ناوه‌ڕۆك
وەرزی سەوزایی
بەهار (بە عەرەبی: ربيع، بە ئینگلیزی: Spring) یەكێكە لە وەرزەكانی ساڵ و لە ناوچە مامناوەندەكان لەدوای زستان دێت و دەكەوێتە پێش هاوین، هەندێك پێناسە هەن بۆ بەهار وەك پێناسەی كەشوهەوا "نیوە وەرز" چونكە دەكەوێتە نێوان ساردی و گەرمییەوە، هەروەها پێناسەی ڕۆژژمێری "زۆرێك لە ڕۆژژمێرە جیهانییەكان تێیدا نوێ دەبنەوە"، بەڵام زۆرینەی بەكارهێنانی دەستەواژەكە بۆ جۆری كەشوهەواكەیەتی، كاتێك بەهار لە نیوەی باكووری زەوییە، هاوین لە نیوەی باشووری زەوی دەردەكەوێت و بە پێچەوانەشەوە، بەشێوەیەكی مامناوەند درێژی ڕۆژی 12 كاتژمێرە و ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەبێت.
وشەی بەهار
بەهار : بەه وار .. (بەه) واتە پەکو، بۆ سەرسوڕمان بەکار دێت لە شێوەی (بەهدینان واتە پەکو دینان) .. (وار) واتە هەوار یان وڵات.
ئەمەش واتە بۆ سەرسوڕمانە بە جوانی وڵات لەم وەرزەدا.
لەم وەرزەدا گوڵ و گیا دەڕوێتەوە و نوێبوونەوە دەبینن بە خۆیانەوە و گیاندارانیش لەدوای سووڕی متبوونی زستانە دووبارە دەردەكەونەوە و دەست دەكەنەوە بە ژیانی خۆیان.
بە پێوەری فەلەكی
بەهار لە 7ـی شوباتی ساڵدا لە نیوەگۆی باشووری زەویدا دەستپێدەكات و لە 7ـی ئادار كۆتایی دێت و لە نیوەگۆی باكووری زەوی لە 7ـی ئاب دەست پێدەكات و لە 7ـی تشرینی دووەم كۆتایی دێت، بەڵام كاتی ئاسایی بەهار بە گشتی دەكەوێتە 20 و 21 و 22ـی مانگی مارس لە نیوەی باكووری زەوی و 22ـی ئەیلول لە نیوەی باشووری زەوی.
كەشوهەوا
كەشوهەوایەكی مامناوەندی هەیە و دەكەوێتە نێوان سارد و گەرم، زیاتر لە ڕۆژدا گەرم و لە شەودا ساردە و باران بارین تێیدا زۆرە.
یەكەمین مانگی بەهار مانگێكی فێنك و ساردە، دووەمین مانگ بە تەواوی بەهار خۆی دەنوێنێت و كەشوهەوایەكی فێنك و ئاسایی هەیە و مرۆڤ تێیدا ئاسوودەیە، مانگی كۆتاییشی گەرمییەكی هەیە و ئاماژەیە بۆ هاتنی هاوین.
سروشت
لەبەر ئەوەی تەوەری زەوی ڕوو بە خۆرە لەم كاتەدا ئەوە دەبێتە هۆی گەرمبوونی زەوی و ماوەی كاتی ڕۆژانە زیاد دەكات و ئەوەش وادەكات گەشەكردنی ڕووەكەكان زۆر ببێت، ئەوەش ئەو كردارەیە كە نیشانەیەكە بۆ دەستپێكردنی بەهار، لە زۆر ناوچە بەفری زستان دەتوێتەوە و ڕووبارەكان دروست دەكات، لە هەندێك شوێنیش زەوی دەیبەستێت.
لە هەندێك شوێن بەبێ بینینی بەفر بەهار دێت و لە هەندێك شوێنیش گوڵەكان لەناو بەفرەوە سەر دەردەهێنن و گەشە دەكەن و دواتر بەفرەكە دەتوێتەوە، ئەمەش دەكەوێتە سەر ناوچەی كەشوهەوا و جوگرافیای شوێنەكە.
لە هەندێك ناوچە بەهار بە بارانی بەخوڕ دەست پێدەكات و زۆرجاریش دەبێتە لافاو و بۆران، بەڵام هەندێك شوێنی دیكە بە كەشێكی وشك بەهاریان تێدەپەڕێنن و هاوینیان باراناوییە، بەڵام لە ناوچەی جەمسەری باكووری زەوی هەتاوەكو مانگی پێنج و حەوت بەهار نابینن.
جەژنەكانی بەهار
ئەكیتۆ
جەژنێكی كۆنی وڵاتی نێوان دوو ڕووبارە واتە میسۆپۆتامیا، وشەكەش وشەیەكی سۆمەرییە و بە واتای جۆ دێت و چەند بەكارهێنانێكی هەیە وەك (Akiti-šekinku) دوورینەوەی جۆ، هەروەها (Akiti-šununum) لە زمانی ئەكەدییەكان بە واتای دەنكە جۆ، یاخود rêš-šattimبە واتای سەری ساڵ.
نەورۆز
یەكەمین ڕۆژی بەهار دەبێتە یەكەمین ڕۆژی ساڵی نوێی ڕۆژژمێری هەتاوی ئێرانی و كوردی، وشەی نەورۆز بە وشەكانی (نەڤروچ و نیروز و نەڤروژ)ـیش دێت، ئەم ئاهەنگە بۆ زۆرینەی نەتەوە ئاریاكانە و لە كوردستان و ئێران و تاجیكستان و ئەفغانستان و ئازەربایجان و لەلای گەلی توركیاش بەرز ڕادەگیرێت.
جەژنی ئادار
یەكەمین ڕۆژی مانگی پێنج دەبێتە ڕۆژی كرێكاران و ئاهەنگی كرێكارانی جیهانە، و ڕێكخراوەكانی كرێكاران لەڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە یادی دەكەنەوە.
شم النسیم
ئاهەنگێكە لە وڵاتی میسڕ دەكرێ لە بەهاردا و لەو ڕۆژەدا پشووە، و دەكەوێتە سەری ساڵی ڕۆژژمێری قیبطی، مێژووی ئەم ئاهەنگەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی فیرعەونەكان.
ساڵی نوێی چینی
لە چین و تایوان و سەنگافورە و مالیزیا لە بەهاردا یادی سەری ساڵی مانگی دەكەنەوە، و دەكەوێتە یەكەمین ڕۆژی مانگی یەكەمی ڕۆژژمێری چینی و لە ڕۆژی 15ـیەم كۆتایی دێت و بە (ئاهەنگی فانۆسەكان) بەناوبانگە.
بەهار لە ئەدەبدا
لە زۆربەی هەرەزۆری ئەدەب وفەلسەفە جیاجیاکانی جیهان وەرزی بەهار زیاتر وەکوو وەرزێکی سروشتی باسی لێکراوە و نووسەران و شاعیرانی گەلانی جیهان جاروبار زیاتر لە دیدێکی ناتورالیستی سەرنجی وەرزی بەهاریان داوە، ئەوه‌ش دەگه‌ڕێتەوە بۆ ئەو کەریگەرییەی کە بەهار لەسەر مرۆڤەکان دایدەنێت و هەست و دەروونی ئەوان بە شێوەی جۆربەجۆر دەبزوێنێت.
لە ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی بە شێوە و روانگەی جۆربەجۆر بەهار بۆتە هەوێنی شێعر و قسەی نەستەق و مەتەڵەکان. وەکوو ئەمانەی خوارەوە:
چوار فەسڵە خوەشە نە وەک بەهاران
بوڵبوڵ لە چیمەن کەو لە نساران
ئەم بەیتە فۆلکلۆریکەی ناوچەی ئەردەڵان بە زمانێکی ساکار دان بەجوانی هەموو وەرزێک دادەنێت، بەڵام «بەهار» بەرزتر و جوانتر دەنرخێنێت.
بەهار بۆ کەسێک خۆیشی بەهار بێ
نە وەک دڵەکەی من دائیم خەمبار بێ
لێرەدا ئیتر بەهار زێدەتر لە وەرزێک و سەرتر لە روانگەی ناتوراڵگەرایی چاوی لێکراوە. لەم بەیتە ناخ و دەروونی ئینسانەکان گرنگی زیاتری هەیە هەتا رواڵەت. گۆڕانی سرۆشتی بە شتێکی ئاسایی باس دەکات. مەرجێکی دەروونی هەیە ئەویش ئەوەیە «بەهار بوونی» تاکەکان گرینگترە لە خودی وەرزی «بەهار» دەقیقەن لە ئەدەبیاتی عیرفانی» Mystical literature» باس لەوە دەکرێت کە سەرسەوزترین بەهار، بەهاری دڵ و دەروونەکانە بەچەشنی بوژانەوەی دەشت ودەوەنەکان لە وەرزی بەهار. واتە مرۆڤەکان بۆ ئەوەی بە گەشایی رۆح ورەوان بگەن دەبێت تێ بکۆشن بۆ گەیشتن بە بەهاری حەقیقی نەک کاتی.
شاعیرانی مەکتەبی رومانتیسم زیاترین نیگای شاعیرانەیان بە بەهار و مانا جۆربەجۆرەکانی بڕیوە. هەر بەو جۆرە کە چەند سەدە دوای «باوە تاهیری عارف «شاعێرێکی دیکەی کورد «مامۆستا شەریف» ئەیژێ:
گـەڵاڕێـزان گـوڵـی باخـانـی دا با
بەهارێ دیكه دێ؛ ئەم داخه لابا
هەناسەی باخەوانی پیره دەی‌كوت:
هـەزاران خـۆزگـه ژینـی مـن و‌ەها با!
مەولەوی کورد رەنگە یەکەم شاعیر بێ کە «ئازادی»و بەهار لە پەنای یەک داناوە،کە دەبیژێت:
ئاماوە وەهار وەهارێ شادی
بۆی عەتری نەسیم، خۆنچەی ئازادی
هەژار موكریانی لە سروودێکی بەهاری دا دەڵێ:
مزگێنی دا به سروه بای به‌هاری
وا هاته‌وه نه‌ورۆزی کورده‌واری
به تیشکه تێک شکا سپای کڕێوه
هه‌واری ڕۆژ گه‌ییشته خاکه‌لێوه
فه‌رمان درا به سه‌وزه سه‌ر هه‌ڵێنێ
چیدی له به‌ندی خاکی ڕه‌ش نه‌مێنی
با ده‌رکه‌ون گوڵ و که‌سه‌ر بنێژن
با ڕۆژی ڕزگاری بکه‌ن به جێژن.
هەر بە لێکدانەوەیەکی سادە لەم دوو بەیت شێعری مامۆستا هەژار کە سەیرکردن و هۆنینەوەیەکی سیمبۆلیکە لە بەهار و تایبەتمه‌ندییەکانی ئەویش لە روانگەی شاعیرانی دەروەست و شۆرشگێر.کە ویستویانە لە بەهار و جوانیەکانی رەمزێکی دیکە بخوڵقێنن کە هەم وێژەوهەست و شێعری خۆیان پێ بڕازێنەوە، هەمیش هەوڵ بدەن کە داوی دیلی و بەندی کڕیوەیی نەتەوەکەیان لە لە دەستی داگیرکەران و لە زستانی نەهامەتی بپسێنن.
لوتفی
گیانە وەرە دەشت ئەوا بەهارە
وەعدەی سەیرانی گوڵ و گوڵزارە
گوڵ وا لە شەوقە بولبول لە زارە
وەختی دیدەنی یاری دڵدارە
دونیا خەمڵیوە بە گوڵ زەرد و شین
مەلان بە شادی دەم بە پێکەنین
سەریان دەر هێنا سەیران و نەسرین
ئیمڕۆ دڵەی من؛ بۆ چی زامارە؟
فەرشی ڕەنگینی پۆشی دەشت و دەر
با یاری ئەکا بە باڵای عەرعەر
تاجی بەهاری گشت نایە سەر سەر
هەمووی لە خۆشی جوانی بەهارە
چرگ و کۆتر و بولبول ئەخوێنن
سوێسکە بە بڕکە بەچکە لە شوێنن
قەبقەبەی کەوباڕ یەکتر ئەدوێنن
مەپرسە لە من دڵ بریندارە
جا وەرە بڕۆین ئیمڕۆکە بۆ دەشت
دونیا ڕازاوە بە وێنەی بەهەشت
تاوێ بگەڕین بکەین سەیر و گەشت
وەرە دانیشە لەم سەر دیارە
شەتاوان دیارە کانی ڕووناکە
خەیاڵ وا لەسەر بوورجی ئەفلاکە
لەسەر تەختەکەی تاجی زوحاکە
خزمەت کارێتی خوسرەو دارە
ڕەشماڵ لەپاڵ یەک لە پای دەشت و دەر
مەڕۆ ماڵ تێکەڵ وەک ڕۆژی مەحشەر
چەن نازک نازدار چەشنی سنەوبەر
باڵا نەونەمام لە پێش دەوارە
دەنگ و ئاوازی شمشاڵی شوان
هەوای ساف و خۆش پاکی بەر بەیان
لەگەڵ بۆنی گوڵ وەنەوشە و ڕەیحان
لاولاویش تێکەڵ باڵای چنارە
هەر خۆم ماڵ وێران مەجنوونی بێ لەیل
کافر بە حاڵم لە سەحرای دوجەیل
دڵ لە دووری یار لە غەمباری کەیل
لوتفی تا بە کەی ئەم شین و زارە
ناتیق
ئینسافت هەبێ مەوسیمی عەیش فەسڵی بەهارە
بۆ جونبوشی خوێنی زەوقمت دا بە هەدەردا ؟
سەیران لە بەهار
گەلی كورد هەمیشە لە یەكەم ڕۆژی نەورۆز هەتاوەكو گەرمبوونی كەشوهەوا بەردەوام سەردانی دەرەوە دەكەن و ئاهەنگ و بۆنە و چوونەدەرەوەیان لەو كاتانەدا جێگیر دەكەن و سەردانی دەشت و چیاكان دەكەن، لەوێش بە خواردن و قسە و كۆبوونەوە بەخۆشی بەسەری دەبەن، زۆرێك لە خێزانەكان لە سەیرانگاكان پێویستیان بە ئاگر و دار و درەخت دەبێت و هەندێكیشیان جۆلانە بۆ منداڵەكانیان هەڵدەخەن، بۆیە پێویستە هەمووان ئاگاداربن لە ئاكارەكانی چۆنیەتی سەیران كردن.
بێ گومان هاتنی زستان و بەهار و پایز و هاوین ئەمانە هەموی ئایات و نیشانە و بەڵگەیە لەسەر تواناو دەسەڵات خوای گەورە وە هەروەها وەرزی بەهار وانە و دەرسی باوەڕ بوون بە زیندوبونەوەمان لە دوای مردن پێ دەدات و پێمان دەڵێت و بۆمان دەسەلمێنێت كە لە دوای مردن زیندوو دەكرێینەوە...
چونکە كاتێك زەوی وشكە و هیچ جۆرە گیا و سەوزاییەكی نییە و خوای گەورە بارانی بەسەردا دەبارێنێ و زەوی زیندوو دەبێتەوە و سەوز و جوان دەبێ ئە ئەمە بەڵگەیەكی ڕوون و ئاشكرایە لەسەر توانا و دەسەڵاتی خوای گەورە سەبارەت بە زیندوكردنەوەی مردوەكان.
ئادابەكانی سەیرانكردن
1- خۆپاراستن لە کێشانى جگەرەو نێرگەلە.
2- پیس نەکردنى ژینگە.
3 -سەركێشی نەکردن بە سەیارە و پێشبڕکێ نەکردن لە ڕێگاکاندا.
4 -جێنەهێشتنی پاشەڕۆ لەژێر درەخت و ئاو و كانیدا.
5 -نابێت درەختی باخ و شوێنە گشتییەكان بشكێنینەوە.
6 -گەر لە شوێنێكی شاخاوی نەبیت و مەترسی ئاژەڵی دڕندەت نەبێت نابێت چەك لەگەڵ خۆت هەڵبگریت، چونكە لەكاتی توڕەبوون لەوانەیە مرۆڤ تووشی هەڵەی گەورە بكات.
7 -جێنەهێشتنی منداڵ بە تەنیا لە نزیك ئاو و شوێنی قەرەباڵغ.
8 -نەكوشتنی گیاندارانی شوێنەكە بۆ مەبەستی خۆشی وەرگرتن.
