ناوه‌ڕۆك
ناساندن
بەڕێوەبردن و چارەسەرکردنی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان (بە ئینگلیزی: Management and treatment of viral infections، بە عەرەبی: إدارة وعلاج الالتهابات الفيروسية) هەوکردنی ڤایرۆسی ڕێگای دیاریکراوی هەیە بۆ دەستنیشانکردن و پاشانیش کۆمەڵێک ڕێکاری تایبەت هەیە کە لە کاتی هەوکردنی ڤایرۆسیدا دەگیرێتەبەر.
هەوکردنی ڤایرۆسی
هەوکردنە ڤایرۆسییەکان باون و بە گشتی جدی نین. ئێمە بە شێوەیەکی بەردەوام هەڵامەت بەڕێوە دەبەین، هەروەها کێشەی گەدە و برین لەسەر پێستمان. بەڵام هەندێک لە ڤایرۆسەکان دەبنە هۆی نەخۆشی مەترسیدار بۆ ژیان، و هەندێک نەخۆشی باوی وەک ئەنفلۆنزا لەوانەیە ببنە جدی. بۆیە گرنگە خۆت و کەسانی دەوروبەرت بپارێزیت لە تووشبوون بە هەوکردنی ڤایرۆسی. کوتان، خووی باشی دەست شوشتن و سێکسی سەلامەت دەتوانن یارمەتیت بدەن تەندروست بمێنیتەوە.
هەوکردنی ڤایرۆسی چۆن چارەسەر دەکرێت؟
دەرمانە تایبەتەکان تەنها بۆ چەند نەخۆشییەکی ڤایرۆسی بەردەستن. بۆ ئەو ڤایرۆسانەی کە دەبنە هۆی مەترسی ژیان یان نەخۆشی درێژخایەن. دابینکەرێک لەوانەیە دەرمانی دژە ڤایرۆس یان چارەسەرێک بنووسێت کە ڕێگریت لێ دەکات لەوەی نەخۆش بکەیت دوای ئەوەی تووشی ڤایرۆس بوویت. بۆ ئەو هەوکردنانەی کە بە دەگمەن دەبنە هۆی نەخۆشییەکی گەورە، وەک هەڵامەت، بە زۆری دەتوانیت نیشانەکان لە ماڵەوە چارەسەر بکەیت لە کاتێکدا چاوەڕێیان دەکرێت هەروا تێبپەڕن.
چی دەرمانێک بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی ڤایرۆس؟
ئەو دەرمانانەی کە دابینکەری چاودێری تەندروستی لەوانەیە بینوسێت بۆ چارەسەرکردنی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان بریتین لە دەرمانی دژە ڤایرۆس و پلازمای چاکبوونەوە و دەرمانی ڕێگریکردن دوای بەرکەوتن.
دەرمانی دژە ڤایرۆس
دەرمانەکانی دژە ڤایرۆسی ڕێگری لە ڤایرۆسەکان دەکەن لە دروستکردنی لەبەرگیراوەی زیاتر لە خۆیان (دووبارەبوونەوە). ئەمە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان یان کورتکردنەوەی درێژی هەندێک هەوکردنی ڕێڕەوی هەناسەدان. ئەم دەرمانانە تەنها دەتوانن چارەسەری یەک جۆری ڤایرۆس بکەن، ئەوان کار لەسەر ڤایرۆسەکانی تر ناکەن. دژە ڤایرۆسەکان بەردەستن بۆ ئەنفلۆنزا، کۆڤید - ١٩، هەوکردنی جگەری B و C، ئایدز و مەنکیپۆکس.
پلازمای چاکبوونەوە
لە هەندێک حاڵەتدا، دابینکەرەکان دەتوانن کەسێک چارەسەر بکەن کە نەخۆشییەکی ڤایرۆسی هەیە و مەترسی لەسەر ژیانی هەیە لەڕێی خوێن گواستنەوەوە. بۆ چارەسەری وەرگرتنی پلازمای چاکبوونەوە، کەسێک کە لە هەوکردنی هەمان ڤایرۆس چاکبووەتەوە، خوێنی خۆی دەبەخشێت بەو کەسەی کە هەوکردنەکەی هەیە. پلازمای ئەو کەسەی چاکبووەتەوە دژەتەنی تێدایە کە یارمەتیت دەدات لە بەرەنگاربوونەوەی هەوکردنەکە. دابینکەرەکان هەندێک لە حاڵەتەکانی کۆڤید - ١٩ و ئیبۆلایان بە پلازمای چاکبوونەوە چارەسەر کردووە.
دەرمانی ڕێگریکردن دوای بەرکەوتن
چارەسەری هەندێک هەوکردنی ڤایرۆسی کە مەترسییان لەسەر ژیان هەیە دەتوانێت ڕێگریت لێ بکات لە هەوکردنی دوای بەرکەوتن. واتا کەسەکە تووشی بەرکەوتنی ڤایرۆسەکە بووە بەڵام دەرمانەکە ڕێگری لێ دەکات لە دەرکەوتنی نەخۆشی لە کەسەکە. پێویستە ئەم چارەسەرانەی پێ ببەخشرێت پێش ئەوەی نیشانەکانی هەبێت. ئەمانە دەرمانی دژە ڤایرۆس و چارەسەری بەرگری و دژەپەیداکەر دەگرێتەوە.
- ئایدز
- هاری
- هەوکردنی جگەر جۆری B
- درکەومێکوتە
ئایا دژە بەکتریاکان کار لەسەر هەوکردنی ڤایرۆسی دەکەن؟
هیچ دژە بەکتریایەک ناتوانێت چارەسەری ئەو هەوکردنانە بکات کە بەهۆی ڤایرۆسەوە دروست دەبێت. تەنها کاتێک هەوکردنی بەکتریایی هەبێت پزیشک و دابینکەری تەندروستی پێشنیاری دەرمانی دژە بەکتریا دەکەن.
چۆن نیشانەکان چارەسەر دەکرێن؟
ئەگەر نەخۆشییەکی سووکی ڕێڕەوی هەناسەدان یان هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەدانت هەیە بەبێ هیچ ئاڵۆزییەک، زۆرجار دەتوانیت نیشانەکان لە ماڵەوە چارەسەر بکەیت. بەکارهێنانی دەرمانی سەرووی کۆنترۆڵ (OTC)، خواردنەوەی شلەیەکی زۆر و پشوودانی پێویست دەتوانێت یارمەتیت بدات تا ئەو کاتەی لە ڤایرۆسەکە ڕزگارت دەبێت. بێگومان هەمیشە بیرۆکەیەکی باشە کە پرسیار لە دابینکەری چاودێری تەندروستی بکەیت کە چی دەرمانێک باشە بۆ وەرگرتن.
ڕێکارەکانی خۆپاراستن
چۆن ڕێگری لە هەوکردنی ڤایرۆسی بکەم؟
یەکێک لە باشترین ڕێگاکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسی توشبوون بە هەوکردنی ڤایرۆسی ئەوەیە کە کوتاو وەربگریت. دابینکەری تەندروستی دەتوانێت پێت بڵێت کام کوتاو بۆ تۆ پێشنیارکراوە. کوتاوەکان کە بەردەستن بریتین لە:
- دڕکەومێکوتە
- کۆڤید - ١٩
- هەوکردنی جگەر جۆری A
- هەوکردنی جگەر جۆری B
- ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ (HPV)
- ئەنفلۆنزا
- سورێژە، ملەخڕە و سورێژەی ئەڵمانی
- پۆلیۆ
- ڤایرۆسی ڕۆتا
- هاری
- خرۆشە
چەند ڕێگایەکی تر بۆ پاراستنی خۆت و کەسانی تر لە ڤایرۆسەکان بریتین لە:
- زوو زوو شۆردنی دەستەکانت بەتایبەتی لە وەرزی هەڵامەت و ئەنفلۆنزا.
- خواردنی تەندروست پەیڕەو بکە ئەمە بریتییە لە هەڵگرتنی خۆراک بە شێوەیەکی دروست، گەرمکردنی گۆشت و باڵندە بۆ پلەیەکی گەرمی سەلامەت، شوشتن یان پاککردنەوەی میوە و سەوزە پێش خواردن.
- بەکارهێنانی کۆندۆم یان پارێزەری ناو دەم لەکاتی هەر جۆرە سێکسێکدا.
- خۆت لە گەزگەزەکان بپارێزە جلوبەرگی پارێزراو لەبەر بکە، بەکارهێنانی سپرای مێروو و خەوتن لەژێر تۆڕی مێشوولە ئەگەر پێویست بکات.
- دەست لە ئاژەڵەکان کێوییەکان مەدە. ئاژەڵە ماڵییەکانت لە دەرەوە بەجێمەهێڵە بەبێ چاودێری، لەو شوێنەی کە لەوانەیە لەلایەن ئاژەڵێکەوە تووشی نەخۆشی هاری ببێت.
- خۆت بەدوور بگرە لە کەسانی تر ئەگەر نەخۆش بن.
- دەرمانی ڕێگریکردن دوای بەرکەوتن وەربگرە. ئەگەر تووشی هەندێک ڤایرۆس بوویت، دەرمانی ڕێگریکردنی دوای بەرکەوتن دەتوانێت ڕێگریت لێ بکات لە تووشبوون بە نەخۆشییەکی مەترسیداری ژیان. ڕاستەوخۆ قسە لەگەڵ دابینکەرێک بکە ئەگەر پێت وایە تووشی نەخۆشی هاری، ئایدز، هەوکردنی جگەری جۆری B یان دڕکەومێکویە بوویت.
هەوکردنی ڤایرۆسی چەند دەخایەنێت؟
هەوکردنە ڤایرۆسییەکان دەتوانن زۆر جیاواز بن لەوەی چەند دەخایەنن، بۆ نموونە:
- هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەدان لەوانەیە چەند ڕۆژێک بۆ دوو هەفتە بخایەنێت.
- لەوانەیە هەوکردنی پێست بۆ ماوەی ساڵێک یان زیاتر بخایەنێت.
- هەوکردنی جگەری B و C دەبنە هەوکردنی درێژخایەن کە چەندین ساڵ بەردەوام دەبن.
- نەخۆشی ئایدز چارەسەر ناکرێت و بە درێژایی ژیان دەمێنێتەوە لە کەسەکەدا.
ئاڵۆزییەکانی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان
هەوکردنی ڤایرۆسی لەوانەیە ببێتە هۆی ئاڵۆزییەکی گەورە، بە ماوەیەکی کورت دوای نەخۆش بوون یان دوای چەند ساڵێک. ئاڵۆزییەکان بریتین لە:
هەوکردنی سییەکان (هەوکردنی سییەکان): هەوکردنەکانی کۆئەندامی هەناسەدان بە گشتی دەتوانن سییەکان تووش بکەن و ببنە هۆی هەوکردنی سییەکان کە دەبێتە هۆی ئەوەی هەناسەدان قورس بێت. لەوانەیە پێویست بکات لە نەخۆشخانە چارەسەر بکرێیت بۆ هەوکردنی سییەکان.
هەوکردنی مێشک یان پەردەکەی (هەوکردنی مێشک یان هەوکردنی پەردەی مێشک): ئەگەر ڤایرۆسێک لە بەشێکی دیکەی جەستەوە بۆ مێشک بگوازرێتەوە لەوانەیە ببێتە هۆی هەڵئاوسانی و دەکرێت ئەمە هەڕەشە بێت بۆ سەر ژیانی کەسەکە.
خوێنبەربوونی توند: نەخۆشییەکانی خوێنبەربوون، وەک تای توند، دەتوانێت ببێتە هۆی مەترسی لەسەر ژیان.
چالاککردنەوە: هەندێک لە هەوکردنە ڤایرۆسییەکان لەوانەیە بۆ ماوەیەکی زۆر لە جەستەدا بمێننەوە، تەنانەت ئەگەر چیتر نیشانەکان نەبێت، تەنانەت ئەوەی هەرگیز هیچ نیشانەیەکت نەبووبێت. ئەو ڤایرۆسەی کە هەوکردن دروست ناکات یان نیشانەکانی لە جەستەدا دروست ناکات پێی دەوترێت خەوتوو. ڤایرۆسەکانی وەک Epstein-Barr (EBV) ، HPV، Herpes simplex و varicella دەتوانن لە لەشدا چالاک بن و ببنە هۆی نیشانەکانی دوای ساڵانێک نەک ئەوەی ڕاستەوخۆ نەخۆشخەربن.
شێرپەنجە: هەندێک لە ڤایرۆسەکان کە بۆ ماوەیەکی زۆر لە جەستەدا دەمێننەوە دەبنە هۆی شێرپەنجە (oncoviruses). ئێچ پی ڤی، ئێپستاین-بار، ئایدز، ڤایرۆسی هەوکردنی جگەری B و C، ڤایرۆسی T-lymphotropic 1 (HTLV-1) و ڤایرۆسی هێرپس و ڤایرۆسی (HHV-8) هەموویان پەیوەستن بە شێرپەنجەی دیاریکراو.
چەند پرسێک
چی چاوەڕێ بکەم ئەگەر هەوکردنی ڤایرۆسیم هەبێت؟
ئەوەی چاوەڕوان دەکرێت پشت دەبەستێت بەوەی چ جۆرە ڤایرۆسێکت هەیە. بە زۆری دەتوانیت لە ماڵەوە چارەسەری هەوکردنێکی کەمتر قورس بکەیت، وەک هەڵامەت یان هەوکردنی پێست. هەوکردنە ڤایرۆسییەکانی تر لەوانەیە ببنە هۆی نەخۆشییەکی درێژخایەن یان مەترسیدار بۆ ژیان و پێویستیان بە چارەسەری بەپەلە هەبێت.
کەی پێویستە چاودێری تەندروستی ببینم؟
پەیوەندی بکە بە دابینکەری تەندروستی ئەگەر:
- نیشانەکانی هەوکردنێکی ڤایرۆسیت هەیە کە باشتر نابێت یان دوای چەند ڕۆژێک خراپتر دەبێت.
- نیشانەکانی ئەنفلەوەنزا یان کۆڤید - ١٩ یان هەیە و مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشییەکی مەترسیدار هەیە. لەوانەیە دابینکارەکەت بتوانێت بە دەرمانی دژە ڤایرۆس چارەسەرت بکات.
- ئەگەر تووشی ئایدز بوویت، یان هاری، هەوکردنی جگەری B یان دڕکەومێکوتە. ئەوا پێویستە بە زووترین کات دەرمانی ڕێگریکردن دوای بەرکەوتن وەرگریت.
کەی دەبێت بچم بۆ سەردانی پزیشک؟
سەردانی نزیکترین نووسینگەی پزیشکی بکە یان بەدوای چاودێری پزیشکی دەستبەجێدا بگەڕێ ئەگەر نیشانەکانی هەوکردنێکی گەورەت هەبێت، لەوانە:
- تای بەرز (١٠٣ پلەی فەهرەنهایت/ ٣٩.٤ پلەی سیلیزی).
- کێشەی هەناسەدان.
- ئازاری سنگ.
- کۆکەی خوێناوی.
- ئازاری گەدە (سک).
- گۆڕانی میزاج یان هەر گۆڕانێکی تری دەروون.
ئەو پرسیارانەی پێویستە لە پزیشک بکرێت؟
- چۆن ڕێگری بکەم لە بڵاوکردنەوەی ئەم هەوکردنە بۆ کەسانی تر؟
- چۆن دەرمانەکەم بەکاربهێنم؟
- چەند کاتی دەوێت تا هەست بە باشتر بوون دەکەم؟
- دەتوانم چی بکەم بۆ چارەسەرکردنی نیشانەکانم لە ماڵەوە؟
- کەی دەبێت لەگەڵ پزیشک چاوپێکەوتن بکەم؟
