ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
دامەزراندنی کۆماری چین لە ساڵی ١٩١٢ یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی مێژووی نوێی چین و ئاسیا. ئەم ڕووداوە کۆتایی بە زیاتر لە دوو هەزار ساڵ فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆری لە چین هێنا و سەردەمێکی نوێی لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی وڵاتەکە دەستی پێکرد.
باکگراوندی مێژوویی
پێش دامەزراندنی کۆماری چین، وڵاتەکە لەژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی چینگ دابوو کە لە ساڵی ١٦٤٤ەوە فەرمانڕەوایی چینیان دەکرد. لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم، چین ڕووبەڕووی چەندین قەیرانی ناوخۆیی و دەرەکی بووەوە. شکستی چین لە شەڕی ئەفیون (١٨٣٩-١٨٤٢ و ١٨٥٦-١٨٦٠) و شەڕی چین-ژاپۆن (١٨٩٤-١٨٩٥) بووە هۆی لاوازبوونی دەسەڵاتی ئیمپراتۆری و زیادبوونی نفوزی هێزە بیانییەکان لە وڵاتەکەدا. هەروەها، شۆڕشی بۆکسەرەکان (١٨٩٩-١٩٠١) و سەرکوتکردنی بە هاوکاری هێزە بیانییەکان، متمانەی خەڵکی بە حکومەتی چینگ زیاتر کەم کردەوە.
لەم سەردەمەدا، بیرۆکەی نوێخوازی و ڕیفۆرم لە نێو ڕووناکبیران و سیاسەتمەدارانی چینی پەرەی سەند. کەسایەتییەکانی وەک کانگ یۆوەی و لیانگ چیچاو داوای ئەنجامدانی چاکسازی لە سیستەمی حوکمڕانی دەکرد، بەڵام هەوڵەکانیان سەرکەوتوو نەبوون. لەلایەکی ترەوە، سون یات-سێن و هاوبیرەکانی بیرۆکەی شۆڕشیان پێشنیار دەکرد بۆ گۆڕینی سیستەمی ئیمپراتۆری و دامەزراندنی کۆمارێکی دیموکراسی.
شۆڕشی شینهای و کۆتایی هاتنی بنەماڵەی چینگ
لە ١٠ی ئۆکتۆبەری ١٩١١، گرووپێک لە سەربازانی ناڕازی لە شاری ووچانگ شۆڕشێکیان دەستپێکرد کە بە شۆڕشی شینهای ناسراوە. ئەم شۆڕشە بە خێرایی بڵاوبووەوە و زۆربەی ناوچەکانی چینی گرتەوە. حکومەتی چینگ نەیتوانی بەرەنگاری شۆڕشگێڕان ببێتەوە و ناچار بوو داوای یارمەتی لە یوان شیکای، سەرکردەی سوپایی بەهێز بکات.
یوان شیکای، کە پێشتر لە حکومەت دوورخرابووەوە، گەڕایەوە بۆ دەسەڵات و دانوستانی لەگەڵ شۆڕشگێڕان دەستپێکرد. لە ئەنجامدا، لە ١٢ی شوباتی ١٩١٢، ئیمپراتۆری پۆیی، کە تەمەنی تەنها ٦ ساڵ بوو، ناچارکرا واز لە تەخت بهێنێت و کۆتایی بە فەرمانڕەوایی بنەماڵەی چینگ هات.
دامەزراندنی کۆماری چین
دوای دەستلەکارکێشانەوەی ئیمپراتۆر، کۆماری چین بە فەرمی ڕاگەیەندرا. سون یات-سێن، کە لە کاتی شۆڕشەکەدا لە دەرەوەی وڵات بوو (ئەمریکا )، گەڕایەوە بۆ چین و لە ١ی کانوونی دووەمی ١٩١٢ وەک یەکەم سەرۆک کۆماری کاتی چین سوێندی یاسایی خوارد. ئەمە سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە مێژووی چین و کۆتایی بە سیستەمی ئیمپراتۆری هێنا کە بۆ هەزاران ساڵ بەردەوام بوو.
سەرۆک کۆمار سون یات-سێن و حکومەتی کاتی
سون یات-سێن، کە وەک باوکی چینی نوێ ناسراوە، هەوڵی دا بنەمای کۆمارێکی دیموکراسی دابمەزرێنێت. ئەو سێ پرەنسیپی سەرەکی بۆ گەشەپێدانی چین داڕشت: نەتەوەپەروەری، دیموکراسی، و خۆشگوزەرانی گەل. سون هەوڵی دا سیستەمێکی حکومڕانی نوێ دابمەزرێنێت کە لەسەر بنەمای دەستوور و یاسا بێت.
بەڵام، حکومەتی کاتی سون یات-سێن ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە. زۆربەی ناوچەکانی چین هێشتا لەژێر کۆنترۆڵی سەرکردە سەربازییە خۆجێییەکان (واتە واڵییەکان) دابوون و حکومەتی ناوەندی دەسەڵاتێکی کەمی بەسەریاندا هەبوو. هەروەها، کێشەی دارایی و نەبوونی پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ حکومەتە نوێیەکە بووە هۆی ئەوەی کە سون یات-سێن نەتوانێت سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.
کێشە و ئاڵنگارییەکانی سەرەتای کۆمار
دامەزراندنی کۆماری چین ڕووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری گەورە بووەوە. یەکێک لە گرنگترین کێشەکان نەبوونی یەکێتی و یەکگرتوویی نیشتمانی بوو. وڵاتەکە دابەشببوو بەسەر چەندین ناوچەی ژێر دەسەڵاتی سەرکردە سەربازییەکان کە هەریەکەیان بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان هەبوو. هەروەها، زۆربەی دامودەزگاکانی دەوڵەت هێشتا لەژێر کاریگەری سیستەمی کۆن دابوون و پێویستیان بە گۆڕانکاری بنەڕەتی هەبوو.
کێشەیەکی تر بریتی بوو لە نەبوونی ئەزموونی دیموکراسی و حوکمڕانی مۆدێرن لە نێو خەڵکی چین. زۆربەی دانیشتوان نەخوێندەوار بوون و ئاشنایەتییان لەگەڵ چەمکەکانی مافی هاوڵاتی و بەشداری سیاسی نەبوو. ئەمەش وای کرد کە جێبەجێکردنی سیستەمێکی دیموکراسی ڕاستەقینە کارێکی زۆر دژوار بێت.
یوان شیکای و گۆڕانکارییەکانی دوای دامەزراندن
لە ١٤ی شوباتی ١٩١٢، سون یات-سێن دەستی لە پۆستی سەرۆک کۆماری کێشایەوە و یوان شیکای وەک سەرۆکی نوێی کۆماری چین دیاریکرا. یوان، کە پێشینەی سەربازی هەبوو و پشتیوانی بەهێزی سوپای هەبوو، هەوڵی دا دەسەڵاتی خۆی بەهێز بکات. ئەو سەرەتا بەڵێنی دا کە پابەندی پرەنسیپەکانی کۆمار بێت، بەڵام بە زوویی دەرکەوت کە مەبەستی سەپاندنی دەسەڵاتی دیکتاتۆری هەیە.
یوان شیکای هەوڵی دا پارتی ناسیۆنالیستی چین (کۆمینتانگ)، کە لەلایەن سون یات-سێن دامەزرابوو، لەناوببات. لە ساڵی ١٩١٣، ئەو فەرمانی کوشتنی سۆنگ جیاورێن، یەکێک لە ڕابەرە دیارەکانی کۆمینتانگی دەرکرد. ئەم کارە بووە هۆی ناڕەزایەتی بەرفراوان و شۆڕشی دووەم دژی یوان، بەڵام شۆڕشەکە سەرکەوتوو نەبوو.
لە ساڵی ١٩١٥، یوان شیکای هەوڵی دا خۆی وەک ئیمپراتۆری نوێی چین ڕابگەیەنێت، بەڵام ئەم هەوڵە بووە هۆی ناڕەزایەتی بەرفراوان و شۆڕشی سێیەم. لە ئەنجامدا، یوان ناچار بوو واز لە پلانەکەی بهێنێت و لە ساڵی ١٩١٦ کۆچی دوایی کرد.
کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای چینی
دامەزراندنی کۆماری چین کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگای چینی هەبوو. یەکێک لە گرنگترین گۆڕانکارییەکان، کۆتایی هاتن بە سیستەمی فیۆداڵی و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی مۆدێرن بوو. چاکسازی لە بواری پەروەردە دەستی پێکرد و هەوڵ درا سیستەمی پەروەردەی نوێ جێگای سیستەمی کۆنی تاقیکردنەوەی ئیمپراتۆری بگرێتەوە. ئەمەش دەرفەتی زیاتری بۆ خەڵکی ئاسایی ڕەخساند بۆ خوێندن و پێشکەوتن.
پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان
دامەزراندنی کۆماری چین گۆڕانکاری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی وڵاتەکە دروستکرد. حکومەتی نوێ هەوڵی دا پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی جیهان دروست بکات و جێگەی چین لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەهێز بکات. بەڵام، بەهۆی لاوازی ناوخۆیی و کێشە سیاسییەکان، چین نەیتوانی بە تەواوی سەربەخۆیی خۆی لە کاروباری نێودەوڵەتی بپارێزێت.
لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەم (١٩١٤-١٩١٨)، چین لەگەڵ هاوپەیمانان بەشداری جەنگی کرد، بەڵام لە کۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵی ١٩١٩ نەیتوانی دەستکەوتی گرنگ بەدەست بهێنێت. ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایەتی بەرفراوان لە نێو گەنجان و ڕووناکبیرانی چینی و سەرهەڵدانی بزووتنەوەی چواری ئایار.
ئەنجام
دامەزراندنی کۆماری چین لە ساڵی ١٩١٢ سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە مێژووی چین. ئەم ڕووداوە کۆتایی بە سیستەمی ئیمپراتۆری هێنا و دەرگای بۆ گۆڕانکاری و نوێبوونەوە کردەوە. هەرچەندە کۆمارە نوێیەکە ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە و نەیتوانی بە تەواوی ئامانجەکانی بەدی بهێنێت، بەڵام بنەمایەکی گرنگی بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتووی چین دانا.
لە ئەنجامدا، دەتوانین بڵێین کە دامەزراندنی کۆماری چین هەنگاوێکی گرنگ بوو بەرەو مۆدێرنیزەکردنی وڵاتەکە. ئەم ڕووداوە کاریگەری قووڵی لەسەر پەرەسەندنی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کولتووری چین هەبوو و ڕێگای بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتوو خۆشکرد. هەرچەندە چین لە ساڵانی دواتردا ڕووبەڕووی قەیران و ملمڵانێی زۆر بووەوە، بەڵام بیرۆکەی کۆمار و نوێبوونەوە کە لە ساڵی ١٩١٢ دەستی پێکرد، کاریگەری بەردەوامی لەسەر گەشەسەندنی وڵاتەکە هەبوو.
