۆ نەخۆشی شەکرە بەکاردێت.

زۆرێک لەو کەسانەی کە مێتفۆرمین وەردەگرن سکاڵا لەسەر سکچوون دەکەن. ئەمە باوترین کاریگەری لاوەکی ئەم دەرمانەیە و دەکرێت لە ٦٣٪ی ئەو کەسانەدا ڕووبدات کە ئەم دەرمانە وەردەگرن. بەکارهێنانی مێتفۆرمین لە کاتی خواردن یان بەکارهێنانی وەشانی بڵاوکراوەی فراوانتری مێتفۆرمین دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی سکچوون بدات.

• دژە خەمۆکی (بە تایبەتی زۆلۆفت)

دەرمانەکانی (SSRIs) دژە خەمۆکیین و بەکاردێن بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکانی وەک خەمۆکی و دڵەڕاوکێ. نموونەی دەرمانەکانی ئەم پۆلە بریتین لە:

• زۆلۆفت
• پرۆزاک (fluoxetine)
• لێکساپرۆ (Escitalopram)

نزیکەی ١٦٪ی ئەو کەسانەی SSRIs وەردەگرن ئەگەری ئەوەیان هەیە سکچوونیان هەبێت. زۆلۆفت زیاتر دەبێتە هۆی سکچوون لە دژە خەمۆکییەکانی تر. لێکۆڵینەوەیەک دەریخستووە کە ١٤٪ی ئەو کەسانەی کە زۆلۆفتیان وەرگرتووە تووشی سکچوون بوون، بە بەراورد بە نزیکەی ٧٪ ی SSRIs ی تر.

• بلۆکەرەکانی بێتا

بلۆکەرەکانی بێتا دەرمانێکە کە چارەسەری چەندین نەخۆشی جیاوازی دڵ دەکات، لەوانە بەرزی پەستانی خوێن، شکستی دڵ و لێدانی دڵ. نموونە باوەکانی بلۆکەرەکانی بێتا بریتین لە:

• مێتۆپرۆلۆل (لۆپرێسۆر - تۆپڕۆل ئێکس ئێڵ)
• ئەتینۆل (تێنۆرمین)
• کارڤێدیلۆل (کۆرگ)

سکچوون یەکێکە لە کاریگەرییە لاوەکییە ناسراوەکانی بلۆکەری بێتا. بەڵام زۆربەی کات، ئەگەر سکچوونت هەبێت و بلۆکەری بێتا وەربگریت، سکچوونەکە بەهۆی بلۆکەری بێتا دروست نابێت. ئەمە بەو مانایە دێت کە کەسێک سکچوونی هەبووە تەنانەت ئەگەر دەرمانیش وەربگرێت. بۆ نموونە، لێکۆڵینەوەیەک دەریخستووە کە لە کۆی ١٠٠ کەس کە بلۆکەری بێتایان وەرگرتووە و سکچوونیان هەبووە، تەنها ٢٨ حاڵەت بەهۆی دەرمانەوە بووە.

• دەرمانی دژە هەوکردنی ناسترۆیدی

دەرمانی دژە هەوکردنی ناسترۆیدی (NSAIDs) دەرمانێکە یارمەتی چارەسەرکردنی ئازار و هەوکردن دەدات. نموونە باوەکانی NSAIDs بریتین لە:

• ئیبۆپرۆفین (ئەدڤیل مۆترین)
• ناپرۆکسین (ئەلێڤ ناپرۆسین)
• مێلۆکسیکام (مۆبیک)

هەرچەندە مەترسی سکچوون بە گشتی کەمترە لە ١٪، بەڵام NSAIDs هەندێک جار دەبێتە هۆی سکچوونی خێرا.

• کەمکردنەوەی ترش

چەند جۆرێک لە کەمکردنەوەی ترشەکان دەتوانن ببنە هۆی سکچوون، لەوانە:

• بەربەستەکانی پەمپی پرۆتۆن (PPIs)
• هیستامین ٢ (H2) بەرهەڵستکار
• دژە ترشی پێکهاتوو لە ماگنیسیۆم

 هەریەک لەم دەرمانانە دەتوانن یارمەتی دڵەکزە بدەن هەروەها حاڵەتەکانی تریش.

نزیکەی ٤٪ی ئەو کەسانەی کە ڕاپۆرتی PPIs وەردەگرن ڕاپۆرتی سکچوونیان هەیە، و هیچ PPIیەک نییە کە ئەگەری تووشبوون بە سکچوون زیاتر بکات. نموونەکانی دەرمانەکانی PPI بریتین لە omeprazole (Prilosec)، pantoprazole (Protonix)، و esomeprazole (Nexium). هەروەها سکچوون کاریگەری لاوەکی ڕاپۆرتکراوە لەسەر بەرهەڵستکارەکانی H2، وەک فامۆتیدین (Pepcid AC) و cimetidine (Tagamet HB). سکچوون بە یەکێک لە باوترین کاریگەرییە لاوەکییەکان دادەنرێت.

مەگنیسیۆم ئەو کانزایەیە کە جەستە پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی بەباشی کار بکات. دەتوانرێت وەک تەواوکەرێک وەربگیرێت، وەک تێکەڵەیەک لە ئەلەمنیۆم هایدرۆکسید/مەگنیسیۆم، هایدرۆکسید/سیمیثیکۆن (مایلانتا، مالۆکس)، یان وەک نەرمکەرەوە (مەگنیسیۆم سیتراتی). ماگنیسیۆم وەک ڕاکێشەرێک کار دەکات بە ڕاکێشانی ئاو بۆ ناو ڕیخۆڵەکان، بە ڕاکێشانی ئاو بۆ ناو ڕیخۆڵەکان یارمەتی جوڵەی پیسایی دەدات. هەروەها بەم شێوەیە دەبێتە هۆی سکچوون، ئەگەر زۆر مەگنیسیۆم وەربگیرێت.

• دیگۆکسین

دیگۆکسین (Digoxin) دەرمانێکی لێدانی دڵە کە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ شکستی دڵ و جەڵتەی دڵ. سکچوون کاریگەرییەکی لاوەکی باوی دیگۆکسین نییە، بەڵام دەکرێت ڕووبدات.

ئەگەری تووشبوون بە سکچوون لە دیگۆکسین زیاترە ئەگەر ئەم دەرمانە زۆر وەربگیرێت. دیگۆکسین دەبێتە هۆی سکچوون بە بلۆککردنی ئەنزیمی ATPase. بلۆککردنی ئەم ئەنزیمە هاوسەنگی شلە و ئەلیکترۆلایت لە ڕیخۆڵە تێکدەدات.

• کۆلچیسین

کۆلچیسین (Colchicine) دەرمانێکە کە بۆ چارەسەرکردنی دەردە پاشا بەکاردێت و سکچوون یەکێکە لە باوترین کاریگەرییە لاوەکییەکانی. سکچوون لە ٢٣٪ی ئەو کەسانەدا تۆمارکراوە کە ئەم دەرمانە وەردەگرن.

کۆلچیسین لەوانەیە ببێتە هۆی سکچوون بە ڕێگرتن لە کرداری ATPase و تێکدانی هاوسەنگی شلە لە ڕیخۆڵەکان، هاوشێوەی دیگۆکسین.

• لیسیۆم

لیسیۆم (Lithium) دەرمانێکە بەکاردێت بۆ یارمەتیدان لە ڕێکخستنی جوڵەی دەروونی کە بەهۆی نەخۆشی دوو جەمسەرەوە دروست دەبێت. سکچوون کاریگەرییەکی لاوەکی باوە کە لە بەکارهێنانی لیسیۆم ڕوودەدات، دەکرێت لە ١٠٪ی خەڵکدا ڕووبدات. ئەم کاریگەرییە لاوەکییە باوترینە لە ماوەی شەش مانگی یەکەمی بەکارهێنانی لیسیۆم.

لەوانەیە لە ماوەی ٦ مانگدا سکچوونێکی زیاترت هەبێت لەوەی کە ڕاستەوخۆ دوای دەستپێکردنی سکچوونت بۆ دروستت بێت. سکچوون لە وەرگرتنی لیسیۆم لەوانەیە باوتر بێت ئەگەر ئاستی خوێنی لیسیۆمی بەرزت هەبێت یان ئەگەر شێوەیەکی درێژخایەنی لیثیۆم (لیثۆبید) وەربگریت.

• لێڤۆتیرۆکسین

لێڤۆتیرۆکسین (Levothyroxine) هۆڕمۆنێکی دەستکردی سایرۆیدە کە بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی غودەی تەمەڵە (بەهۆی کەمی سایرۆیدەوە دروستدەبێت). سکچوون یەکێکە لە کاریگەرییە لاوەکییەکانی لێڤۆتیرۆکسین.

ئەمەش بەهۆی ئەگەری زۆر بەکارهێنانی هۆرمۆنی سایرۆید لە بەکارهێنانی لێڤۆتیرۆکسین. ڕێژەیەکی بەرزی هۆرمۆنی سایرۆید دەتوانێت ببێتە هۆی سکچوون تا ٢٥٪ی ئەو کەسانەی کە نەخۆشی غودەی چالاکیان هەیە (هۆرمۆنی زیاد لە سایرۆید) سکاڵا لە سکچوون دەکەن.